Αύγουστος, ο κατ’ εξοχήν μήνας των διακοπών. Η παράκτια ζώνη σφύζει από επισκέπτες που έχουν φτάσει από κάθε γωνιά της γης για να απολαύσουν τον ήλιο, την παραλία και το καλό φαγητό στην Ελλ΄δα. Τα ξενοδοχεία γεμάτα, έτοιμα να παρέχουν και «του πουλιού το γάλα» στους φιλοξενούμενους. Οι παραλίες «καθαρές», έτοιμες για στρωθούν από ξαπλώστρες, να φυτευτούν με ομπρέλες, εγκαταστάσεις για βόλεϊ παραλίας, κιόσκια για τα θαλάσσια σπορ καθώς και πύργους παρατήρησης για τους ναυαγοσώστες. Όλοι είναι χαρούμενοι και απολαμβάνουν τα δώρα της Ελληνικής φύσης του καλοκαιριού, τον ήλιο και την θάλασσα.

Στο γραφείο, το τηλέφωνο χτυπάει. Στην άλλη άκρη, ένας ξενοδόχος μεγάλης αλυσίδας ακούγεται αλαφιασμένος. «Χρειαζόμαστε την βοήθεια σας, στην παραλία έχουν ξεβραστεί καφέ φύκια, συσσωρεύονται σε στοίβες και μυρίζουν άσχημα. Οι επισκέπτες του ξενοδοχείου μας παραπονιούνται πως η θάλασσα είναι βρώμικη ενώ ο tour operator μας απειλεί πως αν δεν κάνουμε κάτι θα σταματήσει την συνεργασία. Τι μπορούμε να κάνουμε?». Προσπαθώντας να τον καθησυχάσω σκεφτόμουν παράλληλα τι πρέπει να κάνει για να μπορέσει να διαχειριστεί την κατάσταση αλλά και πως είναι μια ευκαιρία για να ενημερώσουμε τους επισκέπτες αλλά και τους ντόπιους τι είναι αυτά τα καφέ βρωμερά φύκια στην παραλία. Ετσι ίσως να αρχίσει να αλλάζει σιγά σιγά η προσέγγιση προς το άγνωστο διαμάντι της θάλασσας τόσο από τους επιχειρηματίες του τουρισμού όσο και από τους επισκέπτες αλλά κυρίως από τους κατοίκους των περιοχών που κάθε χρόνο αντιμετωπίζουν το άγνωστο καφέ στην παραλία ως απειλή για την υγεία τους.

Τα επόμενα βήματα ήταν να ετοιμάσω τον κατάλληλο καταδυτικό και φωτογραφικό εξοπλισμό ώστε να πάω να δω και να καταγράψω τι ακριβώς συμβαίνει στην περιοχή ενώ παράλληλα μέσα μου είχα την πεποίθηση πως είναι κάτι απλό αλλά το 95% των πολιτών και επισκεπτών δεν έχει την ενημέρωση αλλά και την γνώση για να κατανοήσει τι είναι αυτά τα καφέ φύκια αλλά και γενικότερα τι συμβαίνει στις παραλίες της Ελλάδας εκείνη την περίοδο.

Τα καφέ φύκια που βρίσκουμε στις παραλίες ξεβρασμένα, σε μορφή κορδελών, στοιβαγμένα σε σωρούς δεν είναι φύκια αλλά νεκρά φύλλα από το σημαντικότερο θαλάσσιο φυτό της Μεσογείου. Ένα φυτό που σχηματίζει εκτεταμένα υποθαλάσσια λιβάδια λίγο βαθύτερα από την επιφάνεια της θάλασσας εως και τα 40 μέτρα βάθος, εκεί που φτάνει ικανοποιητική ποσότητα ηλιακού φωτός που επιτρέπει στο θαλάσσιο φυτό να φωτοσυνθέσει. Πρόκειται για την ποσειδώνια (Posidonia oceanica), το φυτό του Ποσειδώνα, ένα ενδημικό είδος της Μεσογείου. Είναι ένα θαλάσσιο ανώτερο φυτό (Magnoliophyta, Embryobionta, Plantae), που ζει μόνο στην θαλάσσια λεκάνη της Μεσογείου ενώ αδέλφια και ξαδέλφια αυτού ζουν σχεδόν σε όλες τις θάλασσες του κόσμου με εξαίρεση την Ανταρκτική. Δημιουργεί μεγάλα λιβάδια στην υποπαραλιακή ζώνη, κυρίως σε μαλακά υποστρώματα (αμμώδεις βυθούς) αλλά και σε λωρίδες άμμου και βιογενών θρυμμάτων ανάμεσα σε σκληρά υποστρώματα (βραχώδη βυθό). Η ποσειδώνια είναι ανεκτική σε διαβαθμίσεις θερμοκρασίας και θαλάσσιων ρευμάτων, αλλά είναι πολύ ευαίσθητη σε αλλαγές αλατότητας (στενόαλο είδος μεταξύ 36 – 39 ‰) και θρεπτικών στοιχείων που δημιουργούν ευτροφικά φαινόμενα και υπέρμετρη ανάπτυξη επίφυτων στα φύλλα της, με αποτέλεσμα τη μειωμένη ικανότητα για φωτοσύνθεση και τελικά τον θάνατο του λιβαδιού.

