Μια φούντωση, μια φλόγα ανάβει μέσα στην καρδιά.

Πραγματική αρχόντισσα του Αιγαίου, χτισμένη αμφιθεατρικά στους λόφους, η Ερμούπολη γοητεύει αμέσως με την εντυπωσιακή αρχιτεκτονική της. Ένας αριστοτεχνικός συνδυασμός του παλιού με το νέο, του κλασικού με το μοντέρνο, του ορθόδοξου με το καθολικό. Οι δυο καλλίγραμμοι λόφοι με τις δυο ετερόδοξες εκκλησιές στην κορυφή τους μαρτυρούν τη διπλή πολιτισμική ταυτότητα του νησιού. Η Άνω Σύρα, καθώς δεσπόζει στον ψηλότερο λόφο, στεφανώνεται από την καθολική επισκοπή του Αγίου Γεωργίου, ανέγγιχτη από το πέρασμα του χρόνου. Χάνεσαι στην αιγαιοπελαγίτικη αρχιτεκτονική της, ανάμεσα στα στενά δρομάκια, τα χαμηλοτάβανα σπίτια και τα αμέτρητα σκαλοπάτια.

Στα χρόνια της Επανάστασης κατατρεγμένοι Κυδωνιάτες, Χιώτες και Ψαριανοί, ήρθαν στη Σύρα ή Σύρο, για να βρουν καταφύγιο. Και ιδρύουν μια νέα πόλη εκ του μηδενός. Η ονομασία της πόλης αποφασίστηκε σε συμβούλιο που έγινε το 1826 από τους πρώτους οικιστές της πόλης. Ονομάστηκε Ερμούπολη προς τιμήν του θεού του εμπορίου Ερμή, γεγονός που δηλώνει τις ενασχολήσεις των κατοίκων, τον δυναμισμό και την ευρηματικότητά τους. Μεταξύ των ετών 1840 και 1880 η Ερμούπολη αναπτύσσεται ραγδαία, εξελίσσεται σε σπουδαίο εμπορικό κέντρο της Μεσογείου και μετατρέπεται σε κοσμοπολίτικη πόλη με ανεπτυγμένη αστική τάξη. Από την Ερμούπολη διενεργείται το διαμετακομιστικό εμπόριο με την υπόλοιπη Ελλάδα, τη Ρωσία, την Ανατολή. Τέτοια ήταν η ανάπτυξη, ώστε το 1856 αναφέρεται ως η δεύτερη πόλη μετά την Αθήνα σε πληθυσμό. Η Ερμούπολη άρχισε να παρακμάζει μετά το 1880 με την πρωτοκαθεδρία του λιμανιού του Πειραιά, όταν ο κύριος όγκος του εμπορίου άρχισε να διεξάγεται από εκεί. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή έφθασαν στο νησί 7.800 μικρασιάτες πρόσφυγες, οι περισσότεροι από τη Σμύρνη. Η ύφεση ξεκινά, όταν η Σύρος χάνει τη μεγάλη ευκαιρία για το πέρασμα από την ιστιοφόρο ναυτιλία στην ακτοπλοΐα. Κι ήταν ένας δρόμος χωρίς επιστροφή. Οι βομβαρδισμοί και η πείνα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου συντέλεσαν στην ολική παρακμή του νησιού.

Καθώς η Ερμούπολη συστάθηκε εξαρχής ως αποτέλεσμα της μαζικής συρροής προσφύγων καταδιωκόμενων από τους Τούρκους, αυτός ο συγκερασμός ετερόκλητων στοιχείων οδήγησε στη δημιουργία μιας νησιωτικής πολιτείας με ιδιαίτερη ιδιοσυγκρασία, κοσμοπολίτικα χαρακτηριστικά και υψηλή αισθητική. Τελωνείο, αποθήκες, νεώριο, καρνάγιο από τη μια μεριά, και από την άλλη μεγαλοπρεπή δημόσια κτίρια, επιβλητικοί ναοί, πολυώροφα νεοκλασικά. Το παρελθόν αναμειγνύεται με το παρόν και ξετυλίγονται και τα δυο μπροστά μας.

