Στις εκβολές του Άραχθου ποταμού στην Αμβρακία, νότια της Άρτας, αναπτύσσεται ένα από τα τρία λιμνολίβαδα του Αμβρακικού κόλπου. Είναι ο εκπληκτικής ομορφιάς αβαθής υγρότοπος της Λογαρούς, που αποτελεί το βορειοανατολικό υγρό λιβάδι του Αμβρακικού κόλπου. Στις πολλαπλές μας περιηγήσεις σε ολόκληρο το θαλάσσιο και λιμναίο σύστημα του Αμβρακικού, επόμενο ήταν να έχουμε αφήσει στο απυρόβλητο έναν απάτητο κόσμο, ακριβώς γιατί ήταν δύσκολο να προσεγγισθεί. Μιλάμε για τη Λογαρού, που διχάζεται σε αλλεπάλληλα κανάλια με υδροχαρή φυτά, στα οποία διαβιώνει μια μεγάλη ποικιλία πουλιών και παρυδάτιων θηλαστικών. Αυτά ως ορεκτικό του κυρίως πιάτου της Λογαρούς, που αυτή τη φορά θα περπατήσουμε μόνο με τα μάτια και πάνω σ’ ένα πριάρι που θα μας πάει ως το βυζαντινό Φιδόκαστρο, έξι περίπου μίλια από τις καλαμιές του Μύτικα της Άρτας.

Η τριπλή ζώνη της λιμνοθάλασσας του Αμβρακικού (Ροδιά, Τσουκαλιό, Λογαρού) έχει τρεις προσβάσεις. Η μία από το παραλίμνιο χωριό Στρογγυλή, η άλλη από τη Σαλαώρα, και η τελευταία από το χωριό Απόμερος ή Μύτικας Αμβρακικού. Μέχρι τώρα είχαμε αφήσει έξω από κάθε δραστηριότητα τη λιμνοθάλασσα της Λογαρούς. Αυτή τη φορά κινηθήκαμε από την Άρτα προς την κατεύθυνση του Δήμου Ανέζας, απ’ όπου διεισδύει κανείς στα απόμακρα κανάλια της Λογαρούς. Πρώτο μας μέλημα η επίσκεψη του Φιδόκαστρου, μιας βυζαντινής τειχοποιίας που δε γνωρίζαμε την ύπαρξή της και τη μάθαμε στο καφενείο του Μασούρα, στον οικισμό του Μύτικα. Για να πάει κανείς στον Μύτικα θα πρέπει να πάρει τον δρόμο για την Κορωνησία, και στο δωδέκατο χιλιόμετρο από την Άρτα να στρίψει αριστερά για Ανέζα. Διασχίζοντας τον οικισμό Ανέζα, που είναι αρκετά εκτεταμένος και απλωτός σε μια αχανή πεδιάδα της παραποτάμιας κοιλάδας του Άραχθου ποταμού, προχωράμε με κατεύθυνση τον οικισμό του Μύτικα και του Απόμερου, νοτιοανατολικά. Σε ελάχιστο χρόνο θα βρεθούμε στην πλατεία του Μύτικα, όπου βρίσκεται και η ταπεινή ταβέρνα – καφενείο «Το στέκι του Μασούρα». Με τον Γιάννη Μασούρα θα κανονίσουμε να βρούμε πριάρι, για να μας μεταφέρει στο Φιδόκαστρο και να μας γυρίσει στις διαδρομές των καναλιών της Λογαρούς, όπου φωλιάζουν και διαχειμάζουν εκατοντάδες φλαμίνγκος, χουλιαρομύτες, λαγγόνες, φαλαρίδες και πάπιες πολλών ειδών.

Το άλλο πρωί ο Αχιλλέας, ένας νεαρός πριαρίστας ψαράς, θα μας παραλάβει με την πλάβα του από μιαν αθέατη καλαμωτή καβάντζα του Απόμερου, αφού πρώτα διανύσουμε με το τζιπ μια δύσκολη λασπωμένη διαδρομή μέσα από πνιγμένα λιβαδοχώραφα. Επάνω σε εκείνο το ξύλινο σκαφίδι του, εξοπλισμένο με ταχύπλοη μηχανή, θα ξεκινήσουμε την πλεύση μέσα από έναν απίθανο λαβύρινθο καναλιών που επικοινωνούν μεταξύ τους και οδηγούν όλα στην ανοιχτή λιμνοθάλασσα της Λογαρούς. Κινούμενοι πάντα σε μηδενικό υψόμετρο από τη θάλασσα, θα διατρέξουμε πολλά χιλιόμετρα μέσα στα βαλτόνερα της λιμνοθάλασσας που δεν έχει βάθος πάνω από δύο μέτρα και άνοιγμα πλάτους το κάθε κανάλι από τρία έως και έξι μέτρα, κατά περίπτωση. Καταμεσής των καναλιών που περιστοιχίζονται από καλαμωτούς διαύλους, στρίβοντας πολλές φορές απότομα σε γωνίες που σχηματίζουν οι δίαυλοι μεταξύ τους, θα κατέβουμε και μερικές φορές για να σπρώξουμε σε αβαθή νερά.

