Η Μήλος, γενέτειρα του περίφημου αγάλματος της Αφροδίτης, κατοικημένη ήδη από το 4000 π.Χ, καταχωρείται στην ιστορία για τον ταραχώδη γεωλογικό της βίο, αλλά και γιατί αποτέλεσε ένα από τα νησιά – λίκνο του πρωτοκυκλαδίτικου πολιτισμού που άνθησε στο Αιγαίο μετά το 3.500 π.Χ και μέχρι το 2000.

Λιγότερο είναι γνωστό το χριστιανικό πρόσωπο του νησιού, αυτό που αποτυπώνεται στο μοναδικό για την Ελλάδα φαινόμενο με τις κατακόμβες.

Η ονομασία κατακόμβη είναι σύνθετη λέξη από την πρόθεση κατά (που σημαίνει προς τα κάτω, στο βάθος π.χ καταβύθιση, κατακρήμνιση κ.τ.λ), και από τη λατινική λέξη cumba που είναι κι αυτή αντιδάνειο απ’ την ελληνική κύμβη, που σημαίνει κοίλον ποτήρι (ας θυμηθούμε το κύμβαλον αλαλάζον!). Δηλ. κοίλη εσοχή που βρίσκεται μέσα στη γη, γενικότερα ότι έχει βάθος, όπως μια σπηλιά, ή ένα κοίλωμα.

Στην αρχαία Ρώμη κατακόμβες λέγανε διάφορα σημεία του ποταμού Τίβερη, όπου άραζαν τα πλοία κοντά στις σπηλιές της ακτής.

Η Μήλος αποτέλεσε, και λόγω της σημασίας του φυσικού λιμανιού της, στο σημερινό Αδάμαντα, σημαντικό σταθμό για τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Σ’ όλη τη διάρκεια της Ρωμαιοκρατίας, έφθασε νάχει μέχρι και 20.000 κατοίκους. Ένας μεγάλος αριθμός αποτελούνταν από Εβραίους, που στο νησί τους έφερε ο μεταλλευτικός πλούτος του. Στα πλούσια ορυχεία που λειτουργούσαν ήδη απ’ την αρχαιότητα, κυρίως για τα αποθέματα του οψιδιανού, οι Ιουδαίοι αποτελούσαν το μεγαλύτερο μέρος του εργατικού δυναμικού. Οι πλούσιοι εκπρόσωποι της φυλής κατείχαν το εμπόριο των ορυκτών και πηγαινοέρχονταν μεταξύ Μήλου και Ρώμης αρκετά συχνά.

Πολλοί λοιπόν απ’ αυτούς τους Ιουδαίους της Ρωμαϊκής εποχής, είχαν συγγενείς στην Παλαιστίνη, όταν ο αυτοκράτορας Αδριανός (132 – 135 μ.Χ.), εξαπέλυσε τους μεγάλους διωγμούς των Χριστιανών στην Ιερουσαλήμ, και αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους με προορισμό την κυρίαρχη τότε Ρώμη.

Ο δρόμος τους προς τα δυτικά, περνώντας μέσα απ’ το Αιγαίο για μεγαλύτερη ασφάλεια απ’ τον τρικυμειώδη Μαλέα, τους έβγαλε στη Μήλο κι από κει στην Κόρινθο, όπου ήδη υπήρχε ένας ισχυρός χριστιανικός πυρήνας.

Πολλοί απ’ αυτούς στάθμευαν στο νησί και συναντώντας τους ομοεθνείς τους, δυνάμωσαν την έτσι κι αλλιώς πολυπληθή Ιουδαϊκή κοινότητα.

Η νέα θρησκεία, ο χριστιανισμός, αν και διωκόμενη, είχε ήδη αρχίσει να κατακτά τον αρχαίο κόσμο απ’ τον οποίο την χώριζε μια ανάσα.

Οι Εβραίοι – Χριστιανοί της Παλαιστίνης αλλά και της Μήλου αποκτούν αρχαία ονόματα (αρχαιοελληνικά), όπως Αλέξανδρος, Ασκληπίς, Κλαυδιανή, Μήλων, καλύπτονται έτσι απ’ τους διώκτες τους τα χριστιανικά τους φρονήματα, φτάνοντας μέχρι του σημείου να μην κάνουν περιτομή.