Η ποσειδωνία αποτελεί ένα εξαιρετικά σημαντικό οικοσύστημα για τη Μεσόγειο παρέχοντας σημαντικές οικοσυστημικές λειτουργίες και υπηρεσίες από βιολογικής άποψης, φυσικής ισορροπίας αλλά και οικονομικής πλευράς, προσφέροντας πολύ υψηλή πρωτογενή παραγωγή στο θαλάσσιο οικοσύστημα. Μεγάλα τμήματα του λιβαδιού (ως νεκρά φύλλα) προσφέρουν θρεπτικά στοιχεία στο θαλάσσιο οικοσύστημα ενώ όταν αυτά μεταφέρονται στην παράκτια ζώνη, σε αμμώδεις παραλίες, λειτουργεί ως φυσική άμυνα κατά της διάβρωσης των παραλιών εφόσον δεν αφαιρεθούν με μηχανικές μεθόδους οι οποίες προκαλούν επιπρόσθετα προβλήματα στις αμμώδεις παραλίες. Αποτελεί «νηπιαγωγείο» (nursery ground) για πολλά είδη ψαριών και καρκινοειδών (καβούρια, γαρίδες) εμπορικής σημασίας ενώ έχει την ικανότητα να ελέγχει τη ροή των επιφανειακών ιζημάτων ενώ μπορεί να αποθηκεύει το ίζημα στα ριζώματα του. Είναι μια από τις σημαντικότερες αποθήκες CO₂, καθώς έχει αργή ανάπτυξη και το θαμμένο ρίζωμα μπορεί να έχει πάχος πολλών μέτρων με αποτέλεσμα η ηλικία ενός λιβαδιού να ξεπερνά και τα 50.000 έτη.

Επιπλέον, είναι ένα οικοσύστημα με πολύ υψηλή ποικιλότητα: το 25% των θαλασσίων ειδών που απαντώνται στη Μεσόγειο μπορούν να βρεθούν στα λιβάδια της P. oceanica σε κάποιο στάδιο ανάπτυξης τους. Έχει την ικανότητα να αναπαράγεται και σεξουαλικά και ασεξουαλικά. Στην πρώτη περίπτωση, ανθίζει και σχηματίζει ένα μικρό κίτρινο λουλουδάκι ενώ μόλις αυτό γονιμοποιηθεί από την γύρη, μετατρέπεται σε καρπό που μοιάζει πολύ με τις ελιές. Αυτές οι «ελιές» έχουν ως κέλυφος μια κατασκευή σωσιβίου από υλικό που θυμίζει φελλό. Όταν αποκοπεί από το φυτό της ποσειδωνίας, αρχίζει το ταξίδι του με την βοήθεια των θαλάσσιων ρευμάτων. Σε ένα διάστημα 2-3 μηνών, ο «φελλός» ανοίγει και το «κουκούτσι» πέφτει στον πυθμένα της θάλασσας ώστε να ξεκινήσει η διαδικασία της βλάστησης ενός νέου φυτού. Ο ασεξουαλικός τρόπος λειτουργεί όπως οι παραφυάδες στα χερσαία φυτά ή το κόψιμο βλαστών και η μεταφύτευση τους. Έτσι, είτε πλάγιοι βλαστοί βγάζουν ρίζες και επεκτείνουν το λιβάδι ή κατά την διάρκεια καταιγίδων, βλαστοί σπάνε λόγω της έντονης κυματικής δράσης, μεταφέρονται σε άλλες θέσεις και δημιουργούν νέα λιβάδια. Ο ρυθμός ανάπτυξης τους είναι ιδιαίτερα αργός και έχει υπολογισθεί πως μεγαλώνουν με ρυθμό 3 εκατοστών ανα έτος.