Βγαίνοντας στη Λογαρού, θα αντικρίσουμε ένα σπάνιο θέαμα από εκατοντάδες πουλιά – κυρίως φλαμίνγκος – που χαριεντίζονται στα αβαθή της λιμνοθάλασσας τσιμπολογώντας σκουλήκια και υδρόβια του ρηχού βυθού. Οι στάσεις μας γίνονται σε αναχώματα της λιμνοθάλασσας, απ’ όπου μπορούμε να παρατηρούμε τις ιδιαίτερες στιγμές των πουλιών, καθώς εκείνα παραμένουν ανενόχλητα στη μακάρια περιπλάνησή τους. Κι ύστερα από τις στάσεις αυτές για παρατηρήσεις, θα τσουλήσουμε και πάλι με κατεύθυνση καθαρά ανατολική προς το πολύεδρο δέλτα των εκβολών του Άραχθου.

Από εδώ και πέρα τα έχουμε κυριολεκτικά χαμένα με τους λαβυρίνθους των καναλιών, ένα από τα οποία ξαφνικά θα μας φέρει σε υψωμένο ανάχωμα δίχως την παραμικρή πατούρα αποβίβασης. Θα υποχρεωθούμε να βγούμε στο πηχτό λασπώδες ανάχωμα με γαλότσες, και να διασχίσουμε μια έκταση με πλημμυρισμένα λιβάδια, για να περάσουμε στην περιοχή του Φιδόκαστρου. Εντελώς αναπάντεχα πέφτουμε πάνω σε μια σειρά από κατάλευκα ισοδομικά αρχαία μάρμαρα που υποδηλώνουν την υποψία περιτείχισης αρχαίας πόλης. Πατώντας προσεκτικά πάνω σε αυτά, που ευτυχώς μένουν αναλλοίωτα, προχωρούμε δίπλα από οξύρυγχους θάμνους για να έρθουμε αντιμέτωποι με το πρώτο μεγάλο απομεινάρι της αρχαίας πόλης του Φιδόκαστρου. Μέσα σ’ ένα λιμνασμένο περιβάλλον, προεξέχει το πρώτο σωζόμενο τείχος της βυζαντινής εποχής, υψωμένο με βυζαντινά υλικά, πέτρες κεραμίδια κι άλλα όστρακα, μα όλα πατικωμένα πάνω σε αρχαίους κυκλώπειους λίθους, ισοδομικής κατασκευής, βυθισμένους στο νερό. Σε μεγάλο βάθος διακρίνονται και μεγαλύτερα τείχη από το Φιδόκαστρο που προφανώς έπιανε μια τεράστια έκταση μέσα στον βυθισμένο αυλώνα της λίμνης.

Βρισκόμαστε σε μια παρεξόδια προέκταση των εκβολών του Άραχθου, απ’ όπου δεν υπάρχει κανένα ίχνος οδικής επικοινωνίας. Εδώ κατά την αρχαιότητα αναπτύσσονταν μια πόλη κι ένα αρχαίο λιμάνι, ο Άμβρακος. Σύμφωνα με τον Πλίνιο, ο Άμβρακος απείχε δέκα μίλια από τη θάλασσα, πράγμα που σημαίνει πως ήταν παραποτάμιο λιμάνι κι όχι επιθαλάσσιο. Ο Άραχθος ποταμός ήταν τότε πλωτός σε μεγάλο μήκος, και ζωτικής σημασίας για όλες τις πόλεις της Ηπείρου. Περιβάλλονταν δε από τείχη τόσο για την προστασία από τα νερά που τον πλημμύριζαν, όσο και για την προστασία από τις επιδρομές των εχθρικών φύλων. Οι περισσότεροι ιστορικοί συμφωνούν ότι η πόλη του Άμβρακου καταστράφηκε είτε λόγω υπερχείλισης του ποταμού είτε λόγω μετατόπισης της κοίτης του, που είναι και το πιθανότερο, και ιδίως ότι μέρος εκείνης της αρχαίας πόλης παρέμεινε για αιώνες βυθισμένο στα νερά της λιμνοθάλασσας.

