Εδώ και 100 χρόνια, από τη μέρα που η ιστορία κατέγραψε την εισβολή των θνητών στο Βασίλειο των Θεών του Ολύμπου, το θέαμα από την κορυφή της Ελλάδας μέσα από τα ανοίγματα των νεφών αποκαλύπτει συνήθως ένα λευκό πέπλο μέσα στο γκρίζο τοπίο των θρυμματισμένων βράχων. Τα “αιώνια χιόνια” του Ολύμπου προστατευμένα απ’ τη θαλάσσια αύρα του Αιγαίου στις σκιερές γωνίες των Μεγάλων Καζανιών, έχουν επιβιώσει ακόμα και σε χρονιές με καύσωνες σα να μη τα άγγιξε ποτέ η ζέστη. Αλλά σήμερα που το κλίμα αλλάζει γοργά και επηρεάζει τις ζωές μας, αυτά τείνουν να εξαφανιστούν παίρνοντας μαζί τους τα τελευταία μυστικά των Θεών.

Εδώ και 100 χρόνια, από τη μέρα που η ιστορία κατέγραψε την εισβολή των θνητών στο Βασίλειο των Θεών του Ολύμπου, το θέαμα από την κορυφή της Ελλάδας μέσα από τα ανοίγματα των νεφών αποκαλύπτει συνήθως ένα λευκό πέπλο μέσα στο γκρίζο τοπίο των θρυμματισμένων βράχων. Τα “αιώνια χιόνια” του Ολύμπου προστατευμένα απ’ τη θαλάσσια αύρα του Αιγαίου στις σκιερές γωνίες των Μεγάλων Καζανιών, έχουν επιβιώσει ακόμα και σε χρονιές με καύσωνες σα να μη τα άγγιξε ποτέ η ζέστη. Αλλά σήμερα που το κλίμα αλλάζει γοργά και επηρεάζει τις ζωές μας, αυτά τείνουν να εξαφανιστούν παίρνοντας μαζί τους τα τελευταία μυστικά των Θεών.
Σύµφωνα µε µία εκ των πολλών γλωσσολογικών και αρχαιολογικών εκδοχών, (1) ο Όλυµπος κατά τον Όµηρο πήρε το όνοµα τού (και) από το γεγονός ότι ήταν «Ολόλαµπος». Με αφορµή τα λεγόµενα του µεγάλου ποιητή της αρχαιότητας, είπα να αδράξω την ευκαιρία της πολύµηνης παραµονής στην αυλή των Θεών επί δεκαπενταετία και, σε συνδυασµό µε την άλλη ιδιότητα, αυτή του Γεωλόγου, να προσπαθήσω να µάθω εάν όντως ό Όλυµπος έλαµπε χιονοσκεπής όλο το χρόνο σε κάποιες περιόδους της ιστορίας του. Έτσι, λοιπόν, σε συνεργασία µε Γάλλους επιστήµονες βάλαµε µπρος να µάθουµε την ιστορία των παγετώνων στον Όλυµπο και να καταλάβουµε το ρόλο που διαδραµάτισαν οι κλιµατικές αλλαγές στην αρχαία και σύγχρονη ιστορία του και κυρίως τι µπορούµε να µάθουµε από αυτήν για το µέλλον µας.
