Θερμοπύλες

Τόπος λατρείας και μαχών, τόπος προδοσίας. 

Το ανυπέρβλητο σύμβολο πίστης στον αγώνα.

Όσο κι αν η Ανοπαία ατραπός προδόθηκε, ο πολιτισμός νίκησε τη βαρβαρότητα. Στις Θερμοπύλες η ιερότητα του χώρου, η φυσική ομορφιά του τοπίου, το αγέρωχο βλέμμα του Λεωνίδα, ο εξαγνισμός στα θερμά λουτρά, δημιουργούν ένα αίσθημα σύνδεσης παρελθόντος και παρόντος καθιστώντας επιβεβλημένη την απότιση φόρου τιμής. Όσο κι αν ο Εφιάλτης καραδοκεί και υποδεικνύει το πέρασμα, οι Θερμοπύλες πάντα θα είναι ταυτόσημες με τη μέχρις εσχάτων προσήλωση σε έναν ιερό στόχο, σε ένα ηθικό χρέος, σε μια αξία.

«Θερμοπύλες», Κ. Π. Καβάφης

Τιμή σ΄ εκείνους όπου στην ζωή των

όρισαν και φυλάγουν Θερμοπύλες.

Ποτέ από το χρέος μη κινούντες·

δίκαιοι κι ίσιοι σ’ όλες των τες πράξεις,

αλλά με λύπη κιόλας κι ευσπλαχνία·

γενναίοι οσάκις είναι πλούσιοι, κι όταν

είναι πτωχοί, πάλ’ εις μικρόν γενναίοι,

πάλι συντρέχοντες όσο μπορούνε·

πάντοτε την αλήθεια ομιλούντες,

πλην χωρίς μίσος για τους ψευδομένους.

Και περισσότερη τιμή τούς πρέπει

όταν προβλέπουν (και πολλοί προβλέπουν)

πως ο Εφιάλτης θα φανεί στο τέλος,

κι οι Μήδοι επιτέλους θα διαβούνε.

Πώς να γράψει κανείς για τις Θερμοπύλες χωρίς να μιλήσει για την ιστορία, χωρίς να μιλήσει για τους ήρωες που ανύψωσαν ένα στενό πέρασμα σε ανυπέρβλητο σύμβολο πίστης στον αγώνα, ακόμη κι αν είναι αγώνας a priori καταδικασμένος; Πώς να ξεκινήσει ένα άρθρο ή αφιέρωμα στις Θερμοπύλες χωρίς να γίνει μνεία στον ποιητή που έκανε τις Θερμοπύλες ταυτόσημες με την αμετακίνητη προσήλωση στο χρέος; Οι Θερμοπύλες, τόπος αυτοθυσίας για την προάσπιση της ελευθερίας, συγκινούν κάθε επισκέπτη, καθώς θυμίζουν μια μεγαλειώδη αντίσταση ενάντια στη βαρβαρότητα. Άραγε πώς θα ήταν ο δυτικός πολιτισμός, αν τελικά επικρατούσαν οι Πέρσες;

Το στενό πέρασμα των Θερμοπυλών αποτέλεσε το σκηνικό πολλαπλών συγκρούσεων σε διάφορες περιόδους της ελληνικής ιστορίας. Ωστόσο, αυτό το πέρασμα νικήθηκε κατά κράτος από τη φύση.  Τόσο μεγάλη ήταν η αλλαγή που επήλθε στην τοποθεσία, ώστε έπαψε να έχει στρατιωτική σπουδαιότητα. Στο διάβα του χρόνου, τα νερά του Μαλιακού αποτραβήχθηκαν στα βορειοανατολικά και μετέτρεψαν τη μικρή ορεινή διάβαση σε μεγάλη και ελώδη πεδιάδα, ενώ τα φερτά υλικά που έχει παρασύρει ο Σπερχειός ποταμός έχουν μετατοπίσει τις εκβολές του κατά οκτώ χιλιόμετρα μέσα στη θάλασσα. Έτσι δημιουργήθηκε η προσχωσιγενής πεδιάδα τού Σπερχειού και των παραποτάμων του εκεί όπου τον καιρό της μάχης των Θερμοπυλών, το 480 π.Χ, έφτανε η θάλασσα –μέχρι τα όρια της παλαιάς εθνικής οδού– καταλήγοντας σε αχανή έλη. Μόνο οι θερμές πηγές ακόμη εξακολουθούν να είναι στη θέση τους, να αναβλύζουν από τη γη και να σχηματίζουν καταρράκτες και διαυγείς γαλάζιες κολυμπήθρες.

