Στη Σπάρτη εκδίδεται μια φορά το χρόνο ένα εντυπωσιακό περιοδικό, με αποκλειστικά λακωνική ύλη, το οποίο και διανέμεται  δωρεάν. “O Περιηγητής της Λακωνίας” όπως είναι το όνομά του, καλύπτει όλη την περιοχή της λακωνικής περιφέρειας, από κάθε άποψη. Ιστορική, περιηγητική, αρχαιολογική, φιλολογική και τουριστική. Αποτελεί, τον καλύτερο, κατά την άποψή μου οδηγό και πληροφοριοδότη για τους επισκέπτες.

Σε κάποιo από τα ετήσια τεύχη του “Περιηγητή” (το 15^ο) διάβασα για πρώτη φορά το όνομα Παυλοπέτρι και έμαθα ότι ξένοι αρχαιολόγοι και δύτες επιχειρούν να φέρουν στην “επιφάνεια” την “αρχαιότερη βυθισμένη πολιτεία στον κόσμο”.

Εντυπωσιακή η πληροφορία για μένα, αλλά και πολύ προκλητικό  το κίνητρο για την ανακάλυψη, ταυτοποίηση κι επισήμανση του περίεργου αυτού χώρου με την καταβυθισμένη αρχαία πολιτεία.

Η πληροφορία δημοσιεύτηκε στον ημερήσιο αθηναϊκό Τύπο και αμέσως το ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΑΝΟΡΑΜΑ επικοινώνησε με τον υπεύθυνο επιστημονικό συνεργάτη του Δήμου Ελαφονήσου Σταύρο Δεληγιαννίδη, ώστε να μου εξασφαλιστεί η συμμετοχή στο περιορισμένης κλίμακας κοινό που θα επιθυμούσε να περιηγηθεί με κατάδυση στο αρχαιολογικό πάρκο της βυθισμένης πολιτείας.

Ολόκληρη η περιοχή της Πούντας που πιάνει από την παραλία της,  και σε απόσταση εξακοσίων μέτρων από το μόλο της Βιγκλάφιας Λακωνίας μέχρι την προστατευόμενη λίμνη Στρογγύλη και το απέναντι βραχονησάκι του Παυλοπετρίου, είναι χαρακτηρισμένη ως αρχαιολογικός χώρος και ανήκει στην προστασία του Παγκόσμιου Ταμείου Μνημείων (World Monuments Fund).

Η περιοχή αυτή, μοναδική για τα ελληνικά δεδομένα, πρωτοανακαλύφθηκε ύστερα από επίμονες και συνεχείς απόπειρες να ανευρεθεί μια βυθισμένη, από την 2^η χιλιετία, πολιτεία της οποίας το όνομα δυστυχώς δεν έχει μείνει στην ιστορία.

Τα ευρήματα δείχνουν ότι ο Οικισμός είχε αναπτύξει στενές σχέσεις με τα Κύθηρα, την Κρήτη και το ανατολικό Αιγαίο, σε όλη τη διάρκεια της εποχής του Χαλκού (3200 – 1100).

Την ώρα που η αυγή λούζει με ιαχές θριάμβου την αυγουστιάτικη  μέρα κι έχοντας στην αμασχάλη μου τους στίχους του Ελύτη “του πόθου τ’ όραμα ξυπνάει μια μέρα σάρκα – κι εκεί όπου πριν δεν άστραφτε παρά γυμνή ερημιά – τώρα γελάει μια πολιτεία ωραία καθώς τη θέλησες” από τον “Ηλιο τον Πρώτο”, ξεκινώ από τη Νεάπολη της Λακωνίας, για να διασχίσω τα δώδεκα χιλιόμετρα μέχρι την Πούντα που βρίσκεται του πόθου μου το όραμα, το Παυλοπέτρι, όπου είναι βυθισμένη μια “Ιδέα Γαλάζια”.

Οι δύτες – αρχαιολόγοι που περιμένω θάρθουν στις έντεκα κι ως τότε εγώ θα έχω την άνεση και το χρόνο να περιηγηθώ την ακτή της Πούντας, όπου είναι εκτεθειμένο το Προϊστορικό Νεκροταφείο της βυθισμένης πολιτείας.

Αφήνω το αμάξι μου στο χώρο αναμονής των αυτοκινήτων που προορίζονται για το μικρό οχηματαγωγό της Ελαφονήσου και περπατώ κατά μήκος της ακτής, ανατολικά.

