Σε ανύποπτο χρόνο αποφάσισα να επισκεφθώ τη Σπιναλόγκα, όταν ακόμη δεν είχε αξιοποιηθεί τουριστικά και δεν υπήρχε επικοινωνία με το βραχόνησο αυτό. Πριν όμως επιχειρήσω την προσέγγιση αυτή και πολύ πριν αποκαλύψουν το διάσημο πια νησί τα κανάλια, οι συγγραφείς κι οι αναμνήσεις των ανθρώπων της, διέσχισα ολόκληρη την ακτογραμμή και την ορεινή επαρχία του Μεραμπέλου, αλλά και το απέναντι από τη Σπιναλόγκα – και πολύ μεγαλύτερο – νησί (ή χερσονήσι) της Κ ο λ ο κ ύ θ α ς.  Σήμερα πια η Σπιναλόγκα θεωρείται από τα πρώτα αξιοθέατα της Κρήτης και τα βαρκάκια του συρμού πηγαινοέρχονται αβέρτα από την Πλάκα και την Ελούντα.

*

Φέτος τα Χριστούγεννα πήρα μια λιτή και όμορφη κάρτα με ευχές. Ηταν από το  φίλο Αντώνη Βγότζα που μού έγραφε μια μικρή ιστορία από τις τελευταίες ημέρες της Σπιναλόγκα.

Αξίζει ένα μικρό απόσπασμα έστω κι αν είναι προσωπικό…

Αλλωστε ο Αντώνης είναι ένας καταξιωμένος νομικός, πασίγνωστος ποινικολόγος, συγγραφέας και ιστορικός. Και τα γραφτά του ποίημα ήθους και διαλογισμού…

“Βροχερό πρωϊνό στην Ελούντα. Λίγο πριν φύγει αυτή η χρονιά. Μαζεμένοι κάτοικοι και φίλοι, για να τιμήσουν τη μνήμη του τελευταίου λεπρού της Σπιναλόγκα. Του Μανώλη Φουντουκλάκη! Η εκδήλωση περίπου έκλεισε με τη φωνή και το πρόσωπό του. <<Ντουφεκάω το στίγμα>>… ”

*

Την πρώτη φορά που επισκέφτηκα τη Σπιναλόγκα θυμάμαι πως συνέπεσε με την περίοδο που ο Ανδρέας Παπανδρέου έκανε τις διακοπές του στην Ελούντα.

Πρέπει να ήταν τότε που φιλοξένησε εκεί τους αρχηγούς των δυτικοευρωπαϊκών κρατών. Γι αυτό κι η απόπειρά μου να διασχίσω την Ελούντα και να κατευθυνθώ στη Σπιναλόγκα απέτυχε παταγωδώς. Αλλαξα ρότα κι η ελπίδα να ζήσω την ιστορία και το “βράχο”της αναβλήθηκε.

Την επόμενη φορά σκέφτηκα να προσεγγίσω τη Σπιναλόγκα από τα … βουνά του Μεραμπέλου. Κι ήταν τότε που φτάνοντας στο Β ρ ο υ χ ά τράβηξα για το οροπέδιο του Αϊ-Γιάννη κι είδα την κουκίδα της Σπιναλόγκα να πλέει σε ένα απίθανο βαθύ μπλε που μου έμεινε έκτοτε βαθιά χαραγμένη ως ένα τιποτένιο βραχάκι στην άκρη του κόλπου του Μεραμπέλου.

*

Πρέπει λίγο να ξεκαθαρίσουμε την τοπογραφία. Στην ανατολική Κρήτη, στο νομό Λασιθίου, σχηματίζεται ένας βαθύς ανοιχτός κόλπος, ο κόλπος του Μεραμπέλου. Στο μυχό του κόλπου αυτού βρίσκεται ο Αγιος Νικόλαος.

Η αριστερή (δυτική) πλευρά του κόλπου αποτελεί ένα εκτεταμένο τείχος  βραχοσειράς,  η οποία τέμνεται από την ομαλή ακρογιαλιά της Ελούντας και της Πλάκας. Απέναντι από την Ελούντα υπάρχει ένα μεγάλο σχετικά νησί, η Κολοκύθα, η οποία ενώνεται με τη στεριά με μια λεπτή λωρίδα γης, που είναι αποτέλεσμα προσχώσεων, έτσι ώστε το νησί αυτό πλέον να επικοινωνεί με την απέναντι ακτή και οδικά.