Η μυθολογία και η ιστορία

Οι Θερμοπύλες, τόπος λατρείας και μαχών, συνδέονται με τον Ηρακλή. Η μυθολογία λέει πως η θεά Αθηνά ζήτησε από τον Ήφαιστο να δημιουργήσει τα λουτρά των Θερμοπυλών, για να λούζεται εκεί ο Ηρακλής και να ανακτά δυνάμεις μετά τους άθλους του. Εκεί κατέφυγε ο μυθικός ήρωας, για να απαλλαγεί από τους πόνους που του είχε δημιουργήσει ο δηλητηριασμένος χιτώνας του Νέσσου, κολλημένος στο σώμα του ως αποτέλεσμα της εκδικητικής ζηλοτυπίας της Δηιάνειρας. Έτσι αντιλαμβανόταν ο λαϊκός άνθρωπος τα φυσικά φαινόμενα. Ανέκαθεν αναζητούσε στη φαντασία τις πειστικές απαντήσεις, για να καταλάβει τον κόσμο γύρω του, για να βρει εξηγήσεις αληθοφανείς για τις αναθυμιάσεις των πηγών και τα νερά που αχνίζουν.

Δέκα χρόνια μετά τη μάχη του Μαραθώνα, ο βασιλιάς των Περσών Ξέρξης εκστρατεύει εναντίον των ελληνικών πόλεων-κρατών. Ο Αθηναίος πολιτικός και στρατηγός Θεμιστοκλής πείθει τους Έλληνες να κλείσουν τα στενά των Θερμοπυλών στη στεριά και του Αρτεμισίου στη θάλασσα. Κι αυτό γιατί οι Θερμοπύλες ήταν το τελευταίο σημείο όπου οι Έλληνες μπορούσαν να σταματήσουν την τεράστια περσική στρατιά εκμεταλλευόμενοι το στενό πέρασμα. Τέσσερις μέρες περίμεναν οι Πέρσες για να επιτεθούν, δύο μέρες αντιστάθηκαν οι Έλληνες. Την τρίτη ημέρα, ο Εφιάλτης, καλός γνώστης της περιοχής, αποκάλυψε στον Ξέρξη την Ανοπαία ατραπό. Εκεί συντελέστηκε η προδοσία, από τις μεγαλύτερες στην ιστορία, την ελληνική και την παγκόσμια. Ήταν ένα μονοπάτι, ένα δύσβατο μυστικό πέρασμα που ξεκινούσε από τον Φθιωτικό Ασωπό, παραπόταμο του Σπερχειού, και κατέληγε στο τρίτο στενό των Θερμοπυλών. Την επίβλεψη αυτής της μυστικής διάβασης είχαν αναλάβει 700 Θεσπιείς, που αιφνιδιάστηκαν και περικυκλώθηκαν. Μόλις ο Λεωνίδας αντιλήφθηκε την προδοσία,  αποδέσμευσε τις συμμαχικές δυνάμεις, για να οργανώσουν νέα άμυνα νοτιότερα, και αντιστάθηκε σθεναρά μαζί με επίλεκτες εθελοντικές δυνάμεις, τους θρυλικούς 300 Σπαρτιάτες. Βασικό κριτήριο επιλογής τους ήταν να έχουν ήδη αποκτήσει γιους, ώστε να συνεχιστεί το γένος τους στην περίπτωση που σκοτώνονταν. Μαζί τους στον αγώνα υπέρ πάντων τέθηκαν οι 700 Θεσπιείς, με επικεφαλής τον Δημόφιλο, και 400 Θηβαίοι.

Η μάχη των Θερμοπυλών ανέδειξε την αποτελεσματικότητα της στρατιωτικής εκπαίδευσης των Σπαρτιατών, τη στρατηγική ευφυΐα του ηγέτη, την αξία της τοπογεωγραφικής γνώσης και τη δυναμική του αγώνα υπέρ πάντων. Ήταν αντίσταση μέχρις εσχάτων που αναπτέρωσε το φρόνημα των Ελλήνων και προετοίμασε την καθοριστική νίκη τους στη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Ήταν μια συγκλονιστική ήττα που, σαν αυτή του Μεσολογγίου, αναδείχθηκε σε ύψιστη νίκη της ψυχικής αντοχής και της πίστης στον αγώνα. Ήταν ένα λαμπρό παράδειγμα αυταπάρνησης, αυτοθυσίας και πίστης στο ιδανικό της ελευθερίας.