Διασχίζω μια περιοχή με κεδρόπευκα και μικρές χαρουπιές και φτάνω σε ένα αλίπεδο τεράστιας έκτασης που προφανώς αποτελεί τμήμα της τοπικής αλυκής και είναι συνέχεια της λίμνης Στρογγύλη. Εκεί βρίσκεται και η πινακίδα της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας που μιλάει για το σωζόμενο προϊστορικό νεκροταφείο.

Αυτό που σε λίγο θ’ αντικρίσουν τα μάτια μου είναι από τα πιο συγκλονιστικά θεάματα της υποβρύχιας ζωής μου. Δεκάδες απλωμένοι βαθουλωτοί τάφοι, σκαμμένοι επάνω στην ενιαία βραχόπετρα, εκεί που σκάει το κύμα, ανάλογα με τη σωματική διάπλαση του κάθε ενταφιαζομένου, πλημμυρίζουν την βραχώδη έκταση της γήινης προεξοχής που βρίσκεται ακριβώς απέναντι από το χαμηλό νησιδάκι, με το όνομα Παυλοπέτρι.

Το νεκροταφείο αυτό είναι η συνέχεια της βυθισμένης πολιτείας που ξεδιπλώνεται αμέσως μετά από αυτό και βρίσκεται στο βυθισμένο τμήμα της θάλασσας που την επικάλυψε ύστερα από τον πιθανό σεισμό της 2^ης χιλιετίας π.Χ.

Το νησάκι που αποτελεί και το όριο της πολιτείας προφανώς προεξείχε σαν ένα είδος ακρόπολης ή κάστρου, επάνω από αυτή. Σήμερα αποτελεί μια ταπεινή βραχονησίδα, δίχως τίποτε το ενδιαφέρον, με μια σημαία μονάχα γαλανόλευκη, να κυματίζει στο χαμηλό του βραχάκι.

Στις έντεκα εμφανίζεται η Δέσποινα Κουτσιούμπα, μια νεαρή αρχαιολόγος της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων, η οποία φορά τη στολή της δύτριας και αρχίζει αμέσως την ενημέρωση και τον εντοπισμό του θαλάσσιου αρχαιολογικού μετώπου, όπως απεικονίζεται στο κρυφό βύθισμα της αρχαίας πόλης και στο νεκροταφείο που καλύπτει όλη την επιφάνεια της στεριάς, ανάμεσα στη θάλασσα και στη λίμνη Στρογγύλη.

Ύστερα από μιάμιση ώρα επαρκή ενημέρωση (με παράλληλη ξενάγηση και στα αγγλικά), η ίδια δίνει το σήμα της βουτιάς στη θάλασσα που κρύβει την αρχαία πόλη.

Βουτάει όμως πρώτα δοκιμαστικά η ίδια, για να δει το ρεύμα, πόσο επηρεάζει την ευστάθεια του κολυμβητή, καθώς το μπογαζάκι στο Παυλοπέτρι είναι ανταριασμένο.  Μαζί της κουβαλάει έναν πορτοκαλί πλωτήρα και μια πλαστική σημαδούρα.

Φοράμε τις μάσκες και βουτάμε κι εμείς ξοπίσω της. Κολυμπάμε σε μια κυκλική περιφορά από το βυθισμένο οίκισμα. Ο τοπικός κυματισμός είναι έντονος και τα ρεύματα, ισχυρά καθώς είναι, παρασέρνουν τους κολυμβητές προς τη φορά των κυμάτων. Ο αέρας, γητευτής, φέγγει με ανθούς από χείλια βαθυγάλαζα και στρώνει την επιφάνεια του νερού με “λευκές του μαϊστρου ερινύες”. Ωστόσο κάτω από την επιφάνεια των νερών διακρίνεται θαυμάσια κάθε αρχαία πέτρα, κάθε τοίχος αρχαίου σπιτιού, και κάθε τάφος κιβωτιόσχημος. Αξαφνα ο βυθός παίρνει τη βαφή του απείρου.

Η ίδια η αρχαιολόγος βουτάει κάθε τόσο και μας δείχνει με την προέκταση του χεριού της τα σκορπισμένα λείψανα επάνω στην ομαλή αρένα του βυθού, καθώς και όλα τα σημεία αναφοράς και σπουδαίου ενδιαφέροντος του αρχαίου Οικισμού. Η αίγλη του βυθού αναρριπίζεται από τις μορφές των σκούρων αγαλμάτων.

Το ρεύμα διαρκώς μας παρασέρνει και μας απομακρύνει από τα σημεία τομής του αρχαίου Οικισμού, αλλά με δυνατές πλην αγωνιώδεις απλωτές επανερχόμαστε διατηρώντας την ευστάθεια και την ισορροπία μας επάνω στην επιφάνεια.