Παγετώνες στον Όλυµπο. Μύθος ή πραγµατικότητα
Υπήρχαν ποτέ παγετώνες στον Όλυµπο;
Ναι, παγετώνες υπήρχαν στον Όλυµπο και σχηµατίστηκαν για πρώτη φορά πριν από 200.000 χρόνια, τότε δηλαδή που ο Άνθρωπος των Πετραλώνων βρήκε καταφύγιο στο οµώνυµο σπήλαιο. Τότε, βέβαια, ο Όλυµπος ήταν χαµηλότερος (η κορυφή του ήταν γύρω στα 1500 µέτρα υψόµετρο) και οι παγετώνες ήταν πολύ µεγάλοι και έφταναν µέχρι το επίπεδο της θάλασσας. (2) Με την πρόσφατή µας µελέτη η οποία βασίστηκε σε υπερσύγχρονες µεθόδους (cosmogenic nuclide exposure dating), βγάλαµε το συµπέρασµα ότι τα τελευταία 15.000 χρόνια η παγετώδης κοιλάδα των «Μεγάλων Καζανιών» φιλοξένησε και πάλι παγετώνες, πολύ πιο µικρούς αυτή τη φορά, που φτάνανε σε υψόµετρο µέχρι και 2150 µέτρων. Ενώ ένας µικρός παγετώνας υπήρχε επίσης µπροστά στο «Θρόνο του Δία» (Στεφάνι) και έφτανε µέχρι τα 2580 µέτρα υψόµετρο, όπου σήµερα βρίσκονται οι δεξαµενές συλλογής νερού του καταφυγίου «Γιόσος Αποστολίδης».(3) Σύµφωνα µε αντίστοιχες µελέτες που έγιναν στις ψηλές κοιλάδες της Τύµφης και του Σµόλικα στην Πίνδο και του Χελµού στην Πελοπόννησο, προκύπτει ότι και αυτές φιλοξένησαν µικρούς παγετώνες κατά το χρονικό διάστηµα των 15.000 χρόνων.(4)
Τα «αιώνια χιόνια» που βλέπουν σήµερα οι ορειβάτες στα βάθη των Μεγάλων Καζανιών από το Μύτικα, όπως και η χιονούρα του «Κοφτού» δεν θεωρούνται παγετώνες, καθώς ο πάγος (όταν σχηµατίζεται) στη βάση τους, δεν ολισθαίνει. Παρόλα αυτά, όπως συµβαίνει και µε τους παγετώνες, τα “αιώνια χιόνια” (permanent snowfields) διαµορφώνουν το τοπίο και προκαλούν σηµαντικές µεταβολές στους βράχους και στις σάρες που τα περιβάλλουν.
Πότε όµως οι συνθήκες επέτρεψαν το σχηµατισµό παγετώνων;
Είναι απλό. Οι παγετώνες σχηµατίζονται όταν το χιόνι που µαζεύεται σε διάφορα σηµεία (όπως γούβες, και βαθιές κοιλάδες) επί σειρά ετών το χειµώνα, δε λιώνει ολοκληρωτικά το καλοκαίρι. Έτσι, οι παγετώνες θεωρούνται πολύ καλοί δείκτες του κλίµατος κατά την περίοδο που σχηµατίστηκαν και απέκτησαν το µέγιστό τους µέγεθος.
Για να δηµιουργηθεί, λοιπόν, ένας παγετώνας χρειάζεται µπόλικο χιόνι το χειµώνα και αρκετά “δροσερά” καλοκαίρια για πολλά συνεχόµενα χρόνια, από δεκαετίες µέχρι και αιώνες. Από την πρόσφατη µελέτη µας συµπεράναµε, ότι για να σχηµατιστεί ένας παγετώνας στα Μεγάλα Καζάνια, χρειάζονται κατά µέσο όρο 2,5 µέτρα χιόνι το χειµώνα, πράγµα που σήµερα συµβαίνει πάρα πολύ σπάνια, ενώ η µέση θερµοκρασία των καλοκαιρινών µηνών δεν πρέπει να υπερβαίνει τους 5οC, (5) και η οποία τα τελευταία δέκα χρόνια κυµαίνεται γύρω στους 9.5οC (στοιχεία από Snowreport.gr, Meteo.gr, σταθµοί Δίον και καταφυγίου Χρήστος Κάκκαλος).
