Το Άλσος ΔΕΛΑΣΑΛ βρίσκεται στο Ρετζίκι και αποτελεί ένα σημαντικό μνημείο της φύσης, αφού πρόκειται για έναν ιστορικό Βοτανικό Κήπο. Η λέξη Ρετζίκι προέρχεται από την παράφραση της παλαιοτουρκικής λέξης Örencik ή Urendjick που σημαίνει μικρός παράδεισος και πρόκειται για μία από τις ελάχιστες περιπτώσεις που η παλιά τούρκικη ονομασία παραμένει ακόμη ζωντανή στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης. Το Ρετζίκι αποτελεί την δημοτική ενότητα Πεύκων του Δήμου Νεάπολης-Συκεών και βρίσκεται στο βορειοανατολικό άκρο του πολεοδομικού συγκροτήματος της Θεσσαλονίκης, σε απόσταση μόλις 7 χλμ. από το κέντρο της πόλης.

Τι σημαντικό όμως έχει το Άλσος ΔΕΛΑΣΑΛ; Τι μυστικά κρύβει; Ποια είναι η σχέση του με τον Τζέκη Άμποτ που υπήρξε μία από τις σημαντικότερες και πιο εμβληματικές προσωπικότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας; Σε αυτά τα ερωτήματα θα προσπαθήσουμε να δώσουμε απαντήσεις ξετυλίγοντας την ιστορία της οικογένειας Άμποτ στην Θεσσαλονίκη σε συνδυασμό με τον μαγευτικό τους κήπο στο Urendjick.

Το Urendjick ήταν μετά τα μέσα του 18^ου αιώνα η θερινή διαμονή των ευρωπαίων εμπόρων της Θεσσαλονίκης, όπως επίσης και η εξοχική κατοικία των Προξένων πολλών ευρωπαϊκών χωρών. Όπως σημειώνει και ο Βακαλόπουλος (1972) βρίσκεται κατά μήκος μίας πανέμορφης κοιλάδας στο δρόμο που οδηγεί προς το Ασβεστοχώρι. Η πρώτη αναφορά ότι ζούσαν εκεί οι ευρωπαίοι, extra muros (εκτός των τειχών), γίνεται από τον Γάλλο ελληνιστή περιηγητή Pierre Augustin Guys το 1778 που επισκέφθηκε την Θεσσαλονίκη στο πλαίσιο της περιοδείας του στην Ανατολή. Επίσης οι Άγγλοι περιηγητές Robert Walpole το 1801 και Henry Holland το 1812-13 καθώς και ο Γάλλος πρόξενος Cousinery περιγράφουν την ζωή στην παροικία των προξένων, η οποία υπήρχε ακόμη σε άνθηση και μέχρι τα τέλη του 18^ου αι.

Είχε δημιουργηθεί λοιπόν μία παροικία, λίγα χιλιόμετρα έξω από την περιτειχισμένη Θεσσαλονίκη, με όμορφες επαύλεις με κήπους μέσα στην πλούσια βλάστηση ανάμεσα στις βελανιδιές και τα πλατάνια. Η ζωή στον οικισμό αυτό ήταν φανταστική και είχε έναν ευρωπαϊκό «αέρα». Κάθε πρωί έμποροι και πρόξενοι αναχωρούσαν κατά ομάδες για τις εργασίες τους στη Θεσσαλονίκη, για να επιστρέψουν το βράδυ στις επαύλεις τους, όπου συγκεντρωνόταν για να διασκεδάσουν και να συζητήσουν ή να κλείσουν εμπορικές συμφωνίες.

Η οικογένεια όμως που στιγμάτισε με την παρουσία της το Ρετζίκι ήταν η οικογένεια Abbott. Γύρω στα 1771 ο Άγγλος έμπορος Barthelemy Edward Abbott έφθασε από τη Κωνσταντινούπολη και εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη αναπτύσσοντας εμπορικές δραστηριότητες. Παράλληλα υπήρξε πρόξενος της Αγγλίας, της Βενετίας και της Σουηδίας και απέκτησε ένα μεγάλο κτήμα στο Ρετζίκι, στον οικισμό των προξένων. Με την έναρξη των Ναπολεόντειων πολέμων το 1789 και τη γενική αναταραχή σε όλη την Ευρώπη, η ζωή στο Ρετζίκι διακόπηκε για πολλά χρόνια. Οι ευρωπαίοι αποχώρησαν από την Θεσσαλονίκη και οι πανέμορφοι κήποι ερήμωσαν.

