Συναντάμε το Γυναικόκαστρο μερικά χιλιόμετρα ΝΔ του Κιλκίς, ανάμεσα στους οικισμούς Παλιού και Νέου Γυναικόκαστρου. Ένα μοναχικός λόφος δεσπόζει σ’ αυτό το τμήμα του κάμπου του Κιλκίς. Αυτή την στρατηγική θέση επέλεξε ο Ανδρόνικος Γ’ Παλαιολόγος σε μια από τις τελευταίες αναλαμπές της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Φτάνουμε εύκολα στην βάση του κάστρου και θαυμάζουμε την ισχυρή του τοιχοδομία, άριστα συντηρημένη από την Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, ενώ εντυπωσιακή είναι η γιγάντια Κινστέρνα, η δεξαμενή βρόχινου νερού.

Για το ΓΥΝΑΙΚΟΚΑΣΤΡΟ είχα ακούσει από χρόνια. Ήξερα ακόμη –γενικά και αόριστα- ότι ήταν ένα βυζαντινό κάστρο, σε μικρή απόσταση από την πόλη του Κιλκίς. Κι εδώ αρχίζουν τα παράδοξα. Με στρατιωτική θητεία αρκετών μηνών αλλά και με αναρίθμητες επισκέψεις στην ευρύτερη περιοχή, δεν ήμουν σε θέση να απαντήσω, που ακριβώς ήταν το Γυναικόκαστρο. Ως τα τέλη του φετινού Σεπτέμβρη. Όταν, -τελείως τυχαία- αποφασίσαμε με την Άννα και την κόρη μας Αθηνά, ν’ ανακαλύψουμε επιτέλους το –τόσο κοντινό στη Θεσσαλονίκη- Γυναικόκαστρο.
Εντοπίζουμε αρχικά στον χάρτη της «Κεντρικής Μακεδονίας» (εκδόσεις ΤΕΡΡΑΙΝ 1:200.000) το χαρακτηριστικό συμβολάκι του κάστρου. Βρίσκεται ανάμεσα στους οικισμούς του Παλιού και του Νέου Γυναικόκαστρου, γύρω στα 12 χλμ. ΝΔ του Κιλκίς. Ακολουθώντας από Θεσσαλονίκη την οδική αρτηρία προς Δοϊράνη, συναντάμε πριν από το Κιλκίς, την αριστερή διακλάδωση προς Δαφνοχώρι και Παλιό Γυναικόκαστρο. Ήδη στην εκτεταμένη πεδιάδα ξεχωρίζει, ανάμεσα στους χαμηλούς λόφους, ένας πολύ πιο απότομος και ψηλός, με κάποιους απροσδιόριστους όγκους να εξέχουν στην κορυφή. Ας παρακολουθήσουμε για λίγο την γλαφυρή περιγραφή της Αρχαιολόγου Δέσποινας Ευγενίδου(1), για την αρχική προσέγγιση στο κάστρο.
«Χαμηλά αποστρογγυλεμένα λοφάκια διακόπτουν αυτόν τον ενιαίο κάμπο (του Κιλκίς) κι οι καμπύλες τους είναι τόσο απαλές, που δύσκολα τις διακρίνεις μες το εκτυφλωτικό μεσημεριάτικο καλοκαιρινό φως. Σ’ ένα τέτοιο λόφο είναι κρυμμένο το Γυναικόκαστρο. Πλησιάζοντας διακρίνει κάποιους βράχους κι ίσως έναν πύργο. Για πολλή ώρα δεν ξέρεις αν είναι δημιούργημα της φαντασίας σου ή πραγματικότητα. Δεν καταλαβαίνει αν είναι ένας βράχος με αυτό το περίεργο σχήμα η ανθρώπινη κατασκευή, που έχει υποστεί τη φθορά του χρόνου. Η αλήθεια βρίσκεται, όπως πάντα, κάπου στη μέση: οι βράχοι συμπληρώνουν την οχύρωση του κάστρου.