Το Βιομηχανικό Μουσείο Ερμούπολης

Η βιομηχανική ανάπτυξη της Σύρου στους προηγούμενους αιώνες υπήρξε πρωτοποριακή, αντάξια μιας μεγαλούπολης. Μαρτυρίες του ένδοξου παρελθόντος θα βρεις παντού. Κυρίως όμως -και πλήρως τεκμηριωμένες- μας αποκαλύπτει το Βιομηχανικό Μουσείο, στην Ερμούπολη. Ο Αχιλλέας Δημητρόπουλος υπεύθυνος του μουσείου μας ξενάγησε στο Βιομηχανικό Μουσείο και μας μύησε στα μυστικά του, ώστε να ξεδιπλωθεί μπροστά μας το άγνωστο αλλά πλουσιότατο βιομηχανικό παρελθόν της Σύρου και της Ερμούπολης ειδικότερα.

Το Βιομηχανικό Μουσείο στεγάζεται σε τρία παλιά εργοστάσια, απέναντι από το νοσοκομείο. Στις αίθουσές του φιλοξενούνται περισσότερα από 300 σπάνια δείγματα της εξελικτικής πορείας που ακολούθησε η ακμή, η αισθητική διαμόρφωση και η παραγωγική δραστηριότητα της πόλης. Υπό αυτή την έννοια θα μπορούσαμε να πούμε ότι το Βιομηχανικό Μουσείο είναι «το μουσείο της πόλης», «το μουσείο της Ερμούπολης». Το μουσείο χωρίζεται σε 5 ενότητες, καθεμιά από τις οποίες περιλαμβάνει εκθέματα και ιστορικά τεκμήρια από την ανάπτυξη ενός διαφορετικού τομέα: τα αρχικά στάδια, το εμπόριο, τις τέχνες της θάλασσας, το Νεώριο, και την καθαυτό βιομηχανία (σιδηρουργία – μηχανουργία, βυρσοδεψία, κλωστοϋφαντουργία). Εκτίθενται, επίσης, τα πρωτότυπα σχέδια του Τσίλλερ για το δημαρχείο της Ερμούπολης και του Ιταλού αρχιτέκτονα Pietro Sampò για το Θέατρο «Απόλλων». Στην αίθουσα του εμπορίου «Άνοιγμα στον κόσμο» δεσπόζει η έκθεση «Καταστήματος Νεωτερισμών» του Δημ. Χαραλαμπίδη (1890-1940), στο οποίο πωλούνταν εισαγόμενα εμπορεύματα. Στην αίθουσα «Τεχνικές της Θάλασσας» που αφορά τη ναυτιλία, υπάρχουν ευρήματα από το ναυάγιο του τροχήλατου ατμόπλοιου «Πατρίς» της Ελληνικής Ατμοπλοΐας, που είχε έδρα τη Σύρο.

Κορυφαίο έκθεμα του μουσείου είναι το πρώτο ελληνικό ηλεκτρικό αυτοκίνητο Enfield 8000 που κατασκευαζόταν στη Σύρο, τη δεκαετία του 1970. Συγκεκριμένα, το πρώτο όχημα τέτοιου τύπου κατασκευάστηκε τον Οκτώβριο του 1973 στις εγκαταστάσεις του νεωρίου, ύστερα από παραγγελία της Βρετανικής Ηλεκτρικής Εταιρείας. Η αγγλική εταιρεία Enfield μεταφέρει από το 1971 την έδρα της στο Isle of Wight και κατορθώνει να κατοχυρώσει ένα σημαντικό συμβόλαιο για την παραγωγή 123 ηλεκτρικών αυτοκινήτων υπερσκελίζοντας τις αντίστοιχες προτάσεις των εταιρειών Ford και Leyland. Λίγο πριν ξεκινήσει η παραγωγή, ο οραματιστής Γιάννης Γουλανδρής, εφοπλιστής και ιδιοκτήτης της εταιρείας, αποφάσισε να μεταφέρει τη γραμμή παραγωγής στη Σύρο, κοντά στις εγκαταστάσεις των ναυπηγείων, των οποίων ήταν ιδιοκτήτης. Συνολικά κατασκευάστηκαν περίπου 123 αυτοκίνητα, ενώ η παραγωγή στη Σύρο συνεχίστηκε μέχρι τα τέλη του 1975.