Το 1825 ο Τζέκη Άμποτ επέστρεψε στο Ρετζίκι, στην ιδιοκτησία του παππού του Barthelemy και μετέτρεψε και πάλι την περιοχή αυτή σε ένα μαγευτικό θέρετρο, τμήμα του οποίου σώζεται μέχρι σήμερα ανατολικά του Κολλεγίου De La Salle, το γνωστό Άλσος ΔΕΛΑΣΑΛ. Ο Τζέκη ήταν χριστιανός ορθόδοξος και Άγγλος υπήκοος. Έξυπνος και χαρισματικός άνθρωπος με ευρωπαϊκές αντιλήψεις, ζούσε εκκωφαντικά, αλλά και σωστός gentleman, χάριζε πλούσια δώρα στους Σουλτάνους για να έχει την εύνοιά τους, και γενικά ήταν μία από τις συναρπαστικότερες προσωπικότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και ανάμεσα στους τρεις πλουσιότερους κατοίκους της Θεσσαλονίκης.

Μία από τις δραστηριότητες του Τζέκη Άμποτ ήταν το εμπόριο των βδελλών, μικρά υδρόβια σκουλήκια που χρησιμοποιούνταν για ιατρικούς σκοπούς για αφαίμαξη. Καθημερινά έστελνε πολλές χιλιάδες βδέλλες στην Ευρώπη (κυρίως Αυστρία και Γαλλία) και η τιμή τους αυξήθηκε γρήγορα. Με μπαχτσίσι μερικές τούρκικες λίρες απέκτησε το μονοπώλιο αυτού του τόσο προσοδοφόρου εμπορίου.

Ο Άμποτ διάλεξε την περιοχή στο Ρετζίκι για να κτίσει την εξοχική του έπαυλη αλλά το μέρος ήταν σε ορισμένα σημεία απότομο με πολλά και κοφτερά βράχια. Έτσι, με εργασία 600 αρχιτεκτόνων, μηχανικών, γεωπόνων, οικοδόμων και κηπουρών διαμόρφωσε το κτήμα. Με εκρηκτικά έσπασαν τα βράχια και οι πέτρες χρησιμοποιήθηκαν στο χτίσιμο των κατοικιών, της περίφραξης και των τοιχίων υποστήριξης για τις αναβαθμίδες που κατασκευάστηκαν. Άλλοι εργάτες με μουλάρια μετέφεραν χώμα και έδαφος από την πεδιάδα. Οι καλύτεροι κηπουροί οργάνωσαν τα παρτέρια και τους κήπους. Οι εργασίες διήρκησαν 5 χρόνια και δαπανήθηκαν 1.000.000 τούρκικες λίρες. Η μεταμόρφωση του τοπίου ήταν ολική. Το κτήμα του Τζέκη Άμποτ ήταν μαγευτικό, μια ζούγκλα από τεράστια δέντρα. Άξιοι δενδροκόμοι παρήγγειλαν σπάνια δέντρα από χώρες μακρινές.

Όλα αυτά τα γνωρίζουμε από την καταγραφή που έκανε πολύ αργότερα ο Frére Rodriguez του ελληνο-γαλλικού Κολλεγίου ΔΕΛΑΣΑΛ, το 1929, σε ένα χειρόγραφο τετράδιο «φορτωμένο με ψήγματα ιστορίας» και ο οποίος μετέφερε τις προφορικές μαρτυρίες παλαιότερων Fréres σχετικά με την ιστορία του κτήματος. Το τετράδιο αυτό βρίσκεται στο αρχείο του ΔΕΛΑΣΑΛ στο Ρετζίκι. Οι Fréres είχαν ακούσει και είχαν υπολογίσει ότι υπήρχαν περίπου 300 είδη δένδρων και φυτών στο κτήμα: διόσποροι από την Αμερική, κέδροι και πεύκα από το Λίβανο, συκιές και αμπέλια από τη Σμύρνη, βελανιδιές και πλάτανοι από την Ιταλία, φλαμουριές, καραγάτσια, σφένδαμνοι, μουριές, φιστικιές, μηλιές, αχλαδιές, δαμασκηνιές, αμυγδαλιές, καστανιές, φτελιές, κυπαρίσσια, λωτοί, κουμαριές, κρανιές, και άλλα. Το φυσικό κάλλος στο κτήμα του Άμποτ συμπληρωνόταν με καλλωπιστικά φυτά, όπως δάφνες, κυκλάμινα, ζουμπούλια, πιβουάν και κρίνα.