Χρονολογώντας λοιπόν 20 δείγµατα πετρωµάτων από τις τελικές θέσεις των παγετώνων (µοραίνες) δηλαδή από τους µεγάλους σωρούς βράχων διαφόρου µεγέθους που αφήνει ο παγετώνας όταν λιώσει, από την αµφιθεατρική λεκάνη του Θρόνου του Δία (Στεφανιού) και από το ανώτερο τµήµα της παγετώδους κοιλάδας των Μεγάλων Καζανιών (πάνω από το σηµείο που το ορειβατικό µονοπάτι συναντάει τη σπηλιά και ανηφορίζει προς το Οροπέδιο των Μουσών), προκύπτει ότι στον Όλυµπο συνθήκες σχηµατισµού µικρών παγετώνων µε επιφάνεια µέχρι και 500 στρεµµάτων, επικράτησαν γύρω στο 13.000 π.Χ. Η επόµενη παγετώδης περίοδος διήρκεσε µεταξύ 11.000 – 7.000 π.Χ., δηλαδή από το τέλος της Παλαιολιθικής εποχής, µέχρι την πρώιµη Νεολιθική εποχή, τότε που αναπτύχθηκαν οι πρώτοι Παρ’ Ολύµπιοι οικισµοί, όπως αυτός στην Πηγής Αθηνάς (πάνω στην Εθνική Οδό) και της Κοντουριώτισσας. Το τέλος αυτής της παγετώδους περιόδου και η επιστροφή σε πιο οµαλές κλιµατικά συνθήκες µε ταυτόχρονη ανάπτυξη των δασών, πιθανόν να συντέλεσε στην ανάπτυξη της γεωργίας και της κτηνοτροφίας στην περιοχή του Ολύµπου.(6) Κατά την περίοδο µεταξύ 6.000 και 1000 π.Χ. οι παγετώνες και τα αιώνια χιόνια πιθανώς να εξαφανίστηκαν τελείως από τον Όλυµπο καθώς το κλίµα της περιοχής ήταν ιδιαίτερα θερµό, ίσως πιο θερµό από ό,τι σήµερα, µε αποτέλεσµα να κατοικηθούν σταδιακά ολοένα και ψηλότερα τµήµατα του Ολύµπου, όπως η Πηγή Αρτέµιδος, η Κρανιά, τα Λείβηθρα, η Τοπόλιανη και οι Σπάθες, όπως προκύπτει από το οµώνυµο νεκροταφείο στον Άγιο Δηµήτριο. Πιερίας.(7) Η κλιµατική αλλαγή στα τελευταία στάδια της εποχής του Χαλκού (3.000 – 1.100 π.Χ.) και κυρίως κατά την εποχή του Σιδήρου (1.100 – 800 π.Χ.), προς πιο κρύες και υγρές συνθήκες είχε ως αποτέλεσµα στα Μεγάλα Καζάνια να σχηµατιστούν και πάλι µικροί (επιφάνεια 300 στρέµµατα) παγετώνες µεταξύ 800 και 500 π.Χ., δηλαδή από τα χρόνια του Οµήρου, ίσως εξού και το Ολόλαµπος και την άνθηση της αρχαίας Πύδνας, µέχρι τα χρόνια του Αλεξάνδρου του Α’, του Θαλή του
Μιλήσιου και του Αισώπου, για να λιώσουν και πάλι στη διάρκεια των Ρωµαϊκών χρόνων. Η τελευταία φάση εξάπλωσης των µικρών παγετώνων στον Όλυµπο χρονολογήθηκε γύρω στο 1400 -1500 µ.Χ. Τον τελευταίο αιώνα (1913 – 2013 µ.Χ.) που οι Θνητοί εισβάλαν στο βασίλειο των Θεών του Ολύµπου, υπάρχει πληθώρα φωτογραφικού υλικού και καταγραφών για τις κλιµατολογικές συνθήκες, αλλά από τη µέχρι τώρα έρευνα της βιβλιογραφίας δεν αναφέρεται κάπου η ύπαρξη παγετώνων. Πιθανόν να υπήρξαν κάποιες δεκαετίες όπου τα “αιώνια χιόνια” µετατράπηκαν σε µικρούς παγετώνες µε πιο χαρακτηριστικές τις περιόδους µεταξύ 1860 – 1920, στο τέλος της οποίας έγινε η πρώτη ανάβαση στον Όλυµπο από τους Χ. Κάκκαλο, F. Boissonnas και D. Baud-Bovy, και πιο µετά µεταξύ 1960-1980. Από τη δεκαετία του 1990 και µετά τα αιώνια χιόνια του Ολύµπου βρίσκονται σε µία γενική φάση συρρίκνωσης.
Τα Αιώνια Χιόνια του Ολύµπου στο µεταίχµιο της επιβίωσης
Οι ορειβάτες που επισκέπτονται συχνά τον Όλυµπο και περνούν από διάφορα σηµεία όπως το “Κοφτό” µονοπάτι, που συνδέει το καταφύγιο Σπήλιος Αγαπητός µε το Οροπέδιο των Μουσών, θα έχουν παρατηρήσει ότι η χιονούρα ή παγετώνας κατά πολλούς ή permanent snowfield κατά τους επιστήµονες, που υπήρχε καθόλη τη διάρκεια του χρόνου στη θέση που το µονοπάτι διασχίζει τη µεγάλη ρεµατιά κατά τις προηγούµενες δεκαετίες, δεν επιβιώνει πλέον µέχρι το φθινόπωρο, καθώς οι τελευταίοι χειµώνες είναι φτωχότεροι, µε λιγότερες βροχές και χιόνια, ενώ τα καλοκαίρια είναι θερµότερα. Η κατάσταση αυτή γίνεται πιο εµφανής στα Μεγάλα Καζάνια, όπου τα “αιώνια χιόνια” του Ολύµπου κάτω από τις ορθοπλαγιές του Σκολιού τείνουν να εξαφανιστούν.