Μουσείο Κλωστοϋφαντουργίας Ερμούπολης

Κορυφαία εμπειρία αποτέλεσε για εμάς η επίσκεψη στο πρώην εργοστάσιο κλωστοϋφαντουργίας Ζησιμάτου, που σήμερα μετατράπηκε σε μουσείο πολιτιστικής κληρονομιάς. Το εκπληκτικό είναι ότι διατηρείται σχεδόν ακέραιο, με όλον τον εξοπλισμό του, σαν ένα φάντασμα του παρελθόντος. Ο χρόνος στο παλιό εργοστάσιο μοιάζει να σταμάτησε εκείνη τη νύχτα που ο διακόπτης έκλεισε. Παρατηρήσαμε με αίσθημα πικρής απογοήτευσης τη βιομηχανική ανάπτυξη της Ερμούπολης και κατ’ επέκταση της Ελλάδας, τη σταδιακή παρακμή μέχρι την οριστική διάλυσή της. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1970 η επιχείρηση Ζησιμάτου λειτουργεί κανονικά και είναι κερδοφόρα. Ωστόσο, με την ένταξη της Ελλάδας στην ΕΟΚ, η εγχώρια βιομηχανία υφίσταται τις συνέπειες του ανταγωνισμού.

Στην είσοδο η εκπληκτική ξεναγός σκηνοθέτησε την εμπειρία που θα μας πρόσφερε: μας υποδέχθηκε με τη ρόμπα των εργατριών και το φακιόλι στα μαλλιά και μας οδήγησε στους χώρους του παλιού εργοστασίου. Συγκλονιστική υπήρξε η αναβίωση της στιγμής που πάρθηκε η απόφαση για το οριστικό κλείσιμο του εργοστασίου, σε ώρα βάρδιας, μετά από τηλεφωνική εντολή. Οι αργαλειοί, οι πλεκτικές μηχανές, τα καζάνια βαφής έμειναν στη θέση τους ως είχαν σαν να επρόκειτο να λειτουργήσουν ξανά το επόμενο πρωί.

Πρόκειται για το όραμα του Δημήτρη Σταυρακόπουλου, που από παλιά συλλέγει αντικείμενα του παρελθόντος και αναζητεί μέρος να τα στεγάσει. Και βρήκε το μέρος. Είναι το παλιό κλωστοϋφαντουργείο. Δηλώνει λάτρης της παράδοσης, έχει πνεύμα ανήσυχο και παθιασμένη περιέργεια για τα πράγματα. Επιμένοντας στη διάσωση της αυθεντικότητας σκηνοθετεί το ταξίδι στον χρόνο. Έτσι εξηγείται η σύσταση του μη κερδοσκοπικού οργανισμού Hermoupolis Heritage που διοργανώνει βιωματικές εμπειρίες με σκοπό την ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς.

Πεζοπορική διαδρομή ανάμεσα στα μπλε πετρώματα

Την Κυριακή μαζί με την Ομάδα Πεζοπόρων Σύρου ξεκινήσαμε από την είσοδο του χωριού Κάμπος και ακολουθήσαμε τη διαδρομή Τροχός, πηγή Γρίζα, παραλία Γρίζα, Στεφάνη και επιστροφή στον Κάμπο. Η δραστήρια ομάδα των πεζοπόρων διοργανώνει περιπατητικές διαδρομές κάθε Κυριακή στις 9 το πρωί, όλες με τον «αρχηγό» και τη «σκούπα» τους. Ο λόγος που επιλέξαμε να τους ακολουθήσουμε, πέρα από την κεφάτη συντροφιά τους, ήταν γεωλογικός. Είχαμε την πληροφορία για τα μπλε βράχια και τα γαλάζια πετρώματα στη διαδρομή και θέλαμε να τα αποτυπώσουμε στον φακό και στο χαρτί.

Ακολουθεί εξειδικευμένο επιστημονικό άρθρο από τον γεωλόγο Δημήτριο Κωστόπουλο σχετικά με τα πετρώματα αυτά.