Η περιήγηση μέσα στο Άλσος ΔΕΛΑΣΑΛ είναι ακόμη και σήμερα μία εμπειρία. Ακολουθώντας τα μονοπάτια μπορεί κάποιος να θαυμάσει τα πανύψηλα υπεραιωνόβια δέντρα με τους κισσούς να αναρριχούνται στους κορμούς, τα καταπράσινα φυτά και τα πανέμορφα λουλούδια όλων των χρωμάτων και αποχρώσεων. Πρόκειται για «μία πυκνή ζούγκλα που στην καθηλωτική σιωπή ακούγεται πότε-πότε η οξεία φωνή ενός πουλιού», όπως περιγράφει με ζωντάνια ο συγγραφέας Μάριος Μαρίνος Χαραλάμπους στο βιβλίο του «Η Μυστική Ιστορία της Θεσσαλονίκης». Στο ανατολικό όριο του Άλσους ΔΕΛΑΣΑΛ διατηρείται μία τεράστια βελανιδιά που η ηλικία της υπολογίζεται σε περισσότερα από 200 έτη.

Σε όλη την έκταση του κτήματος υπήρχαν σιντριβάνια, κρήνες, λιμνούλες με γέφυρες, αγάλματα και χώροι αναψυχής. Εδώ ο Άμποτ καλούσε κάθε Κυριακή τους Ευρωπαίους προξένους και εμπόρους με τις οικογένειές τους και τελούσαν τις θρησκευτικές τελετές στο παρεκκλήσι. Όπως γράφει ο Frére Rodriguez «οι ψαλμωδίες ενωνόταν με τους θορύβους των μικρών καταρρακτών και με το κελάηδισμα των πουλιών». Μετά τις τελετές προσφερόταν ποτά στη μικρή πλατεία κάτω από τους κέδρους και τις καστανιές. Στη μέση υπήρχε μία μικρή λίμνη διαμέτρου 20 μέτρων, διακοσμημένη περιφερειακά με ωραία μαρμάρινα αγάλματα. Τρία από τα αγάλματα αυτά κοσμούν σήμερα την αυλή του Κρατικού Ωδείου Θεσσαλονίκης και μεταφέρθηκαν από το Ρετζίκι το 1870. Το κτήριο αυτό βρισκόταν στον Φραγκομαχαλά (σήμερα στην συμβολή των οδών Λέοντος Σοφού και Φράγκων) και υπήρξε η μόνιμη κατοικία του Άμποτ στην Θεσσαλονίκη. Κτίστηκε το 1840 και το 1863 πουλήθηκε στην εταιρία «Αυτοκρατορική Οθωμανική Τράπεζα». Το 1903 ανατινάχθηκε από τους αναρχικούς Βούλγαρους «Βαρκάρηδες» της Θεσσαλονίκης και ξανακτίστηκε στα ίδια σχέδια με το προγενέστερο κτήριο από τον Ιταλό αρχιτέκτονα Βιταλιάνο Ποζέλι.

Μέσα στο κτήμα στο Ρετζίκι, εκτός από τα παραπάνω, υπήρχε επίσης η οικία του Τζέκη Άμποτ για την οποία δεν γνωρίζουμε τίποτα, ενώ ακόμη και σήμερα σώζεται ένας διώροφος οχυρός πύργος που σύμφωνα με μερικούς ερευνητές πιθανώς να είναι του 15^ου αι., ενώ σύμφωνα με άλλους χρονολογείται στον 18^ο ή και 19^ο αι.