Όλη αυτή η επιφανειακή “ξενάγηση” κρατάει μιάμιση ώρα και δε θέλουμε με τίποτα να την εγκαταλείψουμε ή να παραδεχτούμε ότι κουραστήκαμε.

Είναι σα να μας έχουμε ματιάσει οι νύφες του βυθού και μας κρατάνε αιχμάλωτους στα σιωπηλά τους άντρα.

Οι περισσότεροι από αυτούς που συμμετέχουν σε αυτή την κολυμβητική ξενάγηση είναι αλλοδαποί, τους οποίους παρατηρώ να ρουφάνε κάθε πληροφορία, είτε οπτική είτε προφορική, με δίψα και έφεση ακαταγώνιστη.

Λίγο έξω από το νερό, ωστόσο, δεκάδες έλληνες κολυμβητές λιάζονται δίχως να νοιάζονται για όσα συμβαίνουν γύρω τους, λίγα μέτρα από αυτούς και δυο – τρεις απλωτές από την ξάπλα τους…

Μακάριοι στην αδιαφορία τους. Όπως μακάρια είναι και η πολιτεία, στην εκτίμηση και στάθμιση των πλεονεκτημάτων αυτού του εκπληκτικού επιφανειακού και υποθαλάσσιου πάρκου της αρχαιότητας, που βρίσκεται μια βουτιά απόσταση από την αμμώδη παραλία της Πούντας, ενός από τους πιο διάφανους και ζαφειρένιους βυθούς της πατρίδας μας..

Iστορική αναδρομή

Η βυθισμένη πολιτεία, ο αρχαίος οικισμός «Παυλοπέτρι», βρίσκεται στην Ελαφόνησο,  στον υποθαλάσσιο χώρο ανάμεσα στην παραλία της Πούντας και στη νησίδα Παυλοπέτρι που μεσολαβεί, στα 600 μ. Βόρεια-Β/Α από το λιμάνι της Ελαφονήσου.

Το 1904 ο γεωλόγος, πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών Φωκίων Νέγρης ανέφερε την ύπαρξη αρχαίας πόλης στον υποθαλάσσιο χώρο της Ελαφονήσου μεταξύ της νήσου Ελαφόνησος και της παραλίας Πούντα Ελαφονήσου, στη νότια Λακωνία.

Αργότερα, το 1967 ο ωκεανογράφος Δρ. Nicholas Flemming του Πανεπιστημίου του Southampton -στο πλαίσιο των μελετών του για τις αλλαγές της στάθμης της θάλασσας στη Μεσόγειο- επισκέφτηκε το Παυλοπέτρι Ελαφονήσου και διαπίστωσε την ύπαρξη βυθισμένης αρχαίας πόλης σε βάθος 3-4 μέτρων.

Το 1968 ο Δρ. Nicholas Flemming επέστρεψε στο Παυλοπέτρι με ομάδα νεαρών αρχαιολόγων από το Πανεπιστήμιο του Cambridge και  σε  συνεργασία με τον Έφορο Αρχαιοτήτων Σπάρτης, καθηγητή Άγγελο Δεληβορριά χαρτογράφησαν και χρονολόγησαν επί τη βάσει των επιφανειακών ευρημάτων τη βυθισμένη πολιτεία. Ανακαλύφθηκε τότε μια σπάνια προϊστορική πόλη με οικιστικό σχέδιο (κτίσματα, δρόμους, πλατείες). Προσδιορίστηκαν και ερευνήθηκαν 15 χωριστά κτίσματα, με 5 δρόμους, 2 θαλαμοειδείς και τουλάχιστον 37 λακκοειδείς τάφους και περισυλλέγησαν σπάνια ευρήματα όπως λάμες οψιανού, οικιακά εργαλεία, ειδώλιο ζώου, χάλκινο γυναικείο ειδώλιο, δείγματα κεραμεικής τέχνης κ.α. Στην υφαλοράχη, Β/Α.της βυθισμένης πόλης υπάρχει το νεκροταφείο που αποτελείται από 60 τάφους.