Για ένα μεγάλο διάστημα που κρατά μέχρι και τον 5^ο – 6^ο αιώνα ο παληός και ο καινούργιος κόσμος συμπορεύονται, η ειδωλολατρεία και ο χριστιανισμός κρατιούνται διακριτικά απ’ το χέρι.

Η αθρόα αύξηση των εκχριστιανισθέντων Ιουδαίων στη Μήλο, καθώς και κάποιες πληροφορίες ότι από το νησί πέρασε ο Απόστολος Παύλος – ίσως κι άλλοι Απόστολοι – λόγω του πολυάριθμου χριστιανικού κοινού που είχε ήδη συγκεντρωθεί εδώ, μετέτρεψαν τη Μήλο σ’ ένα τόπο, όπου ο πρώιμος χριστιανισμός έχει ήδη μεγάλη διάδοση.

Έτσι κάποια στιγμή η ανθηρή χριστιανική κοινότητα κινούμενη ανεξάρτητα απ’ το Ρωμαϊσμό που κυριαρχεί στο νησί, όπως και σ’ όλη την Ανατολική Μεσόγειο αντιμετωπίζει το πρόβλημα της ταφής των πρώτων νεκρών της.

Αν και υπό διωγμό, οι Χριστιανοί εκμεταλλεύονται τη Ρωμαϊκή Νομοθεσία που απαγορεύει την είσοδο σε χώρους νεκροταφείων. Έτσι μέσα στις κατακόμβες άρχισαν σιγά – σιγά, εκτός απ’ τις ταφές, να τελούνται και τα μυστήρια της νεοσύστατης θρησκείας.

Η πρώτη αιτία για τη δημιουργία των κατακομβών ήδη υπάρχει και είναι η πολυάνθρωπη χριστιανική κοινότητα, χωρίς όμως τη δυνατότητα που πρόσφερε το υπέδαφος της Μήλου, που σκαβόταν εύκολα και προσφέρονταν για την απόκρυψη των πρώτων Χριστιανών νεκρών, μακράν της Ρωμαϊκής εξουσίας, οι κατακόμβες δε θα είχαν υπάρξει ίσως ποτέ.

Στις πλαγιές κάτω απ’ το χωριό της Τρυπητής, που πήρε εύγλωττα το όνομά του από τα δεκάδες σπηλαιώδη ανοίγματα στην πλευρά του λόφου, από το χωριό και μέχρι το παραθαλάσσιο Κλήμα, ανοίγονται πολλές στοές που φιλοξενούν εκατοντάδες τάφους.

Ο ηφαιστειακός τόφος, ένα είδος κίσσηρης, σκάβεται εύκολα και γρήγορα. Μέσα σε 3 αιώνες, τόσο κράτησε η Ρωμαϊκή κατοχή στο νησί, στη σημερινή τοποθεσία όπου βρίσκονται οι κατακόμβες, μετρήθηκαν γύρω στους 2.000 τάφους.

Σ’ αυτούς «φιλοξενήθηκαν» πάνω από 8.000 νεκροί. Οι χριστιανικοί τάφοι ακολούθησαν παλαιότερη παράδοση ταφής του αρχαίου κόσμου, στον ίδιο χώρο που οι ντόπιοι ονόμαζαν «Ελληνική σπηλιά». Δυο ήταν οι είσοδοι που οδηγούσαν στο εσωτερικό, φραγμένοι από χώματα, πέτρες και βλάστηση, που και σήμερα στην περιοχή είναι αρκετή (ελιές, χαρουπιές, σκίνα).

Το χώρο επισκέπτεται επί Όθωνος το 1844, ο Γερμανός αρχαιολόγος Ludwig Ross που βρίσκει τους τάφους αρκετά συλημμένους και κατεστραμμένους. Συστηματική μελέτη για το χώρο γίνεται το 1928 απ’ τον καθηγητή Γεώργιο Σωτηρίου.