Αυτό που αντικρίζουμε σήμερα ως απομεινάρια του τείχους της αρχαίας πόλης και το ονομάζουν Φιδόκαστρο, δεν είναι παρά τα υπολείμματα φρουρίου που χτίστηκε κατά τη Βυζαντινή περίοδο, μάλλον τον 9^ο αιώνα σε κομμάτι του Άμβρακου που δεν ήταν πλημμυρισμένο. Ήταν δηλαδή ένα λιμενόκαστρο που λειτουργούσε προστατευτικά για την αρχαία πόλη (έλεγχο της ναυσιπλοΐας και αντιμετώπιση των επιδρομών), το οποίο εγκαταλείφθηκε οριστικά τον 12^ο αιώνα. Τα ερείπια του Φιδόκαστρου έχουν επισημανθεί από πολλούς ερευνητές και περιηγητές (Leake 1805, Hobhouse 1809, Pouqueville 1822, Wolfe 1830, Baker 1837), οι περισσότεροι από τους οποίους θεώρησαν τα ερείπια αρχαία. Όλα τα ερείπια έτσι όπως σώζονται σήμερα και τα βλέπουμε να στέκονται μισοβουλιαγμένα, είναι μεσαιωνικά, αλλά στηρίζονται σε ογκόλιθους της αρχαίας οχύρωσης. Γι’ αυτό λοιπόν και η επικρατέστερη γνώμη μιλάει για ακρόπολη των αρχαίων χρόνων. Από τον Άγγλο συνταγματάρχη Baker (Memoir on the Northern Frontier of Greece, 837) μαθαίνουμε ότι υπήρχαν δυο πύργοι στη γωνία πεντάγωνου τείχους και άλλοι δυο σε τετράπλευρο οικοδόμημα. Η πρόσβαση και σ’ εκείνα τα χρόνια ακόμη γινόταν μόνο με βάρκες. Από τον Hammond δε πληροφορούμαστε ότι τα τείχη που έχουν σήμερα καλυφθεί από τα νερά, είχαν μήκος 1200 μέτρα, ήταν μεσαιωνικά, κι εδράζονταν σε μεγάλες ορθογώνιες λαξευμένες πέτρες, οι οποίες ανήκαν στην αρχαία οχύρωση.

Η περιπλάνηση στο απέραντο υγρολίβαδο του Φιδόκαστρου δεν παίρνει τέλος. Χάνεσαι μέσα σε αυτό το ασυναγώνιστο λιμναίο περιβάλλον, που το αφήνεις μόνο και μόνο επειδή δεν σε παίρνει ο χρόνος. Για τον λόγο αυτό, εγκαταλείπουμε τον αγαπημένο υγρότοπο της Λογαρούς, με λύπη ανάμικτη με χαρά, επιστρέφοντας στην καβάντζα του Μύτικα, απ’ όπου θα ξαναπιάσουμε το συμβατικό νήμα της ζωής, θηκιάζοντας στο τσεπάκι της μνήμης ένα ακριβό κειμήλιο από το μήνυμα της μέρας. Πως η λιμνοθάλασσα της Λογαρούς, δυτικά των εκβολών του Άραχθου, σηματοδοτεί τον μεσημβρινό της ομορφιάς και του παράδεισου της μυστικής Ελλάδας…

Υστερόγραφο

Η προέλευση του ονόματος Φιδόκαστρο έχει δυο πηγές:

1. Στο κάστρο ζούσε μια βασιλοπούλα μαζί με τον βασιλιά πατέρα της. Όταν από άγνωστη αιτία πνίγηκε η νεαρή βασιλοπούλα, ο βασιλιάς απαρηγόρητος, επειδή θεώρησε πως υπεύθυνοι γι’ αυτό που συνέβη ήταν οι κάτοικοι των γύρω χωριών, αποφάσισε να κατασκευάσει ψηλό τοίχο γύρω από το κάστρο, ώστε να μη μπορεί να πλησιάσει κανένας χωρικός, και σ’ ένα από τα δωμάτιά του έβαλε δηλητηριώδη φίδια. Έτσι κανένας από τους χωρικούς δεν τολμούσε να πλησιάσει το κάστρο γιατί έβγαιναν φίδια.
2. Μέσα στο κάστρο υπήρχαν τρία μεγάλα μπαούλα. Το πρώτο είχε μέσα χρυσάφι, το δεύτερο κουνούπια, και το τρίτο φίδια. Οι κάτοικοι των γύρω χωριών ήθελαν να πάρουν το χρυσάφι, όμως δε γνώριζαν σε ποιο μπαούλο βρίσκεται κι έτσι δεν τολμούσαν να πλησιάσουν από το φόβο των φιδιών και των κουνουπιών.