Ο Leake επισκέφθηκε το νεκροταφείο στο Παυλοπέτρι το 1806, για το οποίο οι Βρεατανοί αρχαιολόγοι του Κέιμπριτζ έκαναν σχετικό δημοσίευμα στο περιοδικό ΒSΑ το 1969. Κατά την έρευνα διαπιστώθηκε ότι τα καταποντισμένα αρχιτεκτονικά λείψανα που κάλυπταν έκταση 300×100μ ανήκαν σε προϊστορική πόλη, πιθανώς Μυκηναϊκή (δηλ. 1680-1180π.Χ.). Επί τη βάσει των τότε ανελκυσθέντων ευρημάτων η ομάδα του Πανεπιστημίου του Cambridge διατύπωσε την άποψη ότι το Παυλοπέτρι κατοικήθηκε για πρώτη φορά το 2800 π.Χ. (Πρωτοελλαδικοί χρόνοι), ενώ τα κτήρια και οι δρόμοι χρονολογήθηκαν στους Μυκηναϊκούς χρόνους (1680–1180 π.Χ.). Περιορισμένη -κατ’ αυτούς- ήταν η κατοίκηση κατά τη διάρκεια των Μεσoελλαδικών χρόνων, δηλ. 2000-1680 π.Χ. Σύμφωνα με τα τότε ευρήματά τους, ο οικισμός φαινόταν να είχε εγκαταλειφθεί και τμήματά του να κατοικήθηκαν ή να χρησιμοποιήθηκαν κατά τους Ελληνιστικούς, Ρωμαϊκούς και Βυζαντινούς χρόνους.

Στην Ελλάδα προβλήθηκε για πρώτη φορά βιβλιογραφικά τη δεκαετία του 1990 μέσα από τα βιβλία του Ελαφονησιώτη Δρ. Κων/νου Μέντη.

Tο 2007 ο Δρ. Nicholas Flemming, με τον δρα. Jon Henderson από το Κέντρο Ενάλιας Αρχαιολογίας του Πανεπιστήμιο του Nottingham και τη Δρα Χρυσάνθη Γάλλου από το Κέντρο Σπαρτιατικών & Πελοποννησιακών Σπουδών του Πανεπιστήμιου του Nottingham επισκέφτηκαν το Παυλοπέτρι και σε συνεργασία με τον Διευθυντή του προγράμματος Ηλία Σπονδύλη της Εφορείας Ενάλιων Αρχαιοτήτων και την εξειδικευμένη ομάδα του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού ανέλαβαν την εκπόνηση ερευνητικού προγράμματος για τη συνέχιση των αρχαιολογικών ερευνών στο Παυλοπέτρι.

Το ερευνητικό πρόγραμμα έχει διάρκεια πενταετή (2009-2013) και πραγματοποιείται σε συνεργασία με το Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών, υπό την αιγίδα της Βρετανικής Σχολής Αθηνών και με την έγκριση του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού.

Το 2009 ξεκίνησε λοιπόν και επίσημα η πραγματοποίηση εξειδικευμένου αρχαιολογικού-ωκεανογραφικού προγράμματος στο Παυλοπέτρι, με σκοπό την εκ νέου έρευνα του καταποντισμένου αρχαίου οικισμού με τη χρήση σύγχρονων πλέον μεθόδων.

Στόχοι της πρόσφατης ερευνητικής περιόδου ήταν η ψηφιακή αποτύπωση του καταβυθισμένου οικισμού και της αρχαίας ακτογραμμής, η επιβεβαίωση της ορθότητας του σχεδίου των ερευνών του 1968, η περισυλλογή επιφανειακών ευρημάτων, η προκαταρκτική μελέτη των σταδίων εγκατάλειψης και της βαθμιαίας καταβύθισης του οικισμού και των μεταβολών στην αρχαία ακτογραμμή, και η εκπόνηση σχεδίου προστασίας, συντήρησης, διαχείρισης και ανάδειξης του οικισμού και του περιβάλλοντός του.

Στο πλαίσιο του προγράμματος εκπονείται και λεπτομερής θαλάσσια γεωλογική-γεωμορφολογική-ωκεανογραφική έρευνα από το  Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών, που θα συμβάλει -μεταξύ άλλων- στη διερεύνηση του πότε, κάτω από ποιες συνθήκες και αίτια καταβυθίστηκαν η προϊστορική πόλη και το Στενό της Ελαφονήσου.

Από τις έρευνες του ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. το 2009 προκύπτει ότι η πόλη βυθίστηκε εξαιτίας σειράς σεισμών και τεκτονικών επεισοδίων στην ευρύτερη περιοχή σε συνδυασμό με την άνοδο της στάθμης της θάλασσας.