Σήμερα στο επισκέψιμο τμήμα, που δεν ξεπερνά τα 30 μ. σε μήκος, μπαίνουμε απ’ τη μοναδική είσοδο, που ανοίχτηκε μεταγενέστερα στις αρχές του 20^ου αιώνα. Οι παλαιότερες αρχικές δυο είσοδοι δεν χρησιμοποιούνται σήμερα.

Αριστερά και δεξιά του διαδρόμου υπάρχουν τα αρκοσόλια. Τι είναι όμως τα αρκοσόλια;(1)

Πρόκειται για ένα κοίλωμα μεσ’ το βράχο με τοξοειδή σκεπή και άνοιγμα, στη βάση του οποίου, τοποθετούνταν το σώμα του νεκρού.

Στη συνέχεια το ημικυκλικό αυτό «παράθυρο» κλείνονταν με πωρόλιθο η μαρμάρινη πλάκα και στεγανοποιούνταν με λάσπη. Οι πλάκες αυτές δε βρέθηκαν, αφού οι τάφοι ήταν συλλημένοι, χρησιμοποιήθηκαν όμως σαν οικοδομικό υλικό στα σπίτια των γειτονικών χωριών, στην Τρυπητή, το Κλήμα και τον Τριοβάσαλο.

Στη μέσα και πίσω πλευρά των αρκοσολίων βρέθηκαν πολλές επιγραφές που αναφέρονταν στα ονόματα των νεκρών.

Ο καθηγητής Σωτηρίου κατέγραψε μόνο 9 από πολύ περισσότερες, που στο μεταξύ είχαν καταστραφεί.

Σήμερα μπορεί κανείς να διαβάσει τμήματα της επιγραφής που βρίσκεται στο επισκέψιμο τμήμα της Β’ κατακόμβης, δεξιά μπαίνοντας και στο πέμπτο αρκοσόλιο. Είναι γραμμένη με κόκκινα γράμματα μέσα σ’ ένα πλαίσιο:

ΕΝ ΚΥΡΙΩ, ΟΙ ΠΡΕΣΒΥΤΕΡΟΙ ΤΗΣ ΠΑΣΗΣ ΜΝΗΜΗΣ ΑΞΙΟΙ ΑΣΚΛΗΠΙΣ ΚΑΙ ΕΛΠΙΖΩΝ ΚΕ ΑΣΚΛΗΠΙΣ… ΚΕ ΑΓΑΛΙΑΣΗΣ ΔΙΑΚΟΝΟΣ ΚΑΙ ΕΥΤΥΧΙΑ ΠΑΡΘΕΝΕΥΣΑΣΑ ΚΕ ΚΛΑΥΔΙΑΝΗ ΠΑΡΘΕΥΝΑΣΑ ΚΑΙ ΕΥΤΥΧΙΑ Η ΤΟΥΤΩΝ ΜΗΤΗΡ ΕΝΘΑ ΚΕΙΝΤΑΙ ΚΑΙ ΕΠΙ ΓΕΜΙ ΤΟ ΘΗΚΙΟΝ ΤΟΥΤΟ, ΕΝΟΡΚΙΖΩ ΥΜΑΣ ΤΟΝ ΩΔΕ ΕΦΕΣΤΩΤΑ ΑΓΓΕΛΟΝ ΜΗ ΤΙΣ ΠΟΤΕ ΤΟΛΜΗ[ΣΗ] ΕΝΘΑΔΕ ΤΙΝΑ ΚΑΤΑΘΕΣΘΑΙ. ΙΗΣΟΥ ΧΡΕΙΣΤΕ ΒΟΗΘΕΙ ΤΩ ΓΡΑΨΑΝΤΙ ΠΑΝΟΙΚΙ.

Από το περιεχόμενο της επιγραφής, στον τάφο των «πρεσβύτερων», όπως ονομάστηκε, διαπιστώνεται ότι σ’ αυτό το αρκοσόλιο τάφηκαν τα μέλη μιας ιερατικής οικογένειας Ιουδαίων Χριστιανών. Στη μέση του διαδρόμου του επισκέψιμου τμήματος υπάρχουν ίχνη από επίπεδη επιφάνεια, πιθανόν πλάκα Αγίας Τράπεζας, για την τέλεση θρησκευτικών μυστηρίων.