Η Κολοκύθα έχει κάμποση έκταση, αλλά και πολλή μεγάλη ιστορία. Στο βορειοδυτικό της άκρο χωρίζεται από το βράχο της Σπιναλόγκα με μια στενή θαλασσινή δίοδο.

*

Η Σπιναλόγκα έγινε το μίασμα της Κρήτης, γιατί φυλάκισε στα σπλάχνα της τους περιθωριακούς λεπρούς από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα μέχρι το 1957.

Αυτό είναι το πλαίσιο που λίγο πολύ έχει γίνει γνωστό από μια αξιόλογη τηλεοπτική σειρά, αλλά και από τα βιβλία που γράφτηκαν τελευταία κι επιχειρούν να αναδείξουν την ιδιαιτερότητα του νησιού και των ανθρώπων που το κατοίκησαν αναγκαστικά ως παρίες.

Όμως η Σπιναλόγκα κουβαλάει και μια βαριά ιστορία πίσω από την πλάτη των γεγονότων που σημάδεψαν τις προηγούμενες δεκαετίες.

Οι Βενετοί πρώτοι οχύρωσαν το νησί. Και το εκτεταμένο φρουριακό τείχος κρατάει γερά από τότε. Οι Τούρκοι άργησαν να την καταλάβουν.

Η Σπιναλόγκα στα παλιά χρόνια ονομαζότανε Καλυδών. Το σημερινό όνομά της το οφείλει στους Βενετούς που την έβγαλαν Σπίνα Λούγκα, δηλαδή Μακρύ Αγκάθι. Με την παραφθορά του χρόνου έφτασε ως εμάς να έχει επίσημο όνομα αυτό που την έκανε διάσημη.

Ο Ενετός Χαρτογράφος Βιντσέντζο Κορονέλι διατείνεται πως η Σπιναλόγκα δεν ήταν αυτοτελές νησί, αλλά ήταν ενωμένη με τη διπλανή χερσόνησο της Κολοκύθας. Οι ίδιοι οι Ενετοί κατέστρεψαν μέρος της Κολοκύθας για να δημιουργήσουν αυτό το νησάκι που χρησιμοποιήθηκε στα επόμενα χρόνια ως προμαχώνας και οχυρωμένο φρούριο για την προστασία της αρχαίας πόλης Ο λ ο ύ ν τ α ς.

Όταν περί τα μέσα του 15^ου αιώνα κατέλαβαν την περιοχή οι Ενετοί ολόκληρη η απέναντι ακτή ήταν ερημωμένη. Οι Ενετοί αξιοποίησαν την ακτή της σημερινής Πλάκας για τη συγκέντρωση του αλατιού από τα νερά του κόλπου.

Το 1574 άρχισε η οχύρωση του νησιού προκειμένου να προστατευθεί όλη η περιοχή από την επεκτατική εξάπλωση των Τούρκων. Η Σπιναλόγκα έμεινε ακατάκτητη από τους Τούρκους για 65 χρόνια ύστερα από την ολική κατάληψη της Κρήτης. Ετσι το νησί αυτό θα μείνει στην ιστορία ως το μόνο τμήμα του κρητικού εδάφους που θα πέσει μόλις το 1715. Στη Σπιναλόγκα ήρθαν και βρήκαν καταφύγιο τότε οι περίφημοι “Χ α ϊ ν η δ ε ς”, οι επαναστάτες δηλαδή Κρητικοί, που δεν άντεχαν τις λεηλασίες των Τούρκων, τους εξανδραποδισμούς και τις σφαγές. Ετσι η Σπιναλόγκα έγινε ο πρώτος θύλακας του κρητικού αντάρτικου στα χρόνια της οθωμανικής κατοχής.

Οι Τούρκοι δεινοπάθησαν να κάμψουν την αντίσταση των Χαϊνηδων και των υπερασπιστών της Σπιναλόγκα. Ετσι ύστερα από εξηντατόσα χρόνια άγονης πολιορκίας έστειλαν τον Καπουδάν-Πασά με όλο το στόλο του προκειμένου να εκπορθήσει το κάστρο της Σπιναλόγκα και να εκκαθαρίσει τις εστίες αντίστασης στα άλλα δύο σπουδαία κάστρα της Κρήτης, στη Γραμβούσα και στη Σούδα.