Αρχικά οι αρχαιολόγοι θεωρούσαν ότι ο οικισμός κατοικήθηκε για πρώτη φορά γύρω στο 2800 π.Χ., Από τις αρχαιολογικές έρευνες το 2009 διαπιστώθηκε ότι με τα νέα στοιχεία, το Παυλοπέτρι είναι μία από τις αρχαιότερες βυθισμένες πολιτείες στον κόσμο, ενώ υπάρχουν οι αρχαιότερες ενδείξεις για οργανωμένη κατοίκηση ήδη από την 4η χιλιετία π.Χ.

Αξίζει να σημειωθεί ότι έχει επιτευχθεί η αποτύπωση των υποθαλάσσιων αρχαιοτήτων και η παραγωγή τρισδιάστατων φωτο-ρεαλιστικών μοντέλων των βυθισμένων αρχιτεκτονικών στοιχείων από το Παυλοπέτρι με τη χρήση πρωτοποριακών μεθόδων και συνδυασμών σύγχρονων τεχνικών, όπως το σόναρ της Nautilus Ltd. και τη φωτο-στερεογραμμετρική αποτύπωση (Κέντρο Ρομποτικής του Πανεπιστημίου του Sydney), τα οποία εφαρμόστηκαν για πρώτη φορά σε αρχαιολογικές έρευνες στο Παυλοπέτρι.

Το ερευνητικό πρόγραμμα στο Παυλοπέτρι Ελαφονήσου:

Ερευνητική Ομάδα:

Δρ. Jon Henderson, Επικεφαλής, Κέντρο Ενάλιας Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο του Nottingham και

Δρ. Χρυσάνθη Γάλλου, Κέντρο Σπαρτιατικών & Πελοποννησιακών Σπουδών, Πανεπιστήμιο του Nottingham

Δρ. Αγγελική Σίμωσι, Προϊσταμένη,  Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων και

κ. Ηλίας Σπονδύλης, Γενικός Διευθυντής του Προγράμματος, Δ/ντής έρευνας, Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων (όπως προβλέπεται από τον Ελληνικό Νόμο)

Δρ. Δημήτρης Σακελλαρίου, Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών

Πηγές και επιπλέον πληροφορίες για τις έρευνες στο Παυλοπέτρι:

University of Nottigham

Guardian article

BBC coverage

Annual of the British school at Athens (1956, 1960, 1961, 1969)

Ανωμήτρης Τζώρτζης, Ιστορικά δημοσιεύματα στον Ελαφονησιώτικο και Βατικιώτικο τύπο

Μέντης Κων/νος, 1993: Ελαφονήσι το Σμιγοπέλαγο Νησί, εκδ. Λαφονησιώτικη Βιβλιοθήκη, Πειραιάς.

Mentis Kostas, 1994: S. Peloponnesus – Kithira – Elafonisos, Μentis Editions – Cultura Literature, Piraeus

Έπαθλο, Ελένη Α. Παπαδοπούλου, «Παυλοπέτρι-Μία από τις αρχαιότερες ΒΥΘΙΣΜΕΝΕΣ ΠΟΛΙΤΕΙΕΣ στον κόσμο»

Το 2013 συντάχθηκε και το 2014 υπογράφτηκε η Προγραμματική Σύμβαση του Δήμου Ελαφονήσου με την Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων και την Περιφέρεια Πελοποννήσου με τίτλο : “ΠΑΥΛΟΠΕΤΡΙ ΕΛΑΦΟΝΗΣΟΥ – ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΟΥ ΕΝΑΛΙΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ”

Ο Δήμος Ελαφονήσου σε συνεργασία με την Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων, στο πλαίσιο της προσπάθειας για την προστασία και την ανάδειξη του βυθισμένουπροϊστορικού οικισμού στο Παυλοπέτρι, διοργάνωσε υποβρύχιες ξεναγήσεις για μικρούς και μεγάλους στις 25/26 και 27 Αυγούστου 2016.

Το 2016 σε συνεργασία με την Arch και το World Monuments Fund, το Παυλοπέτρι Ελαφονήσου εντάχθηκε στα 5Ο  μνημεία πολιτισμικής κληρονομιάς που απειλούνται , εξαιτίας της ανεξέλεγκτης αγκυροβολίας πλοίων στο κόλπο των Βατίκων.

Πληροφορίες για το Παυλοπέτρι και μελλοντικές δράσεις :

Δεληγιαννίδης Σταύρος

Φυσικός, Msc in Microelectronics, PHD cand. In Virtual Reality

Αντιπρόεδρος Συλλόγου Επιστημόνων Ελαφονήσου

Επιστημονικός Συνεργάτης Δήμου Ελάφονήσου

τηλ 2734061055

stade@elafonisos.gov.gr

(κιν 6944610446)