Δισχίζουμε τον επίπεδο οικισμό του Παλιού Γυναικόκαστρου, καλοχτισμένο και νωχελικά απλωμένο σε υψόμετρο 90 μέτρων. Μερικές εκατοντάδες μέτρα μετά φτάνουμε στους πρόποδες του λόφου. Κι εδώ αρχίζουν οι όμορφες λεπτομέρειες, που είναι αδύνατον να υποπτευθεί κάποιος που αντικρίζει από απόσταση τον τόπο. Είναι πρώτα η μικρή, ειδυλλιακή πεδιάδα με την πλούσια βλάστηση και τις εγκαταστάσεις αναψυχής. Είναι μετά το ολοζώντανο ρεματάκι με τα πλατάνια, που διασχίζει την πεδιάδα με πεντακάθαρο νερό. Και είναι τέλος οι πλαγιές του λόφου, άλλες απρόσιτες και κρημνώδεις, για να αποθαρρύνουν τους εχθρούς και άλλες πιο ήπιες, σχεδόν φιλικές που μας δημιουργούν την επιθυμία να τις ανεβούμε κατακόρυφα. Αποδιώχνουμε τις τολμηρές σκέψεις και προτιμάμε ν’ ανηφορίσουμε το ομαλό χορταριασμένο δρομάκι, που με ξεκούραστες κλίσεις κυκλώνει τον λόφο ως την κορυφή.
Σε μικρή ώρα καλύπτουμε χωρίς δυσκολία τα δύο, σχεδόν χιλιόμετρα που μεσολαβούν από την αρχή του δρομίσκου ως τους πρόποδες του κάστρου. Ενός κάστρου που μας αποκαλύπτει ποικίλες πτυχές της πέτρινης σιλουέττας του, καθώς στην πορεία μεταβάλλεται η οπτική γωνία παρατήρησης του μνημείου.
Εισερχόμαστε στον κυρίως χώρο της οχύρωσης και μ’ ένα στενό μονοπάτι ανάμεσα στα χόρτα, κατευθυνόμαστε στην ακρόπολη, στο ψηλότερο σημείο του λόφου. Ένας σφοδρός και –πάρα τον ήλιο- ψυχρός βοριάς δυσκολεύει τα βήματά μας. Βρίσκουμε απάγκειο στο νότιο τοίχο του πύργου, που δεσπόζει ψηλότερα απ’ όλες τις οχυρώσεις. Η τοιχοδομία διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση και έχει συμπληρωθεί από την αρχαιολογική υπηρεσία με τρόπο υποδειγματικό. Το καλύτερα διατηρημένο και αποκατεστημένο τμήμα του πύργου είναι το νότιο, με ύψος 7 περίπου μέτρων. Η τοιχοδομία αποτελείται από συνδυασμό λίθων ακανόνιστων, λαξευτών και γωνιόλιθων. Ενδιάμεσα υπάρχει συνδετικό κονίαμα με πλίνθους, οι οποίοι χρησιμοποιούνται επιπλέον και για την δημιουργία επαναλαμβανόμενων διακοσμητικών μοτίβων.
Σύμφωνα με την Δ.Ευγενίδου, «το κάστρο περικλείει μια έκταση 25 στρεμμάτων περίπου. Η ακρόπολη βρίσκεται στο στο ΒΑ σημείο του κάστρου και καλύπτει μια έκταση δύο περίπου στρεμμάτων. Στο ψηλότερο σημείο της βρίσκεται ο πύργος, ένα αρκετά μεγάλο παραλληλόγραμμο, με διαστάσεις 13,50 Χ 9,30, του οποίου σώζεται το ισόγειο και ο όροφος. Πιθανόν να υπήρχε και δεύτερος όροφος. Στη νότια πλευρά του πύργου σώζεται η κινστέρνα(2), στην οποία συγκεντρωνόταν τα νερά της βροχής από τη στέγη του πύργου. Ανάμεσα στον πύργο και τη στέρνα σώζεται κτιστή καμαροσκέπαστη σκάλα που οδηγεί στο ισόγειο του πύργου. Τα σπαράγματα τοιχογραφιών που βρέθηκαν στ5ην ανασκαφή μαρτυρούν την ύπαρξη παρεκκλησιού μέσα στον πύργο. Σ’ ένα από τα σπαράγματα σώζεται το μονόγραμμα των Παλαιολόγων, που είναι και οι ιδρυτές του κάστρου.
Ως προς την χρονολογία ανέγερση του κάστρου, τοποθετείται στο 1328 από τον Ανδρόνικο Γ’ Παλαιολόγο, σε μια από τις τελευταίες αναλαμπές της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Ήταν μια προσπάθεια του νεαρού αυτοκράτορα να προφυλάξει τα εδάφη του, με την δημιουργία μικρών κάστρων και εγκατάσταση σ’ αυτά φεουδαρχών, κατά το πρότυπο των δυτικών.