Σύρος: Ένα γεωλογικό ταξίδι στο χωρόχρονο

Το ξεκίνημα – Τα πετρώματα με την εντυπωσιακή ομορφιά

Πριν περίπου 180 χρόνια, το 1845, ο Γερμανός γεωλόγος Hofrath Hausmann ανακάλυψε στη Σύρο ένα ορυκτό με ένα εντυπωσιακό μπλε χρώμα που το ονόμασε γλαυκοφανή (από το γλαυκός + φαίνεσθαι, δηλαδή φαίνεται γαλάζιος/κυανούς). Από τότε, οι σχιστές πέτρες του νησιού που περιείχαν γλαυκοφανή, πήραν το όνομα κυανοσχιστόλιθοι. Η πρώτη εμπεριστατωμένη μελέτη για τους κυανοσχιστόλιθους της Σύρου παρουσιάστηκε από τον Γερμανό γεωλόγο Otto Luedecke το 1876. Στη Σύρο και το αδελφό γεωλογικά νησί, τη Σίφνο, μαζί με τους κυανοσχιστόλιθους, συναντώνται και κάποια άλλα πετρώματα με ορυκτά σε βαθυκόκκινα (γρανάτης) και σμαραγδοπράσινα (ομφακίτης) χρώματα, που ονομάσθηκαν εκλογίτες λόγω της εκλεκτής ομορφιάς τους. Ο όρος «εκλογίτης» κληροδοτήθηκε από τον Γάλλο ορυκτολόγο René-Just Haüy (1743–1822), που εντυπωσιάστηκε βαθιά από την ομορφιά αυτών των πετρωμάτων όταν τα παρατήρησε στην περιοχή Saualpe της Αυστρίας και εμφανίστηκε στη βιβλιογραφία για πρώτη φορά το 1822 στο βιβλίο του Haüy «Traité de minéralogie». Η πρώτη «επιστημονική» περιγραφή, ωστόσο, εκλογίτη, χρονολογείται από το δεύτερο μισό του 18^ου αιώνα, όταν ο Ελβετός γεωλόγος Horace-Bénédict de Saussure (1740-1799) ανέφερε ένα «όμορφο πέτρωμα που δεν έχει περιγραφεί ακόμη» υπό τη μορφή κροκάλων στην κοιλάδα του Ροδανού κοντά στη Γενεύη στο έργο του «Voyages dans les Alpes». Το 1878 ο Γερμανός γεωλόγος Ernst Riehard Riess δημοσίευσε την πρώτη εκτεταμένη έρευνα για την ορυκτολογική σύνθεση των εκλογιτών με πυκνές αναφορές στη Σύρο. Ο λεπτομερέστερος μέχρι στιγμής γεωλογικός χάρτης της Σύρου εκπονήθηκε το 2011 από τους Γερμανούς γεωλόγους Mark Keiter, Chris Ballhaus και Frank Tomaschek και δημοσιεύθηκε μαζί με την συνοδό επεξηγηματική εργασία σε ειδικό τόμο της Γεωλογικής Εταιρείας των ΗΠΑ (Geological Society of America, Special Paper 481).

Γρανάτης και ομφακίτης (ιαδεΐτης)

Τα δύο σημαντικότερα αλλά και οπτικά εντυπωσιακότερα ορυκτά των εκλογιτών, ο γρανάτης και ο ομφακίτης, αποτελούν ημιπολύτιμους λίθους. Ο γρανάτης, οφείλει το όνομά του στο βαθυκόκκινο χρώμα του (γκρενά/grenat) που μοιάζει με αυτό του ροδιού που στα λατινικά λέγεται malum granatum. Το άλλο ορυκτό, ο ομφακίτης, οφείλει το όνομά του στο πράσινο χρώμα του που μοιάζει με αυτό του άγουρου σταφυλιού που στα αρχαία ελληνικά λέγεται όμφαξ. Στον μύθο του Αισώπου «Αλώπηξ και βότρυς/Η αλεπού και το τσαμπί με τα σταφύλια» αφού η πεινασμένη αλεπού προσπάθησε να φτάσει ένα τσαμπί σταφύλια που κρεμόταν αλλά δεν τα κατάφερε είπε: «όμφακες εισίν/άγουρα είναι». Μία παραλλαγή του ομφακίτη που λέγεται ιαδεΐτης (ζαντ ή τζέιντ/jade) είναι ένα αγαπητό κόσμημα/φυλαχτό.