Η πιο σημαντική μέρα για τον Τζέκη Άμποτ στο Ρετζίκι ήταν η επίσκεψη του Σουλτάνου Αμπντούλ Μετζίτ το 1858. Ο Σουλτάνος επισκέφθηκε τη Θεσσαλονίκη και συνοδευόταν από το γιο του και διάδοχο, Αμπντούλ Χαμίτ, ο οποίος τότε ήταν 12 ετών. Ο Άμποτ προσκάλεσε τον Σουλτάνο να επισκεφθεί το Ρετζίκι και εκείνος δέχθηκε. Έτσι ο Άμποτ προσέλαβε 1000 εργάτες οι οποίοι εργάστηκαν σκληρά για μία εβδομάδα. Το μονοπάτι που οδηγούσε στο κτήμα από την Θεσσαλονίκη διαπλατύνθηκε, κατασκευάστηκαν μικρές γέφυρες και ο Τζέκη για να ενθουσιάσει τον Σουλτάνο αγόρασε όλα τα χαλιά της Θεσσαλονίκης και κάλυψε τον καινούργιο δρόμο κατά μήκος της διαδρομής σε μια απόσταση 7 χιλιομέτρων. Επίσης κατασκεύασε ένα λουτρό για τους υψηλούς επισκέπτες, με κόστος 25.000 φράγκα. Το λουτρό αυτό μετατράπηκε μετά το 1902, από τους Fréres, σε παρεκκλήσι της Αγίας Θηρεσίας και βρίσκεται στο ψηλότερο σημείο του Άλσους ΔΕΛΑΣΑΛ. Οι μικροί φεγγίτες στην στέγη, χαρακτηριστικό γνώρισμα των οθωμανικών λουτρών, θυμίζουν τις παλιές δόξες του κτίσματος αυτού.

Η λεπτομερής περιγραφή του Frére Rodriguez σχετικά με αυτήν την επίσκεψη, αγγίζει τα όρια του παραμυθιού. Σύμφωνα με το χειρόγραφό του προσκλήθηκε όλη η Θεσσαλονίκη στο Ρετζίκι. Τριακόσια τραπέζια ετοιμάστηκαν σε υπαίθριους χώρους στη σκιά των πλατάνων. Κατά μήκος της πομπής διασκορπίστηκαν χορωδίες, ορχήστρες, φανφάρες, παίζοντας τα καλύτερα κομμάτια του ρεπερτορίου τους. Έτσι, οι άμαξες προχωρούσαν προς τη βίλα. Ο Fr. Rodriguez περιγράφει εντυπωσιασμένος: «Ο Σουλτάνος έφθασε στην είσοδο. Ακούμπησε το δεξί πόδι στο σκαλοπάτι της άμαξας. Ο ουρανός όμως ήταν συννεφιασμένος. Μια εκτυφλωτική αστραπή συνοδευόμενη από φοβερή βροντή ….. (σιωπή!…). Τα φαινόμενα αυτά θεωρήθηκαν κακοί οιωνοί για τον Σουλτάνο, ο οποίος αμέσως τοποθέτησε και πάλι το δεξί του πόδι κοντά στο αριστερό και αρνήθηκε να κατέβει!!!». Η απογοήτευση του Τζέκη Άμποτ ήταν τεράστια. Βρισκόταν στο απόγειο του πλούτου του, της δόξας του αλλά και της σπατάλης. Ο Άμποτ παρακάλεσε τον Σουλτάνο να δεχθεί τουλάχιστον έναν καφέ. Αμέσως διέταξε και οι υπηρέτες του μετέφεραν στην είσοδο ένα επίχρυσο μαγκάλι που το άναψε με χαρτονομίσματα. Ο καφές του Σουλτάνου κόστισε στον Άμποτ 60.000 γαλλικά φράγκα, όπως μάλλον με υπερβολή αναφέρεται στο χειρόγραφο. Ο Σουλτάνος ζήτησε από τον Αρχιστράτηγο που τον συνόδευε να του πει «αν ο καφές είναι νοστιμότερος όταν βράζει με χαρτονομίσματα ή με κάρβουνα!!!» και έδωσε εντολή το πανέμορφο κτήμα να απαλλάσσεται από τους φόρους για όσα χρόνια θα ήταν ο Άμποτ ιδιοκτήτης. Και αποχώρησε.