Το μνημείο του Λεωνίδα

Ο πρωταγωνιστής της μάχης των Θερμοπυλών, ο βασιλιάς της Σπάρτης Λεωνίδας Α΄, τιμήθηκε στη σύγχρονη εποχή με ένα εμβληματικό μνημείο στο πεδίο της μάχης. Στους πρόποδες του όρους Kαλλίδρομου στέκει το ορειχάλκινο άγαλμά του με περικεφαλαία, δόρυ και ασπίδα, με το αγέρωχο βλέμμα στραμμένο απέναντι, στον λόφο του Kολωνού, στο πεδίο της υπέρτατης αυτοθυσίας. Δεξιά και αριστερά του, σε χαμηλότερη θέση, είναι ξαπλωμένες οι μαρμάρινες προσωποποιημένες μορφές του Ταϋγέτου και του Ευρώτα. Το βουνό και το ποτάμι της πατρικής του γης πλαισιώνουν τον ήρωα εις το διηνεκές. Το μνημείο σμιλεύτηκε το 1955 από τον γλύπτη Βάσο Φαληρέα. Τα αποκαλυπτήριά του έγιναν το ίδιο έτος με πρωτοβουλία της ελληνοαμερικανικής οργάνωσης «Τάγμα των Ιπποτών των Θερμοπυλών», παρουσία του αρχαιολόγου Σπύρου Μαρινάτου, που διενήργησε τις ανασκαφές στην περιοχή.

Επί σειρά ετών, η εθνική οδός Αθηνών-Λαμίας περνούσε ακριβώς μπροστά από το μνημείο. Τότε, τα αυτοκίνητα σταματούσαν, για να το θαυμάσουν, ή επιβράδυναν, για να του ρίξουν έστω μια φευγαλέα ματιά από το τζάμι. Κοινότυποι οι διάλογοι ανάμεσα σε γονείς και παιδιά –«Να, κοιτάξτε τον Λεωνίδα» ή «Να δούμε τι σας μάθανε στο σχολείο»–, πολλές οι στημένες φωτογραφίες κάτω από το άγαλμα, πολλοί οι νοσταλγοί των ηρωικών εποχών. Λίγοι μνημονεύουν, όμως, τους 700 Θεσπιείς, των οποίων το μνημείο βρίσκεται ακριβώς δίπλα από αυτό του Λεωνίδα. Πρόκειται για έναν ακέφαλο φτερωτό νεανία. Ακέφαλος, για να θυμίζει την ανώνυμη εκούσια προσφορά, φτερωτός, για να θυμίζει την αξία των ιδανικών που υπερασπίστηκαν οι 700 Θεσπιείς. Σήμερα, για να αποτίσουμε τιμή στους ήρωες πρέπει να κάνουμε παράκαμψη από την εθνική οδό και να βγούμε από την έξοδο Θερμοπυλών ή Καμένων Βούρλων. Μικρή η παράκαμψη, μεγάλο το χρέος της τιμής και της διάσωσης από τη λήθη.