Τόσο οι κυανοσχιστόλιθοι όσο και οι εκλογίτες της Σύρου και της Σίφνου, δημιουργήθηκαν καταμεσής ενός ωκεανού πριν 80 εκατομμύρια χρόνια, ωστόσο δεν είχαν την όψη που έχουν σήμερα. Αυτήν την ιδιαίτερη ομορφιά σε χρώματα και ορυκτά, την απέκτησαν αφού ταξίδεψαν πρώτα για 80 χιλιόμετρα βαθιά μέσα στη γη, «μεταμορφώθηκαν» από τις μεγάλες θερμοκρασίες και πιέσεις που επικρατούσαν εκεί, και στη συνέχεια αναδύθηκαν στην επιφάνεια μέσω πολύπλοκων γεωλογικών διαδικασιών

Οι ‘αρχόντισσες’ της παγκόσμιας γεωλογίας

Στις μέρες μας η Σύρος και η Σίφνος θεωρούνται οι πιο αντιπροσωπευτικές τοποθεσίες κυανοσχιστόλιθων και εκλογιτών στον κόσμο. Και τα δύο νησιά, ολόκληρα, είναι γεωλογικά μουσεία, που όμοιά τους δύσκολα βρίσκονται. Κάθε χρόνο, πανεπιστήμια από κάθε γωνιά της γης, οργανώνουν σε αυτά γεωλογικές εκπαιδευτικές εκδρομές, ενώ τα αποτελέσματα των μελετών τους δημοσιεύονται σε σπουδαία διεθνή επιστημονικά περιοδικά. Η Σύρος και η Σίφνος αποτελούν μια παγκόσμια γεωλογική κληρονομιά, που όλοι μας πρέπει να διατηρήσουμε και να αναδείξουμε. Αυτό μπορούμε να το κάνουμε καλύτερα αν καταλάβουμε τη σημασία που έχουν για μας, γνωρίζοντας το που και πως δημιουργήθηκαν και το ταξίδι που έκαναν στο χώρο και το χρόνο.

Πεζοπορική διαδρομή στο ξωκλήσι του αγίου Στεφάνου

Σχεδόν απρόσβατο, κρυμμένο, μικροσκοπικό, αθέατο. Με τα επίθετα αυτά μπορεί να περιγραφεί το ξωκλήσι του αγίου Στεφάνου, σφηνωμένο σε μια απόμερη σπηλιά κοντά στον Γαλησσά. Η πρόσβαση σε αυτό απαιτεί σωστή πληροφόρηση. Κι αυτό, γιατί φτάνεις εκεί ακολουθώντας μια εύκολη και σηματοδοτημένη πεζοπορική διαδρομή 15 λεπτών από τον Γαλησσά ή μέσω θαλάσσης με βάρκα, καθώς έχει διαμορφωθεί μικρός μώλος. Πρόκειται για ένα μικρό καθολικό παρεκκλήσι, λευκή ασβεστωμένη πινελιά πάνω στο βραχώδες τοπίο με άνοιγμα στο γαλάζιο των Κυκλάδων. Δεν έχει ούτε ταβάνι ούτε πάτωμα, καθώς σφηνώνεται στον βράχο. Δύο φορές τον χρόνο, στις 19 Αυγούστου και στις 27 Δεκεμβρίου, γιορτάζει το εκκλησάκι και υποδέχεται τους πανηγυριστές με μαστίχα και συριανό λουκούμι.