Απελευθερώθηκε το 1898, όταν έφυγε και ο τελευταίος Τούρκος από την Κρήτη.

*

Το 2004 επιχείρησα να καταλήξω στη Σπιναλόγκα μέσω της ορεινής διάσχισης του Μεραμπέλου.

Λίγο μετά τα Μάλλια έστριψα παραλιακά (βόρεια) κι έφτασα στο πολύ ωραίο χωριό  Μ ί λ α τ ο ς. Επισκέφτηκα το θαυμάσιο σπήλαιο που υπάρχει λίγο έξω από το χωριό κι ύστερα κινήθηκα μέσω αγροτικών δρόμων για το βουνό της Τ ρ ά π ε ζ α ς.

Κάνοντας μιαν απίστευτη διαδρομή μέσα από διάφορα μικρά αδιάφορα ή χαριτωμένα χωριουδάκια βρέθηκα στο κεφαλοχώρι Σχινιάς κι από κει στο Βρουχά. Υστερα ήταν εύκολο να διασχίσω το θαυμαστό και πανέμορφο οροπέδιο του Αγίου Ιωάννη, όπου έχει στηθεί ένα καταπληκτικό αιολικό πάρκο, για να προσεγγίσω τον πιο απόμακρο φάρο της Κρήτης. Το φάρο του Αγίου Ιωάννη, στον κάβο του ακρωτηρίου του Μεραμπέλου. Η κατάβαση ως εκεί ήταν δραματική, αφού είχα να αντιμετωπίσω τις σάρες και τους σκληρούς ασβεστόλιθους της δύσβατης ακρώρειας.

Επιστρέφοντας από το φάρο και το οροπέδιο βρέθηκα απότομα στο χείλος της μεγάλης εσωτερικής ορθοπλαγιάς του Μεραμπέλου, από όπου η θέα της Σπιναλόγκας, της Κολοκύθας και της Πλάκας του Μεραμπέλου ήταν κάτι το μοναδικό και αξεπέραστο.

Πήρα τον κατήφορο με θέα πάντα προς το νησί της Σπιναλόγκα.

*

Πώς σε ένα τόσο δα βραχάκι χώρεσαν τόσοι νοματαίοι από το 1905 μέχρι το 1957;

Πώς πολέμησαν τις πιο σκοτεινές φοβίες οι περιθωριακοί εκείνοι άνθρωποι;

Οι συνθήκες διαβίωσης στη Σπιναλόγκα υπήρξαν δραματικές. Αφού ο Πρίγκιπας Γεώργιος και η επίσημη Κρητική Πολιτεία πήραν την απόφαση (μνημείο κοινωνικού ρατσισμού) να περιορίσουν τους λεπρούς σε ένα απλησίαστο σημείο της κρητικής περιφέρειας, διαλέχτηκε ως τέτοιο η Σπιναλόγκα, στην οποία έσυραν με τη βία όλους τους ανίατους και μετέτρεψαν το νησί σε λεπροκομείο. Πολλούς τους μετέφεραν με χειροπέδες. Οταν οι πρώτοι άνθρωποι  μεταφέρθηκαν εκεί από τη Μεσκινιά του Ηρακλείου άρχισαν να οργανώνουν τη ζωή τους με τα δικά τους μέσα…

Στην είσοδο του λιμανιού υπήρχε μια πινακίδα που έγραφε: «O εισερχόμενος να αποθέσει κάθε ελπίδα»…

Η ανθρώπινη δυστυχία έφτασε στο κατακόρυφο. Στοιβαγμένοι άνθρωποι, δίχως συνθήκες υγιεινής, δίχως σπίτια, δίχως αύριο, αποκλεισμένοι και λωβιασμένοι. Πολλοί δεν άντεξαν τον αποκλεισμόν αυτό και αυτοκτόνησαν πηδώντας από τα ψηλά τείχη του κάστρου. Συγκλονιστικές είναι οι φωτογραφίες που σώζονται από την εποχή εκείνη.