Ο δυσάρεστος Βοριάς για πολύ λίγο μας δίνει την δυνατότητα ν’ απολαύσουμε τη θέα από το στρατηγικό σημείο του κάστρου. Ωστόσο, ένα μήνα μετά, και συγκεκριμένα την Κυριακή στις 2 του Νοέμβρη, ξαναπαίρνουμε τις ανηφοριές στο χορταριασμένο δρομάκι για την κορυφή του κάστρου. Τούτη τη φορά όμως η τριμελής μας οικογένεια έχει κατακόρυφα αυληθεί σε αριθμό με την συμμετοχή του ταξιδιωτικού ομίλου «ΈΛΛΗΝΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΕΣ» Ένα χαρούμενο πλήθος, λοιπόν 60 φίλων του περιπάτου, του φυσικού περιβάλλοντος και του αρχαίου μας παρελθόντος ανηφορίζει μαζί μας στο –άγνωστο μέχρι εκείνη τη στιγμή- Γυναικόκαστρο. Κι ενώ ένα μήνα πριν στο κάστρο ακουγόταν μόνο ο βοριάς, τούτη τη φορά ο τόπος είχε γεμίσει με γέλια, αστεία, χαρούμενες φωνές. Οι γυναίκες –όπως πάντα- υπερτερούν, πλησιάζουν τις 40. Δεν θα’ταν μια πρωτότυπη ιδέα, εκτός από την γενική αναμνηστική, να φωτογραφηθούν και μόνες στο Γυναιακόκαστρο; Η πρόταση γίνεται δεκτή με μεγάλο ενθουσιασμό και οι κυριέςς ποζάρουν με τον χαριτωμένο τρόπο, που μόνον αυτές ξέρουν στο φακό.
-Και γιατί το είπαν Γυναικόκαστρο; Ρωτάει μια αντρική φωνή.
-Γιατί σύμφωνα με τον Βυζαντινό αυτοκράτορα Ιωάννη Καντακουζηνό, είχε πύργο πολύ μεγάλο και δυνατό για ν’ αντέχει στις πολιορκητικές μηχανές των εχθρών. Ακόμα και με γυναικεία φρουρά θα μπορούσε με επιτυχία ν’ αποκρούσει το κάστρο τις επιθέσεις του εχθρού. Γι αυτό το ονόμασαν Γυναικόκαστρο.
ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΓΥΝΑΙΚΟΚΑΣΤΡΟΥ
1328 Ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Γ’ Παλαιολόγος κτίζει το κάστρο.
1349 Το κάστρο γίνεται ορμητήριο του Ιώννη Καντακουζηνού.
1373/4 Καταλαμβάνεται από Οθωμανούς.
16ος αι. Γίνεται εγκατάσταση Τούρκων εποίκων.
ΧΡΗΣΙΜΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ
Αποστάσεις: Από Θεσσαλονίκη: 52 χλμ (μέσω ΕΘΝ. ΟΔΟΥ ΘΕΣ/ΝΙΚΗΣ-ΚΙΛΚΙΣ. ΛΗΤΗ, Ν.ΣΑΝΤΑ, ΛΕΒΕΝΤΟΧΩΡΙ.
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΕΖΟΠΟΡΙΚΗΣ ΔΙΑΔΡΟΜΗΣ
ΑΦΕΤΗΡΙΑ: Τσιμεντένιο γεφύρι στο ρέμα του Γυναικόκαστρου.
ΥΨΟΜΕΤΡΟ ΑΦΕΤΗΡΙΑΣ: 90μ.
ΤΕΡΜΑΤΙΣΜΟΣ: Κορυφή του Γυναικόκαστρου
ΥΨΟΜΕΤΡΟ ΤΕΡΜΑΤΙΣΜΟΥ: 225μ.
ΥΨΟΜΕΤΡΙΚΗ ΔΙΑΦΟΡΑ: 135μ.
ΧΡΟΝΟΣ: +_40’ (με χαλαρό ρυθμό)
ΔΙΑΔΡΟΜΗ: (Α) Πολύ εύκολη και ευχάριστη, κατάλληλη για όλη την οικογένεια.
Σημείωση: Το χορταριασμένο δρομάκι (με την επιφύλαξη λάσπης από βροχή) είναι προσβάσιμο και από συμβατικό αυτοκίνητο. Συνιστούμε, ωστόσο, την πολύ ήπια και ευχάριστη πεζοπορία ως το κάστρο.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
- «ΚΑΣΤΡΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗΣ», σελ. 113
- Η «Κινστέρνα» ή «Κιστέρνα» προέρχεται από την λατινική λέξη «cisterna», που σημαίνει λάκκος ή υπόγεια δεξαμενή υδάτων.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Δέσποινα Ευγενίδου, «ΚΑΣΤΡΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΑΚΑΗΣ», Βυζαντινή Καστροκτισία, εκδ. ΑΔΑΜ Β’ έκδ. 2003