Οι κατακόμβες είχαν μείνει κλειστές για το κοινό περίπου 10 χρόνια, λόγω υποχώρησης τμημάτων τους που καθιστούσαν προβληματική την επίσκεψή τους. Άνοιξαν ξανά τη δεκαετία του ’90, κρατώντας μακρυά όμως το κοινό από τους δαιδαλώδεις διαδρόμους των 2/3 της έκτασής τους. Η θεία λειτουργία που τελείται εδώ κάθε Ιούνιο, είναι μια επιβλητική στιγμή. Βγαίνοντας από τις κατακόμβες, ανηφορίζουμε προς το επιβλητικό τμήμα του αρχαίου κάστρου με τις πυροκόκκινες μεγαλιθικές πέτρες. Στο γύρο χώρο, ανάμεσα σε ελιές και χαρουπιές νοιώθεις ότι οι πολιτισμοί και οι θρησκείες που πέρασαν από εδώ αναμετρήθηκαν με την  πειστικότητα του ορθού Λόγου που ευαγγελίζονταν. Εδώ, στη θέση «Τρεις εκκλησίες», βρίσκεται παραδομένο στον ανελέητο ήλιο ένα πρωτοχριστιανικό βαπτιστήριο, σταυροειδές, ανάμεσα σ’ άλλα, ειδωλολατρικά μαρμάρινα μέλη, από την αρχαία πόλη των Μηλίων, και στον απέναντι χαμηλό λόφο, βιγλάτορας το μικρό εκκλησάκι του Προφήτη Ηλία.

Ο Pitton de Tournefort το αναφέρει στον κατάλογο του 1700 μαζί μ’ άλλα 12 μοναστήρια. Εδώ βρισκόταν παληά παλαιοχριστιανική εκκλησία με κελλιά, όπως φαίνεται απ’ τα σκόρπια απομεινάρια οικοδομικού υλικού τριγύρω.

Η μεγάλη σχολή αγνογραφίας των Εμμανουήλ και Αντωνίου Σκορδίλη.

Μετά τις κατακόμβες με την πανχριστιανική σημασία τους, οι αγιογραφίες και το έργο των Σκορδίλη, που είχαν σαν έδρα τους τη Μήλο, είναι η επόμενη μεγάλης σημασίας σελίδα στην ιστορία του θρησκευτικού πολιτισμού για το νησί.

Στην Κρήτη του 16^ου αιώνα οι Οθωμανοί έχουν επιβάλλει σκληρούς όρους για τους Χριστιανούς. Το έτος 1645 ο Εμμανουήλ Σκορδίλης, μετά και την άλωση των Χανίων απ’ τους Τούρκους, εγκαταλείπει το νησί του. Ιερέας ο ίδιος και αγιογράφος, όπως αποδεικνύεται από τον τρόπο που συνήθως υπόγραφε τα έργα (Χειρ. Εμμανουήλ ιερέως Σκορδίλη), ανέπτυξε μια πολύ μεγάλη δραστηριότητα όχι μόνο στη Μήλο, που είχε το εργαστήριο του, αλλά και σ’ άλλα νησιά του Αιγαίου: Απ’ το Θεοτοκάκη του Πύργου στη Σαντορίνη, τη Σέριφο, την Πάτμο, τη Σίκινο, τη Σίφνο, τη Φολέγανδρο, ως τα Χανιά, αλλά και την Κέρκυρα.

Ο Εμμανουήλ Σκορδίλης, και ο γιος του Αντώνιος, δημιουργούν μια Σχολή που εικαστικά, απέχει από τα έως τότε βυζαντινά πρότυπα, αφού έμπνευσή τους ήταν οι αγιογραφίες της Φλαμανδικής Τέχνης, που προσπαθούσαν να αντιγράψουν θεματικά, αλλά να τις εξελίξουν με την προσθήκη στοιχείων της λαϊκής ζωγραφικής. Στις εικόνες τους υπάρχει το βαρύθυμο κλίμα της Αναγέννησης, κι ένα σύνολο σχολαστικών λεπτομερειών που περιγράφουν τον ιστορικό κόσμο της εποχής, όπως στην περίφημη «Αποτομή του Ιωάννου του Προδρόμου», που βρίσκεται στη Νέα Πορτιανή στον Αδάμαντα. Εικόνες του συναντάμε στον Άγιο Σπυρίδωνα στον Τριοβάσαλο, (η Κοίμηση, η Αγ. Μαρίνα, κι ο Αρχάγγελος Γαβριήλ) και στον Άγιο Νικόλαο στην Τρυπητή, (ο Άγιος Νικόλαος και μια εικόνα της Παναγίας Οδηγήτριας με ένα βαθύ βυσσινί φόρεμα).