Γαλησσάς και αγία Πακού

«Γαλησσά και Nτελαγκράτσια και ας μου ‘ρθει συγκοπή», τραγουδά ο Μάρκος Βαμβακάρης στη «Φραγκοσυριανή» του. Στην κορυφή του λόφου του Γαλησσά δεσπόζει η αγία Πακού. Παράξενο το όνομά της και πολλαπλές οι εκδοχές της ετυμολογίας του. Ίσως είναι η αγία που ακούει, ίσως είναι η Αγία Υπακοή. Είναι ένα γραφικό εκκλησάκι καθολικό, στα χρώματα του ουρανού και της θάλασσας, το λευκό και το μπλε, με μαγευτική θέα στο Αιγαίο, στο οποίο φτάνεις ανεβαίνοντας αρκετά σκαλοπάτια. Από εκεί βλέπεις το λιμανάκι με τις βαρκούλες, την πέτρινη προβλήτα με τους φοίνικες, την ατελείωτη ομορφιά του τοπίου. Ο αρχαίος Γαλησσός ήταν μία οχυρωμένη πόλη γύρω από το λόφο της Αγίας Πακού, ένα από τα σημαντικότερα αρχαϊκά και κλασικά κέντρα της αρχαίας Σύρου. Σε μια αρχαία επιγραφή αναφέρεται ο «Πριανεύς Σύριος Γαλήσσιος» γεγονός που αποδεικνύει την ιστορικότητα του τοπωνυμίου.

Πεζοπορική διαδρομή στο Βιγλοστάσι

Στον δρόμο προς το Βιγλοστάσι απεικονίζεται η άγρια ομορφιά των Κυκλάδων. Βράχοι γυμνοί, ιλιγγιώδεις γκρεμοί, πεζούλες και ξερολιθιές, τόποι ανεμοδαρμένοι, σμιλεμένοι από τα μελτέμια, άγονη γη. Το Βιγλοστάσι είναι μια βραχώδης πλαγιά, στο πιο νότιο άκρο της Σύρου και καταλήγει στον Φάρο. Από τις Αγκαθωπές ήδη μπορείς να θαυμάσεις και να φωτογραφηθείς με φόντο τον εντυπωσιακό φάρο του Βιγλοστασίου. Το μονοπάτι ξεκινάει από το τέρμα της παραλίας Κόμητο και αρχίζει να ανεβαίνει. Είναι πολύ καθαρό σε όλο το μήκος του, χωρίς μεγάλες υψομετρικές διαφορές. Μετά από περίπου 1,5 χλμ ανάβαση, συνεχίζεις για άλλα 500 μέτρα και μετά από 30-40 λεπτά πεζοπορία φτάνεις στον Φάρο. Η θέα από εκεί είναι μαγευτική, καθώς αντικρίζεις δεξιά την Κύθνο, τη Σέριφο, τη Σίφνο και νοτιοανατολικά την Αντίπαρο και την Πάρο.

Μετά από τόση πεζοπορία, κάπου έπρεπε να ξαποστάσουμε. Και ανακαλύψαμε το κατάλληλο μέρος. Ο Ξενών Απόλλωνος στην περιοχή Βαπόρια της Ερμούπολης, στην οδό Απόλλωνος, σε δρόμο γνωστό για τα νεοκλασικά αρχοντικά του, πραγματικά μας μάγεψε. Πρόκειται για ένα ιστορικό κτίριο, που κάποτε φιλοξένησε τον Όθωνα και αργότερα τον Ελευθέριο Βενιζέλο, άψογα αναπαλαιωμένο και μαγικά επιπλωμένο. Δεν έχουμε παρά να ευχαριστήσουμε τον Γιώργο Σταθόπουλο για τη ζεστή φιλοξενία.

Φιλοξενούμενες της Κατερίνας Παπουτσή δεν μπορούσαμε παρά να περάσουμε υπέροχα. Το νεοκλασικό σπίτι της στην Ερμούπολη – θα το βρείτε ως neoClassical House in Hermoupolis στην πλατφόρμα vrbo – έγινε το δικό μας σπίτι. Πολύ κοντά στην κεντρική πλατεία, με μεγάλη βεράντα που προσφέρει υπέροχη θέα όχι μόνο της πόλης αλλά και των γύρω νησιών, της Τήνου και της Μυκόνου. Τόσο μεγάλο που μπορούσαμε να παίξουμε κρυφτό στα ψηλοτάβανα δωμάτια, όλα με το δικό τους μοναδικό στιλ που παντρεύει το αστικό με το νησιώτικο. Από το μπαλκόνι του σαλονιού αποχαιρετήσαμε το νησί με την ελπίδα της επανόδου, κρατώντας τη γεύση από τα συριανά λουκούμια και τη χαλβαδόπιτα στα χείλη.