Σύµφωνα µε επί τόπου παρατηρήσεις τα τελευταία 15 χρόνια, αλλά και από την παρατήρηση αεροφωτογραφιών της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού (ΓΥΣ), µπορεί κάποιος εύκολα να συµπεράνει ότι τα “αιώνια χιόνια” των Θεών του Ολύµπου υπόκεινται στο ρυθµό των κλιµατικών αλλαγών, καθώς η επιφάνεια και ο όγκος τους από το 1980 µέχρι και το 2010 έχουν µειωθεί σε µεγάλο βαθµό. Ακόµα πιο σηµαντικές είναι οι µεταβολές την τελευταία δεκαετία όπου από το καλοκαίρι του 2007, περίοδος ιδιαίτερα θερµή που ακολούθησε ένα πολύ φτωχό χειµώνα µε ελάχιστα χιόνια, ο πάγος που βρισκόταν κάτω από τις χιονούρες των Μεγάλων Καζανιών αποκαλύφθηκε από το ολοκληρωτικό λιώσιµο των υπερκείµενων στρωµάτων χιονιού και άρχισε να λιώνει µε γρήγορους ρυθµούς. Τα τελευταία επιφανειακά τµήµατα πάγου παρατηρήθηκαν το 2015 και άγνωστο παραµένει ακόµα εάν υπάρχουν κοµµάτια πάγου θαµµένα κάτω από τις σάρες των Μεγάλων Καζανιών.
Η κατάσταση φαίνεται να είναι πιο δραµατική κατά την τελευταία πενταετία, όπου τα χιόνια στον Όλυµπο έρχονται µε καθυστέρηση και είναι λιγοστά σε σχέση µε την περίοδο πριν από το 2012, ενώ τα καλοκαίρια είναι γενικά θερµότερα. Όπως προκύπτει από απευθείας µετρήσεις της καλοκαιρινής θερµοκρασίας (Ιούνιος – Σεπτέµβριος) από το µετεωρολογικό σταθµό του Snowreport.gr που έχει εγκατασταθεί στο καταφύγιο Χρήστος Κάκκαλος, αλλά και από συσχετισµούς µε τον αντίστοιχο σταθµό στο Δίον Ολύµπου, οι θερµοκρασίες µπορεί να διαφέρουν σηµαντικά από χρονιά σε χρονιά, καθώς η διαφορά αυτή µπορεί να αγγίζει και τους 2οC.
Και εµάς γιατί µας νοιάζει;
Aυτή είναι η καλύτερη ερώτηση που µπορεί και πρέπει κάποιος να ρωτάει σε έναν επιστήµονα. Η επιστηµονική κοινότητα, λοιπόν, είναι πεπεισµένη βάσει πάρα πολλών στοιχείων και µελετών, ότι εµείς οι άνθρωποι έχουµε επηρεάσει σηµαντικά το κλίµα της Γης και ότι τα πράγµατα δεν φαίνονται και τόσο ρόδινα για το µέλλον. Μελετώντας τους φυσικούς κύκλους του κλίµατος, όπως γίνεται µέσα από τη µελέτη των “πρόσφατων” παγετωνικών περιόδων στον Όλυµπο, µπορούµε να καταλάβουµε πόσο γρήγορα, πόσο συχνά και µε ποιο τρόπο έλαβαν χώρα κλιµατικές αλλαγές από υγρές και κρύες (παγετωνικές) συνθήκες, σε θερµότερες και ξηρότερες περιόδους, όταν ο άνθρωπος δεν µπορούσε ακόµα να επηρεάσει το κλίµα της Γης. Έχοντας υπόψη αυτές τις παλιότερες περιόδους και καταγράφοντας την κατάσταση που παρατηρείται σήµερα στον Όλυµπο, µε την σχεδόν εξαφάνιση των “αιώνιων χιονιών,” µπορούµε να αξιολογήσουµε εάν η υπάρχουσα κατάσταση είναι φυσική ή έχει επηρεαστεί από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Δια του λόγου το αληθές, η αύξηση της θερµοκρασίας που κατέγραψε ο µετεωρολογικός σταθµός στο καταφύγιο Χρήστος Κάκκαλος για τους µήνες Ιούνιο µέχρι Σεπτέµβριο, µεταξύ των ετών 2013 και 2017 είναι γύρω στους 0.5 οC, περίπου διπλάσια από τον παγκόσµιο µέσο όρο (https://www.ncdc.noaa.gov/sotc/global/201710/supplemental/page-1). Έτσι λοιπόν εξηγείται η επιταχυνόµενη εξαφάνιση των “αιώνιων χιονιών” του Ολύµπου, η οποία, σε συνδυασµό µε τα ολοένα λιγότερα χιόνια, αποτελούν µία έκφραση της σύγχρονης κλιµατικής αλλαγής, που στην περιοχή της Μεσογείου αναµένεται να είναι ταχύτερη και µε πιο βίαια καιρικά φαινόµενα, όπως άλλωστε φάνηκε από τους φετινούς καύσωνες και τις πρόσφατες πληµµύρες.