Καλιτεχνική φύση ο Εμμ. Σκορδίλης επιδόθηκε και στη ξυλογλυπτική, δίνοντας μας τέμπλα, αλλά και μερικούς ξυλόγλυπτους επιτάφιους, με «μαλακά» χρώματα. Σήμερα έργα του Εμμ. Σκορδίλη βρίσκονται κυρίως στην Αγία Τριάδα στον Αδάμαντα, όπου λειτουργεί σαν Εκκλησιαστικό Μουσείο. Εντυπωσιακά είναι τα τμήματα από το ξύλινο τέμπλο της Παναγιάς της Πορτιανής που μεταφέρθηκαν απ’ τη Ζεφυρία όταν αυτή έπαψε νάναι η πρωτεύουσα της Μήλου μετά τον 18^ο αιώνα.

Για 100 περίπου χρόνια απ’ το εργαστήρι των Σκορδιλέων «φύγαν» δεκάδες εικόνες, αρτοφόρια, επιτάφιοι, τέμπλα κι άλλα εκκλησιαστικά σκεύη δημιουργώντας παράδοση στις νοτιοδυτικές κυρίως Κυκλάδες, μέχρι την είσοδο της νεοκλασσικής αισθητικής (Φ. Κόντογλου) στην αγιογραφία, το 19^ο αιώνα.

Ο ναός της Αγίας Τριάδας στον Αδάμαντα

Η χρονολόγηση του δεν είναι σαφής. Ο Γάλλος Tournefort δεν τον αναφέρει το 1700 που επισκέπτεται τη Μήλο. Ίσως να δημιουργήθηκε αργότερα πάνω σ’ ερείπια παληώτερου ναού. Οι Σφακιανοί πρόσφυγες από την Κρήτη που χτίσαν τον Αδάμαντα γύρω στα 1830 – 1840, βρήκαν το ναό χτισμένο. Τρίκλιτη βασιλική, με μια τρουλλοκαμάρα στο μεσαίο κλίτος, (επιρροή από βασιλικές της Ανατολής) ο ναός της Αγ. Τριάδας είναι μοναδικό είδος αυτού του τύπου στη νησιώτικη Ελλάδα, μαζί με τον αντίστοιχο της Παναγιάς στο Λεβίδη της Αρκαδίας. Στο εσωτερικό του ναού, τα 3 κλίτη χωρίζονται από 2 σειρές πεσσών που στηρίζουν τοξωτές καμάρες.

Η Αγία Τριάδα λειτουργεί σα Μουσείο και σαν εκκλησία, κάθε Κυριακή, αλλά και στη γιορτή της κι είναι μαγευτικό να συμμετέχεις στη θεία λειτουργία περιτριγυρισμένος από όλα αυτά τα ιερά κειμήλια που συνοψίζουν τον θρησκευτικό πολιτισμό της Μήλου.

Στην κεντρική είσοδο της αυλής σε υποδέχεται μια τεράστια πιπεριά ή πιπερόδεντρο (schinus terebinthi jolins). Το δέντρο το συναντάμε σε πολλά νησιά, αγαπά τα θερμά και ξηρά κλίματα και στην Ιορδανία το συνάντησα να σχηματίζει ολόκληρες δεντροστοιχίες. Ανήκει στη μεγάλη οικογένεια των σχίνων και οι καρποί, μικρές ροζ «μπίλιες», κρέμονται σαν τσαμπιά πάνω απ’ την είσοδο της εκκλησίας. Και λίγο προτού περάσεις την πόρτα του καθολικού στην ευρύχωρη αυλή, τα βοτσαλωτά σχέδια του Γιάγκου Καβρουδάκη, απ’ το 1937, σε συνδέουν με τη μεγάλη βυζαντινή παράδοση των ψηφιδωτών.