Το Κέντρο Ιστορικής Ενημέρωσης Θερμοπυλών 

Ακριβώς δίπλα από το μνημείο του Λεωνίδα βρίσκεται το Κέντρο Ιστορικής Ενημέρωσης Θερμοπυλών, που μας προσφέρει μια σύντομη ξενάγηση στην ιστορία. Η αρχιτεκτονική του κάτοψη έχει τη μορφή αιχμής δόρατος στραμμένης προς τον Βορρά. Πρόκειται για ένα σύγχρονο κτίριο, λειτουργικά σχεδιασμένο, με μεγάλες επιφάνειες γυαλιού που επιτρέπουν στο φως να διαχέεται στον χώρο, και επιστημονικά επιμελημένο από το Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού. Αποτελεί εξαιρετική επιλογή για ένα φρεσκάρισμα των ιστορικών μας γνώσεων και για μια πρώτης τάξεως διδακτική επίσκεψη για τα παιδιά. Στην αίθουσα «Διηνέκης», φορώντας τα ειδικά γυαλιά, παρακολουθούμε μια ταινία εικονικής πραγματικότητας διάρκειας 15 λεπτών για τη μάχη των Θερμοπυλών. Αισθανόμαστε σαν να είμαστε παρόντες στα γεγονότα, σαν να παρακολουθούμε τον Εφιάλτη να οδηγεί μέσα στη νύχτα τους Πέρσες από την Ανοπαία ατραπό στη δυτική πύλη, σαν να αντικρίζουμε τους μύριους «Αθανάτους» από τον λόφο του Κολωνού. Στην αίθουσα «Θερμοπύλες», ο επισκέπτης μπορεί να ενεργοποιήσει με την αφή τις οθόνες των διαδραστικών τραπεζιών και να πληροφορηθεί σχετικά με τους Περσικούς πολέμους, τη μάχη των Θερμοπυλών, τη ναυμαχία του Αρτεμισίου, τους πρωταγωνιστές και τον εξοπλισμό τους. Κι όλα αυτά με την ιστορική τεκμηρίωση του Ηροδότου, σύμφωνα με όσα ο πατέρας της ιστορίας γράφει στο Ζ’ βιβλίο της Ιστορίας του, αυτό της Πολύμνιας.

Το μνημείο στον Κολωνό

Απέναντι από το μνημείο του Λεωνίδα, βρίσκεται χαμηλός λόφος που έχει ταυτιστεί με τον αρχαίο Κολωνό, όπου διεξήχθη η τελική φάση της μάχης των Θερμοπυλών. Ο εν λόγω λόφος υπήρξε στρατηγικό σημείο άμυνας κι αυτό φαίνεται από την κατασκευή αλλεπάλληλων αμυντικών έργων στον χώρο, σε διάφορες εποχές. Η αρχαιολογική σκαπάνη το 1939 έφερε στο φως, με την επίβλεψη του Σπυρίδωνος Μαρινάτου, πλήθος από σιδερένιες και χάλκινες λόγχες καθώς και αιχμές βελών του 5ου αι. π.Χ. Είναι συγκλονιστικό να ξέρεις ότι τα βέλη που σώζονται σήμερα σε προθήκες μουσείων είναι τα ίδια που σκέπαζαν τον ήλιο στο πεδίο της μάχης το 480 π.Χ. Είναι αυτά που αψήφησε ο Διηνέκης απαντώντας «Καλύτερα, θα πολεμήσουμε υπό σκιά», μια απάντηση συνώνυμη της περιφρόνησης του θανάτου. Σύμφωνα με την αφήγηση του Ηρόδοτου, εκεί τάφηκαν οι πεσόντες της μάχης των Θερμοπυλών και προς τιμήν τους στήθηκε λίθινος λέων και τρία ενεπίγραφα μνημεία. Το επίγραμμα που συνέταξε ο Σιμωνίδης ο Κείος δημιουργεί ρίγη ακόμη και στους πλέον ανιστόρητους: «Ὦ ξεῖν’, ἀγγέλλειν Λακεδαιμονίοις, ὅτι τῇδε κείμεθα τοῖς κείνων ῥήμασι πειθόμενοι». Με άλλα λόγια: «Διαβάτη, να λες στους Λακεδαιμόνιους ότι σ’ αυτήν εδώ τη γη βρισκόμαστε πεσμένοι, έχοντας υπακούσει στα προστάγματά τους».

Ανεβήκαμε στον λόφο του Κολωνού κι αισθανθήκαμε δέος. Ο τόπος της μάχης έχει ποτιστεί με ανθρώπινο αίμα, η γη έχει ρουφήξει ανθρώπινα σώματα˙ δεν μπορεί να μην το αισθανθεί αυτό ο περιηγητής που θα ανέβει και θα συναντήσει το θρυλικό επίγραμμα, που, όσο κι αν είναι αντίγραφο, εξακολουθεί να συγκινεί. Κι ακόμη μεγαλύτερη είναι η συγκίνηση όταν βλέπεις πάνω του τα σύγχρονα αναθήματα για τους φύλακες των Θερμοπυλών: ένα στεφάνι αγριελιάς κι ένα στεφάνι δάφνης. Κότινος για τον άθλο τους. Δάφνη για τη δόξα τους.