Μόλις το 1936 χαράχτηκαν οι πρώτες ελπίδες. Ενας τριτοετής φοιτητής της Νομικής, όπως αναφέρει ο Βγόντζας, ο Επαμεινώντας Ρεμουνδάκης, που χτυπήθηκε από τη νόσο και μεταφέρθηκε εκεί, οργάνωσε την πρώτη υπηρεσία καθαριότητας και ίδρυσε την “Αδελφότητα των Ασθενών Σπιναλόγκας”. Δημιούργησε θέατρο, κινηματογράφο, καφενεία και κουρεία. Φύτεψε δέντρα, εγκατέστησε ηλεκτρογεννήτρια. Εβαλε μεγάφωνα για να ακούγεται κλασική μουσική. Λειτούργησε σχολείο, με λεπρό δάσκαλο. Εκδόθηκε περιοδικό.

Για πολλά χρόνια μετά το 1957 που έκλεισε η Σπιναλόγκα, το νησί παραδόθηκε στην απόλυτη λησμονιά. Εμειναν τα χαλάσματα του λεπροκομείου μαζί με τα χαλάσματα του φρουρίου. Που αλλού είναι ατόφιο κι αλλού θραύσματα τειχίων και πέτρινων όγκων. Η Σπιναλόγκα είναι και σήμερα χαλάσματα. Οι αποκαταστάσεις είναι μίζερες. “To κλήμα έχει πολύ λίγο χώμα για να θεριέψει. Το γιασεμί σκαρφαλώνει πιο γρήγορα στις ξεχασμένες πέτρες. Και το γεράνι κλέβει χρώμα κι ανάσες, ανάμεσα στα σκαλοπάτια…”

*

Πέρσι το φθινόπωρο, με τις βουλευτικές εκλογές, κατέβηκα στην Κρήτη. Πρωί-πρωί αφότου έφτασε το βαπόρι στο Ηράκλειο πήρα το δρόμο για τον Αγιο Νικόλαο. Πρώτο μου μέλημα ήταν να περάσω στη Σπιναλόγκα από τη χερσόνησο της Κολοκύθας.

Αφησα το αυτοκίνητο στην παραλία της Ελούντας και διέσχισα το στενό λαιμό της χερσονήσου με τα πόδια. Τα ερείπια της αρχαίας Ολούντας βρίσκονται επάνω στο λαιμό της χερσονήσου. Κόσμος πολύ πήγαινε ως την ανατολική ακτή της Κολοκύθας. όπου υπάρχει μια καταπληκτική αμμουδερή παραλία.  Εκεί σταματούσαν όλοι.

Η Κολοκύθα. ένα στεγνό κι άνυδρο λοφίο, έχει κατοικηθεί από τα χρόνια τα παλιά. Ανακαλύφθηκε σε αυτή μια υπέροχη Βασιλική των πρώτων Χριστιανικών χρόνων, αλλά κι ένα παλιό νεκροταφείο. Ως το εκκλησάκι του Αγίου Λουκά που βρίσκεται επάνω στο ανατολικό ύψωμα πηγαίνει δρόμος. Από κει και πέρα αναπτύσσεται ένα θαυμάσιο μονοπάτι που ζώνει την Κολοκύθα από την ανατολική βραχώδη στεριά.

Παρέκαμψα την κορυφή Μεγάλο Κεφάλι από δεξιά κι έφτασα ως το εκκλησάκι του Αγίου Ιωάννη. Ομως εκτός από αυτή τη διαδρομή υπάρχει κι άλλη, από τη νότια πλευρά της χερσονήσου, που βαδίζει παραλιακά και φτάνει απέναντι ακριβώς από τη Σπιναλόγκα. Εκεί σε μια ακρογιαλιά άφησα τα ρούχα μου και κολύμπησα ως απέναντι, τα τριακόσια περίπου μέτρα που χωρίζουν την Κολοκύθα από τη  Σπιναλόγκα.

*

Από τον υποτυπώδη ντόκο της Σπιναλόγκα ανεβαίνει κανείς τα παλιά μεσαιωνικά φαρδιά σκαλοπάτια για να κάνει το γύρο του νησιού. Υπάρχει μικρό μουσείο και ένα καφενείο εκεί.

Όμως η διαδρομή της Σπιναλόγκας δεν μ΄ αφήνει να ιδώ και να σκεφτώ τίποτ’ άλλο, παρεκτός τα δραματικά υπολείμματα και τον πόνο που στοιβάχτηκε εδώ μέσα για πέντε δεκαετίες. Βυθίζομαι στα ενδιαιτήματα της λεπρής πολιτείας και στα μικρά έξοχα εκκλησάκια της νότιας όψης. Μια ησυχία περίεργη βασιλεύει παντού. Λες και βγαίνουν από μυστήρια άντρα και ατέλειωτους λαβύρινθους φωνές και βαριές ανάσες.