Τα λιβάδια της ποσειδωνίας είναι πολύ ευαίσθητα στις ανθρωπογενείς επεμβάσεις στη θάλασσα και τις αλλαγές που προκαλούν αυτές στο θαλάσσιο οικοσύστημα. Ως αποτέλεσμα αυτών, από το 1960 έως και σήμερα, σε πολλές περιοχές της Μεσογείου έχει παρατηρηθεί η συρρίκνωσή τους, ενώ σε πολλές περιπτώσεις τα λιβάδια έχουν οδηγηθεί σε αφανισμό. Οι κύριοι λόγοι της συρρίκνωσης και του αφανισμού είναι οι ακόλουθοι:

• Η ανεξέλεγκτη ανάπτυξη στην παράκτια ζώνη (κατασκευές, λιμάνια, εγγειοβελτιωτικά έργα, κατασκευές προβόλων κάθετων στην ακτογραμμή).
• Η δημιουργία αμμωδών παραλιών σε περιοχές που δεν υπήρχαν πριν.
• Η θαλάσσια ρύπανση (κυρίως αυτή που σχετίζεται με την οργανική ρύπανση και προκαλείται από τη διάθεση ανεπεξέργαστων αστικών λυμάτων στο θαλάσσιο περιβάλλον).
• Η ανεξέλεγκτη εγκατάσταση ιχθυοκαλλιεργειών (η μη καταναλωμένη τροφή που διαφεύγει στο θαλάσσιο περιβάλλον έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση των οργανικών φορτίων, που συνεπακόλουθα επηρεάζουν την ευαίσθητη στην οργανική ρύπανση Ποσειδώνια).
• Η παράνομη χρήση συρόμενων αλιευτικών εργαλείων (π.χ. τράτες βυθού) σε περιοχές που υπάρχουν λιβάδια.
• Η ανεξέλεγκτη αγκυροβόληση επαγγελματικών σκαφών και σκαφών αναψυχής σε περιοχές που υπάρχουν λιβάδια.
• Η παράνομη αλιεία με εκρηκτικές ύλες σε περιοχές που υπάρχουν λιβάδια.

Λόγω του σημαντικού οικολογικού ρόλου καθώς και της τάσης που έχει για συρρίκνωση, η ποσειδώνια προστατεύεται από όλες τις χώρες της Ευρώπης. Στη Συνθήκη της Βέρνης και της Βαρκελώνης είναι στη λίστα του Παραρτήματος Ι, ενώ αποτελεί Οικότοπο Προτεραιότητας στην Οδηγία για την προστασία και διατήρηση των οικοτόπων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (92/43/ΕΟΚ) με κωδικό 1120*. Τέλος, σύμφωνα με τη δράση για την Διατήρηση της Θαλάσσιας Βλάστησης στη Μεσόγειο, ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δοθεί στα λιβάδια της ποσειδωνίας για τον μοναδικό ρόλο που έχουν στο θαλάσσιο περιβάλλον, καθώς και τις οικοσυστημικές υπηρεσίες που παρέχουν στον άνθρωπο. Για την ορθή διαχείριση της απαιτείται η γνώση της χωρικής της έκτασης, η χαρτογράφηση της με σύγχρονα εργαλεία και μεθόδους. Στην Ελλάδα, μικρός αριθμός λιβαδιών έχουν χαρτογραφηθεί, κυρίως σε περιοχές του δικτύου Natura 2000, ενώ τα δεδομένα αυτά είναι πλέον παλαιά και κρίνεται απαραίτητη η επικαιροποίηση τους με νέες μεθόδους και τεχνολογίες συνεπικουρώντας στις κλασσικές προσεγγίσεις. Η χρήση νέων τεχνολογιών (δορυφορική τηλεπισκόπηση) επιτρέπει τη συχνή αποτύπωση της χωρικής κατανομής των λιβαδιών και μάλιστα με μικρότερο κόστος από τις κλασσικές μεθόδους (ωκεανογραφικά σκάφη με ηχοβολιστικές συσκευές). Σημαντική παράμετρος για την επιλογή των εργαλείων χαρτογράφησης αποτελούν ο στόχος της χαρτογράφησης, η απαιτούμενη κλίμακα αποτύπωσης, η μετέπειτα χρήση αυτών, οι υδροδυναμικές συνθήκες και τα βάθη εργασίας καθώς και το κόστος κάθε μεθόδου. Αυτά τα δεδομένα βάσης (baseline data) θα αποτελέσουν τη βάση για τη δημιουργία ενός δικτύου σταθμών για την παρακολούθηση της εξέλιξης των λιβαδιών σε βάθος χρόνου. Με τον τρόπο αυτό, κάθε αλλαγή που θα υφίστανται τα λιβάδια θα γίνεται αντιληπτό από τους εμπλεκόμενους φορείς και έγκαιρα θα λαμβάνονται μέτρα για την αντιμετώπιση φαινομένων υποβάθμισης. Επιπρόσθετα, τα δεδομένα αυτά είναι πολύτιμα για την παρακολούθηση των επιπτώσεων που θα έχει η κλιματική αλλαγή και η άνοδος της στάθμης της θάλασσας.

Την επόμενη φορά που θα βρείτε στην παραλία, καφέ κορδέλες ποσειδωνίας, να ξέρετε πως βρίσκεται σε καθαρή θάλασσα. Αρπάξτε μια μάσκα, έναν αναπνευστήρα και ψάξτε να βρείτε τα λιβάδια. Ένας νέος κόσμος σας περιμένει να τον ανακαλύψετε!