Τα θερμά λουτρά

Τέσσερα χιλιόμετρα έξω από τις Θερμοπύλες βρίσκονται οι πηγές του Kαλλίδρομου, γνωστές από την αρχαιότητα. Τα θερμά νερά τους αναδύονται από τα βάθη της γης και στην πορεία τους εμπλουτίζονται με θεραπευτικά ιχνοστοιχεία, χλωριούχα, νατριούχα, θειούχα, που κάνουν τη μυρωδιά ιδιαίτερα έντονη και για πολλούς δυσάρεστη. Η γένεση της θερμοπηγής συνδέεται άρρηκτα με τα τεκτονικά ρήγματα, κάτι που αποδεικνύουν και οι άπειροι σεισμοί στην περιοχή της Φθιώτιδας. Από το 1935 οι Θερμοπύλες αναπτύσσουν δραστηριότητα ως υδροθεραπευτικό κέντρο, ενώ από τα τέλη της δεκαετίας του ’60 μέχρι και τη δεκαετία του ’80 τα λουτρά γνώρισαν μέρες δόξας. Το 2009 έπαψε η λειτουργία των λουτρών και το κτίριο του ξενοδοχείου ήταν μέχρι πρόσφατα ερημωμένο, σαν άψυχο κουφάρι ή ξεβρασμένο ναυαγισμένο πλοίο. Το 2016 μεταφέρθηκαν εκεί και ζουν σήμερα Σύροι πρόσφυγες που το έχουν ζωντανέψει. Τρανή απόδειξη αποτελούν τα απλωμένα ρούχα τους στα μπαλκόνια. Υπάρχει, όμως, και μια αίσθηση εγκατάλειψης και ξεφτισμένου μεγαλείου. Θα τους δεις να χαίρονται το τοπίο, να τσαλαβουτούν στα ζεστά νερά, γευόμενοι ένα μοναδικό προνόμιο που τους χάρισε η ζωή σαν ένα μικρό αντιστάθμισμα για τον εκπατρισμό τους.

Καθώς δεν έχουν γίνει ακόμη επενδύσεις κάθε είδους, η πρόσβαση και η χρήση των ιαματικών πηγών είναι ελεύθερη. Υπάρχουν φανατικοί χρήστες των λουτρών, που καταφθάνουν από τη Λαμία και τις γύρω περιοχές με κάθε ευκαιρία. Υπάρχουν και οι περιστασιακοί, που σε κάθε τους πέρασμα από την εθνική οδό Αθηνών-Λαμίας δεν διστάζουν να κάνουν αυτήν τη μικρή παράκαμψη, για να προσφέρουν στον εαυτό τους μια εμπειρία για την οποία αλλού θα έπρεπε να πληρώσουν, και μάλιστα αδρά. Όλοι τους ισχυρίζονται ότι έχουν παρατηρήσει οφέλη στην υγεία τους, κυρίως σε θέματα σχετικά με τα αρθριτικά, το άσθμα, τη βρογχίτιδα και γενικά παθήσεις του αναπνευστικού.

Δεν είναι εύκολο να βρεις τα λουτρά, αν δεν είσαι ενημερωμένος. Λίγο πριν από το μνημείο του Λεωνίδα, πηγαίνοντας για Αθήνα, στρίβεις στα δεξιά σε έναν χωματόδρομο χωρίς σήμανση. Η έντονη μυρωδιά θειαφιού θα σε καθοδηγήσει ακόμη κι αν χάσεις την είσοδο. Σήμα κατατεθέν αποτελούν, επίσης, τα οχήματα της αστυνομίας, καθώς εκεί υπάρχει τμήμα Τροχαίας, όπως και τα πολλά φορτηγά, βαλκανικών, κατά κύριο λόγο, πινακίδων. Οι υδρατμοί που αναδύονται από τη γη προσδίδουν στον χώρο μια μυστικιστική ατμόσφαιρα. Πλησιάζοντας η μυρωδιά γίνεται πιο έντονη, ώσπου στο τέλος τη συνηθίζεις και δεν σε ενοχλεί. Φτάνεις στον χώρο και βλέπεις ανθρώπους κάθε ηλικίας και εθνικότητας με τα μπουρνούζια τους, κανονικά ή αυτοσχέδια, να μπαινοβγαίνουν στα νερά αψηφώντας τις γύρω καιρικές συνθήκες, καθώς η θερμοκρασία των νερών παραμένει σταθερή χειμώνα καλοκαίρι στους 41 βαθμούς. Γύρω τους, πίσω από τα σκουριασμένα κάγκελα, μια κουστωδία πλανόδιων μικροπωλητών εκθέτει σε πάγκους και διαλαλεί τα εποχιακά προϊόντα της. Μέλι, κάστανα, γλυκά του κουταλιού, καρύδια.