Η Παναγιά του Κήπου

Σε απόσταση 1 χλμ. απ’ τον Αδάμαντα και 2 χλμ. μετά τον Προβατά, συναντάμε στ’ αριστερά μας και χωμένο δίπλα και κάτω απ’ το δρόμο, το μικρό εκκλησάκι της Παναγιάς. Πρόκειται για την παλαιότερη εκκλησία του νησιού, σκεπασμένη μέχρι το 19^ο αιώνα από τα χώματα του βουνού. Ανακαινισμένη αργότερα άλλαξε τη μορφή της, και μαζί χάθηκε ο Χριστός με τους Αποστόλους που ήταν ζωγραφισμένοι στον τρούλο. Ιδιαίτερη συγκίνηση όμως νοιώθεις όταν μπαίνοντας στο μικρό ιερό βρίσκεσαι σ’ ένα παλαιοχριστιανικό βαπτιστήριο, σταυρόσχημο με τετράγωνα άκρα, σε αρκετά καλή κατάσταση και μπροστά του η Αγ. Τράπεζα, μια απλή μαρμάρινη πλάκα που στηρίζεται σε αρχαίο απομεινάρι κολόνας. Πάνω στα πεζούλια της μικρής αυλής με τη μεγάλη χαρουπιά, ακουμπισμένα θραύσματα από μαρμάρινο άμβωνα, και μαρμάρινα ένθετα τέμπλου. Κι εδώ συναντάμε τη μεγάλη χριστιανική παράδοση που θέλησε να σημαδέψει με τα δικά της σύμβολα τον απερχόμενο ειδωλολατρικό ναό: Στο μονόχωρο καθολικό της Παναγιάς του Κήπου, βρίσκεται ακουμπισμένη η πλευρά μιας ρωμαϊκής σαρκοφάγου που τα μοτίβα ξύστηκαν κι αντικαταστάθηκαν από σταυρούς και ροδακες.

Η Αγία Μαρίνα του Χάλακα

Παίρνοντας το δρόμο για την Αχιβαδολίμνη 15 χλμ. απ’ τον Αδάμαντα, και στο δρόμο για το Χάλακα, συναντάμε ότι απέμεινε από το άλλοτε ένδοξο Μοναστήρι της Αγ. Μαρίνας. Η εκκλησία βρίσκεται στο δυτικό βραχίονα του κόλπου της Μήλου κι ατενίζει από το λόφο που βρίσκεται, το σύνολο σχεδόν της κατοικημένης Μήλου, την πλάκα, την Τρυπητή, το Κλήμα, τον Τριοβάσολο. Εύφορη περιοχή με καλλιεργημένες εκτάσεις που ανήκαν κάποτε στο Μοναστήρι. Το τέμπλο και οι εικόνες μεταφέρθηκαν στην Αγία Μαρίνα στον Τριοβάσαλο, το 1834, όταν το Μοναστήρι εγκαταλείφθηκε. Απομεινάρι της παληάς αίγλης, τα μαρμάρινα μοτίβα που πλαισιώνουν την πόρτα του ναού και τα χαραγμένο οικόσημο του Μάρκου Σανούδου, πάνω απ’ την πόρτα.

Ανηφορίζουμε για την κορυφή του Προφήτη Ηλία

Αφήνουμε πίσω την Αγία Μαρίνα και μέσα από ένα χωματόδρομο πάνω απ’ το γραφικό λιμανάκι του Εμπουρειού, κατευθυνόμαστε προς τη ψηλότερη κορυφή της Μήλου, το Χάλακα ( 748 μ  ). Σε λίγο μπροστά μας ένα μικρό εκκλησάκι, ταπεινό κι απέριττο μας τραβά την προσοχή όχι τόσο για το ίδιο αλλά για τις σπηλιές που βρίσκονται δίπλα του. Είναι ο Άγιος Στυλιανός και οι λαξευτοί θόλοι δίπλα του, μαρτυρούν κατοίκηση και ίσως λατρευτικούς ή ταφικούς χώρους.