Και τι µέλει γενέσθαι;
Eάν η τάση ανόδου των καλοκαιρινών θερµοκρασιών συνεχιστεί παράλληλα µε µειωµένες βροχοπτώσεις και χιονοπτώσεις κατά τη διάρκεια του χειµώνα, όπως παρατηρείται πρόσφατα και προβλέπουν οι κλιµατολόγοι για τα επόµενα χρόνια, οι συνέπειες δεν θα περιοριστούν µόνο στην οριστική εξαφάνιση των “αιώνιων χιονιών”, ή στη µικρότερη διάρκεια της σαιζόν του ορειβατικού σκι, αλλά θα έχουν γενικότερες προεκτάσεις. Εκτός από την προβληµατική υδροδότηση των ορειβατικών καταφυγίων του Ολύµπου, µια συνεχιζόµενη κλιµατική τάση όπως αυτή των τελευταίων χρόνων, θα επηρεάσει αρνητικά τη βιοποικιλότητα του Ολύµπου και σταδιακά τα υπόγεια υδατικά αποθέµατα της ευρύτερης περιοχής. Καθώς σήµερα η τοπική οικονοµία της Πιερίας βασίζεται κατά πολύ στην αγροτική παραγωγή και στον τουρισµό, δραστηριότητες άµεσα συνδεδεµένες µε το νερό, µελλοντικές συνεχόµενες περίοδοι ξηρασίας και υδατικής στέρησης µπορεί να προκαλέσουν σειρά υγειονοµικών, οικονοµικών και κοινωνικών προβληµάτων.
Βέβαια, ακραία φυσικά φαινόµενα είχαν παρατηρηθεί και σε παλαιότερες εποχές, που οι ανθρώπινες δραστηριότητες δεν είχαν επηρεάσει το κλίµα. Ένα καλό παράδειγµα αποτελεί το έτος 1540 µ.Χ. κατά το οποίο η ανοµβρία και οι πολύ υψηλές θερµοκρασίες σε όλη την Ευρώπη οδήγησαν σε µια πρωτοφανή ξηρασία, η οποία στον Όλυµπο είχε ως αποτέλεσµα να στερέψει τελείως ο ποταµός Ενιπέας. Ήταν η χρονιά που ο Άγιος Διονύσιος εγκατέλειψε προσωρινά τον Όλυµπο για να εγκατασταθεί στο Πήλιο και να επιστρέψει πίσω το 1542 µ.Χ., µαζί µε τις βροχές και την επιστροφή των νερών στον Ενιπέα. Έτσι, στη συνείδηση των ντόπιων ο Άγιος Διονύσιος συνδυάστηκε µε τα νερά του Ολύµπου, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο συγγραφέας των Χρονικών Λιτοχώρου Κύριος Σωτήριος Μασταγκάς, “µέχρι και τη δεκαετία του 1970 σε περιόδους ανοµβρίας γινόντουσαν λιτανείες στα χωριά του Ολύµπου µε την εικόνα του Αγίου και λείψανά του” (προσωπική επικοινωνία). Στον αντίποδα, καταστροφικές πληµµύρες έχουν σηµειωθεί πολλές φορές τόσο κατά τους αρχαίους χρόνους (καταστροφή Λειβήθρων), όσο και πρόσφατα, όπως το Μάρτιο του 1972 και το Νοέµβριο του 1998, όταν το Ρέµα της Ζηλιάνας (ο ποταµός Συς) πληµµύρισε και παρέσυρε τη γέφυρα του ΟΣΕ και της Εθνικής Οδού αντίστοιχα, ενώ οι πληµµύρες του Νοεµβρίου του 2017 θα πρέπει να µας θυµίσουν ότι ο καιρός ποτέ δεν τρελάθηκε αλλά πάντα έτσι ήταν. Τώρα τελευταία µπορεί να τον έχουµε τρελάνει εµείς, λίγο παραπάνω από ό,τι ίσως θα έπρεπε…