Συμβουλές προς λουομένους

Πάρτε το πιο παλιό μαγιό σας και τις παλιές ξεθωριασμένες πετσέτες σας. Η δύναμη των μετάλλων και ιχνοστοιχείων είναι τόση που μπορεί να αλλοιώσει το χρώμα των υφασμάτων. Αφαιρέστε οπωσδήποτε τα κοσμήματά σας, εκτός κι αν θέλετε να κάνετε πειράματα με τα μέταλλα. Οι σαγιονάρες είναι απαραίτητες, γιατί τα βραχάκια γλιστράνε. Κι έρχεται η στιγμή να μπεις στο νερό. Δύο είναι τα σημεία όπου μπορείς να βουτήξεις: στον καταρράκτη, που βλέπεις αμέσως μόλις φτάσεις στον χώρο των λουτρών, και στη χτιστή «πισίνα» που μαζεύει το νερό από τις πηγές, αμέσως μετά το ξενοδοχείο-φάντασμα. Η θερμοκρασία είναι αρκετά υψηλή κι ίσως σου πάρει λίγο χρόνο μέχρι να τη συνηθίσεις. Μετά, όμως, η αίσθηση της θερμότητας μόνο αισθήματα θαλπωρής και χαλάρωσης αποφέρει. Δυο τρία σημεία είναι εξόχως ζηλευτά˙ ανακάλυψέ τα κι απόλαυσε την εμπειρία. Είναι εκεί που το νερό πέφτει στον αυχένα και σου κάνει ξεχωριστό μασάζ. Κι αν είσαι τολμηρός, αξίζει να αφεθείς στο καυτό μαστίγωμα του καταρράκτη. Εκεί, παιδιά και νέοι παίζουν με τα νερά, γατζώνονται από τον βράχο και βυθίζονται στα πιο βαθιά σημεία των φυσικών λεκανών, περίπου ενάμισι μέτρο. Θα φτάσεις στον καταρράκτη ακολουθώντας τα σχοινιά, με προσοχή μεγάλη και κινήσεις σχοινοβάτη. Το τοπίο είναι ακόμη πιο μαγικό, όταν η εξωτερική θερμοκρασία είναι χαμηλή. Τότε, όλα θολώνουν γύρω σου από τους ατμούς της πηγής, χάνεις την αίσθηση του χρόνου και βγαίνεις εξαγνισμένος, με κορμί ροδαλό και απαλό, με πυρωμένο σώμα που αντέχει για λίγο στο κρύο μέχρι να μπεις στο αυτοκίνητο και να ντυθείς.

Φεύγοντας από τις Θερμοπύλες, εξαγνισμένος μέσα από τα νάματα της ζωής και της ιστορίας, αναλογίζεσαι ποιοι σήμερα είναι ικανοί να φυλάγουν τις εκάστοτε Θερμοπύλες, τα στενά περάσματα και τις κόκκινες γραμμές που διαφυλάσσουν την προσωπική και συλλογική μας αξιοπρέπεια. Αναλογίζεσαι πόση τιμή αρμόζει σε αυτούς που στάθηκαν στο ύψος των περιστάσεων και βγήκαν νικητές. Κι ακόμη, πόσο μεγαλύτερη τιμή αξίζει στους μεγάλους χαμένους, στους ανθρώπους που, ενώ ξέρουν ότι ο σκοπός για τον οποίο παλεύουν είναι καταδικασμένος εκ των προτέρων, ωστόσο εξακολουθούν να μένουν αφοσιωμένοι στον στόχο. Ο Εφιάλτης καραδοκεί και υποδεικνύει το πέρασμα. Η Ανοπαία ατραπός βρίσκεται πίσω από κάθε αγώνα. Αυτό ακριβώς το αρχαίο πέρασμα θα μας γνωρίσει ο Κυριάκος Παπαγεωργίου. Θα μας μάθει να το περπατάμε στην Ανοπαία Ατραπό χωρίς Εφιάλτες και κάθε είδους εφιάλτες.

Βιβλιογραφία

Wordsworth Christofer, Επιτομή Ελληνικής Μυθολογίας, 1868, Ελλάδα, εκδ. Εκάτη, 2001