Από δω και πέρα ο δρόμος όλο κι ανηφορίζει, ενώ το τοπίο δεν παύει νάναι πράσινο και με έκπληξή μου, εντοπίζω, κουμαριές και μυροβόλα ρείκια. Στην κορυφή του Χάλακα οι αλλαγές του καιρού, ακόμη και καλοκαίρι είναι απρόσμενες, ενώ τα σύννεφα και η ομίχλη κυκλώνουν συχνά το μικρό εκκλησάκι, που κάποτε (άγνωστο πότε) λειτουργούσε σα Μοναστήρι. Σήμερα τα κελιά έχουν ανακαινιστεί και φιλοξενούν τους δεκάδες επισκέπτες στο πανηγύρι του προφήτη Ηλία που κρατά 2 μέρες. Τα σκίνα κυκλώνουν τα κτίσματα και στη μέση της μικρής αυλής, με τα παγκάκια μια τουλούμπα μας ξεδιψάει με το δροσερό της νερό.

Την άλλη μέρα επισκεφτόμαστε τη Ζεφυρία, ένα μικρό καθαρό και καμπίσιο χωριό που σε τίποτα δε θυμίζει ότι εδώ ήταν η Μεσαιωνική πρωτεύουσα του νησιού, και κατοικούνταν από 5000 περίπου ανθρώπους!

Στη Ζεφυρία υπήρχαν δύο ναοί, μέχρι το 18^ο αιώνα όπου οι κάτοικοι, άρρωστοι, κάτω από τις θανατηφόρες αναθυμιάσεις γεωθερμικών αερίων, εγκαταλείπουν το μέρος και η πρωτεύουσα μεταφέρεται στο Κάστρο, στη σημερινή Πλάκα. Από το ναό της Παναγιάς της Πορτιανής αφαιρούν το τέμπλο και το μεταφέρουν στον Αδάμαντα, χτίζοντας τη Νέα Πορτιανή.

Η Παναγιά η Πορτιανή της Ζεφυρίας, είναι σήμερα ενωμένη με τον κολλητό ναό του Αγ. Χαραλάμπους και αποτελεί το δίδυμο μητροπολιτικό ναό του χωριού, σταυροειδής με 2 τρούλους, ευτυχώς ανεπίχριστους!

Ο άλλος ναός, είναι του Χριστού, χωρίς στέγη, αφού η έκρηξη που προκάλεσαν οι κάτοικοι, για να πάρουν το οικοδομικό υλικό όταν εγκατέλειψαν τη Ζεφυρία, προκάλεσε σοβαρές ζημιές στην εκκλησία. Μετόχι του Μοναστηριού της Πάτμου είναι χτισμένος από περλίτη. Η παράδοση λέει ότι μετά την έκρηξη, τα μουλάρια πούταν φορτωμένα με τους λίθους του ναού, δεν προχωρούσαν κι έτσι το οικοδομικό υλικό, βρίσκεται ακόμη διάσπαρτο γύρω απ’ το Χριστό, ενώ τα περιστέρια έχουν μετατρέψει τις εσωτερικές κόγχες σε καταφύγιά τους.

Η Κορφιάτισσα, η Θαλασσίτρα και η Μεσά Παναγιά

Τρεις εκκλησίες που ζώνουν το Κάστρο και την χώρα της Πλάκας, οριοθετούν το εδώ και αιώνες κατοικημένο κομμάτι της Μήλου.

Η μεγάλη εκκλησία της Παναγιάς της Κορφιάτισσας είναι χτισμένη το 1810 στη δυτική πλευρά της Πλάκας στο χείλος ενός γκρεμού που ονομάζεται «Χάλαρα» και απ’ το προαύλιό της μπορεί κανείς να ρουφήξει όλη την απέναντι Μήλο, την ακατοίκητη που στο μέσο της καταλήγει στην κορυφή του προφήτη Ηλία. Η Παναγιά χτίστηκε στο 1810 περίπου, και το προαύλιό της μαρμαροστρώθηκε με αρχαίες πλάκες.