Ο Όλυµπος πάντως, από τις ιστορίες που έχουν καταγραφεί στο τοπίο του, µας έχει δείξει τα σηµεία των αλλαγών. Το στοίχηµα για όλους µας είναι πλέον πώς µέσα στο δύσκολο κοινωνικό και οικονοµικό κλίµα της εποχής, θα µπορέσουµε να προσαρµοστούµε και να ανταπεξέλθουµε καλύτερα στις εντεινόµενες, συν τοις άλλοις, κλιµατικές προκλήσεις του µέλλοντος…
Ευχαριστίες
Tα παρόν κείµενο αποτελεί µία γενική περίληψη του ερευνητικού προγράµµατος µε τίτλο “Did the Ancient Greek Gods ever got Cold? Examining the Holocene Glacial evolution of Mount Olympus, Greece” το οποίο χρηµατοδοτήθηκε από το πρόγραµµα Επιστηµονικών Ερευνών 2015 του κοινωφελούς Ιδρύµατος Ιωάννη Σ. Λάτση και πραγµατοποιήθηκε σε συνεργασία µε το ερευνητικό κέντρο CEREGE (Centre Europιen de Recherche et d’Enseignement en Gιosciences de l’Environnement) και το πανεπιστήµιο Aix-Marseille Université.
Ευχαριστώ ιδιαίτερα τους επιστηµονικούς συνεργάτες Irene Schimmelpfennig, Matthieu Ghilardi και Lucilla Benedetti από το CEREGE, ενώ πολύτιµη ήταν η βοήθεια των Βασίλη Δεληγιάννη, Ηλία Γερµατζίδη και Ραλλού Βλαχοπούλου (Route Maps) και Σωτήρη Μασταγκά, καθώς και του αδερφού µου Αλέξανδρου, ο οποίος συνέδραµε τα µέγιστα ώστε να έχω τον απαραίτητο χρόνο “εκτός καταφυγίου”, για να τρέχω πάνω-κάτω για να µιλάω µε τις χιονούρες, τις πέτρες και τις σάρες του Ολύµπου, ώστε να σας αφηγηθώ αυτήν την ιστορία.
(1) Νέζης Ν. Όλυµπος. Εκδόσεις ΑΝΝΑΒΑΣΗ (ISBN ,13 9789608195578)
(2)Smith et al., 1997. Quaternary glacial history of Mount Olympus, Greece. Geological Society of American Bulletin 109: 809–824.
(3) Styllas et al., (2018). Lateglacial and Holocene glacial history of the northeast Mediterranean mountains with a new 36Cl nuclide chronology from two small cirques on Mount Olympus, Greece. (submitted in Quaternary Science Reviews)
(4) Hughes, P.D., Woodward, J.C., 2017. Quaternary glaciation in the Mediterranean: a new synthesis. In: Hughes, P.D. & Woodward, and J.C. (Eds) Quaternary Glaciation in the Mediterranean Mountains. Geological Society, London, Special Publications, 433, 1–23, https://doi.org/10.1144/SP433.14
(5) Styllas M., et al., 2016. Geomorphologic and paleoclimatic evidence of Holocene glaciation on Mount Olympus, Greece. The Holocene 26(5), 709–721.
(6) https://www.leivithrapark.gr/
(7)Δεληγιάννης Βασίλης. Η Ιστορία και η Λαογραφία του Ολύµπου µέσα από τα Περάσµατα του. Διπλωµατική Εργασία. Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης Πολυτεχνική Σχολή Τµήµα Αγρονόµων και Τοπογράφων Μηχανικών Τοµέας Κτηµατολογίου Χαρτογραφίας και Φωτογραµµετρίας, 2017.