Ήδη μία μεγάλη πυρκαγιά στον Φραγκομαχαλά και στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης το 1856 κατάστρεψε σημαντικό μέρος της περιουσίας του Άμποτ. Και αυτή η καταστροφή ήταν η αιτία να πουλήσει το κτήμα του στο Ρετζίκι λίγα χρόνια μετά. Εντούτοις ο Frére Rodriguez δίνει μία άλλη διάσταση και αναφέρει ότι τα παιδιά του Άμποτ βλέποντας την περιουσία τους να «σκορπίζεται στον άνεμο» και να σπαταλιέται ασύστολα, απομάκρυναν τον πατέρα τους και πήραν τη διεύθυνση της επιχείρησης. Ταπεινωμένος αυτός κλείστηκε στο σπίτι του και πέθανε από ασιτία, φοβούμενος δηλητηρίαση από τα παιδιά του. Ο Frére Rodriguez σημειώνει στο τέλος του χειρογράφου του αποποιούμενος οποιαδήποτε ευθύνη του στις πιθανές υπερβολές που παρουσίασε: «Αυτά διάβασα και άκουσα από αυτόπτες μάρτυρες για το Urendjick» και καταλήγει με θλίψη ότι η αρχική πολυτέλεια και μεγαλοπρέπεια είχαν εξαφανιστεί.

Έτσι, το κτήμα του Τζέκη Άμποτ αφού άλλαξε μερικούς ιδιοκτήτες κατέληξε το 1903 στους Fréres de la Congrégation de Saint Jean-Baptiste De la Salle που ήδη είχαν εγκατασταθεί στην Θεσσαλονίκη από το 1888 και λειτουργούσαν Γαλλικό σχολείο. Οι Fréres είχαν άριστες σχέσεις με τους ντόπιους κατοίκους και μάλιστα οι παλαιότεροι ακόμη τους θυμούνται με τις καλύτερες αναμνήσεις. Έτσι λοιπόν αρχικά οι Fréres είχαν το κτήμα στο Ρετζίκι για καλοκαιρινή διαμονή και για να πηγαίνουν κάθε Πέμπτη απόγευμα για ξεκούραση. Επίσης έφερναν τους μαθητές από τη Θεσσαλονίκη ημερήσιες εκδρομές και φρόντιζαν τον κήπο.

Το άλσος καθαριζόταν κάθε άνοιξη από εργάτες που έκοβαν τα ξερά δένδρα και τα κλαδιά. Πριν και μετά τον πόλεμο του 1940 οι Fréres καλλιεργούσαν στο κτήμα σιτάρι, καρποφόρα δέντρα και αμπέλια. Το 1968 το Κολλέγιο ΔΕΛΑΣΑΛ μεταφέρθηκε στη νέα σχολική μονάδα στο Ρετζίκι, από το επιβλητικό κτήριο της οδού Φράγκων 2. Από τότε στο ΔΕΛΑΣΑΛ έχουν φοιτήσει χιλιάδες μαθητές στις εγκαταστάσεις του που συνεχώς εκσυγχρονίζονται.

Όλες αυτές τις λεπτομέρειες τις παρουσιάζουμε συχνά σε περιηγήσεις που διοργανώνουμε με τον Σύλλογο ΟΙΚΟ-ΟΡΑΜΑ με μεγάλη επιτυχία και σημαντική προσέλευση από την ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης. Το ΟΙΚΟ-ΟΡΑΜΑ ιδρύθηκε το 1994 από μια ομάδα πολιτών των Πεύκων, που θέλησαν να αναλάβουν πρωτοβουλίες, ώστε να δώσουν λύσεις σε καθημερινά προβλήματα, να κάνουν δράσεις που θα συμβάλουν στην πολιτιστική, κοινωνική, πνευματική και κυρίως στην περιβαλλοντική ανάπτυξη του δήμου Πεύκων, μετά και από τη μετατροπή του σε μια κωμόπολη των 15.000, με την εντατική ανοικοδόμηση της δεκαετίας του 2000. Έκανε παρεμβάσεις σε σημαντικά προβλήματα, όπως η αποχέτευση, η ύδρευση, τα μπαζώματα ρεμάτων, η σχολική στέγη κ.ά. Πρώτο το ΟΙΚΟ-ΟΡΑΜΑ έφερε την ανακύκλωση στα Πεύκα, με τους μπλε κάδους και τους κάδους κομποστοποίησης. Με λίγα λόγια ανέλαβε δράσεις για «Ποιότητα ζωής στα Πεύκα». Η συνεργασία με πολίτες, κοινωνικές ομάδες, άλλους φορείς και τον δήμο, είναι το πρώτο μέλημα του Συλλόγου. Η ενεργοποίηση και κινητοποίηση των μελών του συλλόγου είναι o πρώτος στόχος που προωθεί μέσα από τις δράσεις του.