Κάθε βήμα και μια μελαγχολική πνοή, κάθε δρασκελιά κι ένας ατέλειωτος βρυγμός ονείρων, εφιαλτών και οδυνηρής μνήμης.

Αυτή είναι ακόμη και σήμερα η Σπιναλόγκα. Τα βήματά μου σώνουν γρήγορα στην περίμετρο του νησιού. Τα φρουριακά απομεινάρια είναι αυτά που τραβούν τους ξένους τουρίστες, μερικούς το όνομα της αρχαίας Καλυδώνας και ο υποτιθέμενος αρχαίος θησαυρός της θεάς Βριτομάρτιδος , άλλους η θάλασσα και κάποιους τρίτους ο τζερτζελές που γίνεται γύρω από το υποτυπώδες λιμανάκι.

Είναι αλήθεια ότι σώζονται πολλά από τα θεμέλια και τα τείχη, αλλά και τα λειτουργικά κομμάτια του ενετικού φρουρίου.  Όμως τίποτα δε σώζεται από τα αρχαία λείψανα της πόλης των Ολουντίων. Τα τελευταία ειδικά εικάζεται ότι είναι βυθισμένα στον ισθμό της Σπιναλόγκα και καμία απόπειρα δεν έγινε μέχρι σήμερα – παρά τις πολλές κι ενθαρρυντικές ενδείξεις – για την αποκατάσταση της αρχαίας πόλης ή την ανέλκυση των καταβυθισμένων μνημείων της.

Τα πράγματα σχετικά με το κάστρο είναι λίγο μπερδεμένα. Λέγεται πως το κάστρο που θεωρήθηκε απόρθητο είχε κτισθεί στο νησάκι Καλυδόνι –ίσως την Κολοκύθα- κι ήταν τόσο γερό και απόρθητο που πολλοί στρατιωτικοί το παρομοίωσαν με το Γιβραλτάρ.

Αλλωστε οι πολλές επεμβάσεις στο φυσικό του περιβάλλον έχουν αλλοιώσει την πραγματική του δομή, με αποτέλεσμα σήμερα εμείς να βλέπουμε ένα νησί βραχώδες και ζωσμένο από φρουριακά εξαρτύματα, που άλλοτε αποτελούσε τμήμα της στεριάς. Το νησί Κολοκύθα που βρίσκεται ανατολικά της Σπιναλόγκα – από την οποία μπορεί να κολυμπήσει εύκολα και γρήγορα κανείς ως εκεί – ήταν ενωμένο με τη Σπιναλόγκα. Κάποιοι το ξέκοψαν για να δημιουργήσουν αυτοτελή ζώνη προστασίας του λιμανιού της Ολούντας, ελέγχοντας την κάθοδο και το πέρασμα από το Κρητικό πέλαγος.

Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα τη νησοποίηση της Σπιναλόγκα κι αργότερα με το ένωμα της στεριάς με την Κολοκύθα την απονησοποίηση της τελευταίας.

*

Σήμερα τα πράγματα έχουν κατασταλάξει. Η Σπιναλόγκα είναι ένας επισκέψιμος προορισμός, που ευτυχώς διατηρείται αλώβητος, ενώ η απέναντι στεριά (Ελούντα και Πλάκα) θεωρείται ένα από τα μαρτυρικά θυλάκια της  τουριστικής ισοπέδωσης.

Το ασφυχτικό κυκλοφοριακό, η πλαστικοποίηση κι η παράδοση της παραλίας στις ταβέρνες και τα Gift-shop περισφίγγουν τόσο πολύ τη ζωή σε αυτή την κρητική γωνιά, που θέλεις το γρηγορότερο να την εγκαταλείψεις…

Δυστυχώς και τούτο το μέρος είναι από τα εκ-πολιτισμένα  παράλια του ισοπεδωμένου βορρά που σε κάνει να νοσταλγείς τη νότια Κρήτη και ν’ αποζητάς τα φαράγγια, τις άγνωστες παραλίες και τ’ απόρθητα από τον τουρισμό κατσάβραχα του λιβυκού.