Στην Κορφιάτισσα υπάρχει ένα σκευοφυλάκιο που συγκεντρώνει ένα μεγάλο αριθμό πολύτιμων κειμηλίων, πολλά απ’ τα οποία δώρισε ο Ιωάννης Ταταράκης, που κατάγονται από παληά αρχοντική Μηλέϊκη οικογένεια. Την εκκλησία της Κορφιάτισσας περιβάλλουν μια σειρά απ’ τα πιο ωραία σπίτια της Πλάκας. Και κει δίπλα στον περίβολο της εκκλησίας ξεχασμένη η μικρή καθολική εκκλησία, που την λένε Παναγία των Ρόδων, την έχτισε ο Λουδοβίκος Μπρέστ που άρπαξε το άγαλμα της Αφροδίτης, και τη λένε Παναγία των Ρόδων. Λίγο πιο πάνω αρχίζει ο ανηφορικός δρόμος που θα μας πάει στο Κάστρο. Εδώ, πάνω στο βουνό μια Παναγιά που ατενίζει από ψηλά τη θάλασσα, γι’ αυτό και την είπαν Θαλασσίτρα. Χτισμένη πάνω σ’ ερείπια φράγκικης εκκλησίας, φέρει πάνω απ’ την είσοδο της το οικόσημο της δυναστείας του Ιωάννη Κρίσπου με χρονολογία 1552. Ο Εμμ. Σκορδίλης της χάρισε μια ωραία εικόνα του Αγίου Ελευθερίου, ενώ τα μαρμάρινα πλαίσια στα παράθυρα και την πόρτα ήρθαν απ’ την πεδινή Ζεφυρία.

Λίγα μέτρα πιο πάνω, σ’ ένα απότομο μονοπάτι, που μοσχοβολάει φασκόμηλο, βρίσκεται η Μέσα Παναγιά η Σκοινιώτισσα που η εικόνα της βρέθηκε σ΄ ένα σκοίνο και στεγάζει την Κοίμηση της Θεοτόκου. Το μαρμάρινο λιοντάρι που βρίσκεται στην αυλή του Μουσείου στολίζε κάποτε το εκκλησάκι. Εδώ απ’ την κορυφή πλέον του Κάστρου, όλοι οι οικισμοί της Μήλου απλώνονται στα πόδια μας: Η Πλάκα, οι Πλάκες, η Τρυπητή, ο μέσα κι έξω Τριοβάσαλος.

Είναι απόγευμα και οι ρομαντικοί του ηλιοβασιλέματος κρέμονται απ’ τα πεζούλια της εκκλησίας. Γυρίζω προς το βορά κοιτώντας τις Ακραδιές, τα δύο ακατοίκητα σήμερα νησάκια. Στη μικρή Ακραδιά αναπτύχθηκε τον καιρό της εικονομαχίας ένα μικρό μοναστικό κέντρο. Εδώ χτίστηκε και λαμπρός ναός της Παναγίας, η εικόνα της οποίας φυλλάσεται σήμερα στον Αγ. Χαράλαμπο στις Πλάκες. Τα ανάγλυφα σχέδια που περιβάλλουν την Παναγιά και το Χριστό θαύμασε κι ο Φώτης Κόντογλου, όπως διηγείται στα «Ταξείδια» (εκδ. Αθήνα 1928). Απρόσιτη στο φωτογραφικό φακό η εικόνα, η πιο παλιά του νησιού, λόγω του τζαμιού που την καλύπτει, χρονολογείται τον 15^ο αιώνα. Κι όπως λέει ο Κόντογλου «δείχνει γερασμένη κι αγέλαστη…»

Κι ενώ ο ήλιος βυθίζεται πίσω απ’ την κορυφή του Χάλακα, εξακολουθώ να ψάχνω πάνω στη ράχη της μικρής Ακραδιάς, νοερά, τα ερείπια και τα ίχνη του πρώιμου χριστιανισμού στην Μήλο. Αυτό όμως που διακρίνω είναι η λευκή φιγούρα ενός φάρου.

(1)

Η λέξη είναι σύνθετη από το λατινικό «arcus» που σημαίνει, τόξο, αψίδα (Arch of Triumph = αψίδα του θριάμβου), και τη λέξη solium που σημαίνει τη βάση (από δω και η σόλα του παπουτσιού).