Ένας από τους στόχους του ΟΙΚΟ-ΟΡΑΜΑΤΟΣ είναι η αξιοποίηση και προβολή του φυσικού περιβάλλοντος και της ιστορικής αξίας των Πεύκων, με στόχο την προσέλκυση και το ενδιαφέρον των πολιτών της ευρύτερης περιοχής της Θεσσαλονίκης. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο σε συνεργασία με την Πρόεδρο του Συλλόγου Φανή Ζέτου, έχουμε διοργανώσει τα τελευταία χρόνια διάφορες περιηγήσεις προσπαθώντας να ευαισθητοποιήσουμε όχι μόνον τους ντόπιους κατοίκους, αλλά και πολίτες που έχουν ιδιαίτερες ανησυχίες σχετικά με την «άγνωστη» πλευρά της ιστορίας της Θεσσαλονίκης.

Έτσι, την Κυριακή 13 Μαΐου 2018, και μετά από πρόταση της συντοπίτισσάς μας, Τασούλας Μαρκομιχελάκη, Επίκουρης Καθηγήτριας στη Φιλοσοφική Σχολή Α.Π.Θ., βρεθήκαμε μαζί με 75 πολίτες από όλο το πολεοδομικό συγκρότημα της πόλης για να ξετυλίξουμε τα μυστικά του Ρετζικιού. Μαζί και οι συντελεστές του περιοδικού «ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΑΝΟΡΑΜΑ», που η περιέργειά τους και το ενδιαφέρον να μάθουν τί σημαντικό κρύβει η ιστορία του Ρετζικιού, κατέγραψαν και αποθανάτισαν αυτήν τη δράση.

Βιβλιογραφία

Souvenir (1988). ΔΕΛΑΣΑΛ. 100 χρόνια στην εκπαίδευση της Θεσσαλονίκης. Περιοδική Έκδοση του Ελληνογαλλικού Κολλεγίου Δελασάλ. 80 σελ.

Vacalopoulos C.A. (1972). Contribution à l’historie de la colonie Européenne de Thessalonique vers la fin du XVIIIe siècle. ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ, ΙΒ΄, 183-200.

Αναστασιάδου Μ. (1994). Οι δυτικοί της περιοχής. Στο βιβλίο: «Θεσσαλονίκη 1850-1918. Η πόλη των Εβραίων και η αφύπνιση των Βαλκανίων». Εκδόσεις Εκάτη. 159-161.

Βακαλόπουλος Α.Ε. (1982). Ιστορικά στοιχεία για την οικογένεια Abbott της Θεσσαλονίκης στο έργο «Η στρατιωτική ζωή εν Ελλάδι». Μακεδονικά, 22, 214-221.

Λαζαρίδης Σ. (1997). Από το Βαρδάρι ως το Δερβένι. Ιστορική καταγραφή μέχρι το 1920. Μελέτη. Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, 218 σελ.

Μέλφος Β. και Πρίντεζης Π. (2006). Η μαγευτική ιστορία του Βοτανικού Κήπου Δελασάλ στο Ρετζίκι. Εφημερίδα ΧΟΡΤΙΑΤΗΣ 570 (http://www.hortiatis570.gr/tributes/item/94-botanikos-kypos-sto-delasal).

Πρίντεζης Π. (2003). Τέλος του 19^ου και αρχές του 20^ου αιώνα. ΔΕΛΑΣΑΛ – Ιστορικό, 8 σελ.

Χαραλάμπους Μ. (2001). Η Μυστική Ιστορία της Θεσσαλονίκης. Εκδόσεις Αρχέτυπο. Θεσσαλονίκη.

Χεκίμογλου Ε. (2004). Η ιστορία της επιχειρηματικότητας στη Θεσσαλονίκη: Οθωμανική περίοδος. Στο πολύτομο έργο Ιστορία της Επιχειρηματικότητας στη Θεσσαλονίκη, Γενική Επιμέλεια Παπαστάθης Χ. και Χεκίμογλου Ε., 2^ος τόμος, 391 σελ.