Με μέσο υψόμετρο 830 μέτρων, το Οροπέδιο του Φενεού στην Ορεινή Κορινθία, είναι ένα κλειστό και ομαλό υψίπεδο με χαρακτηριστικά μοναδικά. Προστατεύεται περιμετρικά από πέντε μεγάλους ορεινούς όγκους, έχει εξαιρετικό φυσικό περιβάλλον, την πανέμορφη τεχνητή Λίμνη Δόξας και ακόμη ξενώνες και γραφικά πέτρινα χωριά.
Το υψόμετρο, οι κλιματολογικές συνθήκες και τα ιδιαίτερα εδαφολογικά χαρακτηριστικά του οροπεδίου επιδρούν άμεσα στην ποιότητα των οσπρίων του Φενεού.
Μοναδικά στο είδος τους είναι τα μικροσκοπικά φασολάκια, οι διάσημες «Βανίλιες Φενεού». Σε όποιο σημείο της Ελλάδας επιχειρήθηκε η καλλιέργειά τους δεν είχαν την ιδιαίτερη γεύση, τα διατροφικά χαρακτηριστικά αλλά και τον σύντομο χρόνο βρασμού που απαιτείται για τις Βανίλιες Φενεού. Είναι ένα προϊόν ξεχωριστό. Είναι ένα προϊόν ΠΟΠ (Προστασία ονομασίας προέλευσης)
-Να, αυτό εκεί το χωράφι έχει “βανίλιες”, λέει ο Παναγιώτης Φιακάς, καλλιεργητής φασολιών και Πρόεδρος του Αγροτικού Συλλόγου Σικυωνίων Κορινθίας ο Παναγιώτης, έχει αναλάβει την ξενάγησή μας στα χωράφια του Φενεού αλλά και την μύησή μας στις ιδιαιτερότητες της καλλιέργειας των ονομαστών του φασολιών. Και μάλιστα της πιο περιζήτητης και διάσημης ποικιλίας: της “βανίλιας του Φενεού”
Κοιτάμε το σημείο που μας δείχνει ο Παναγιώτης.
–Ναι, το βλέπουμε το χωράφι, ξεχωρίζει απ’ τα καλάμια.
-Όχι, στα καλάμια στηρίζονται φασολιές με “γίγαντες” και “πλακέ”. Οι βανίλιες είναι στο μπροστινό χωράφι, με τα χαμηλά φυτά.
Καθώς πλησιάζει το αυτοκίνητο γίνεται ορατή η διαφορά. Το χωράφι με τις βανίλιες μοιάζει με μια συμπαγή, καταπράσινη επιφάνεια από χαμηλού ύψους θάμνους, που από μακρυά θυμίζουν βαμβάκι και δεν ξεπερνούν σε ύψος τα 50 εκατοστά. Αμέσως μετά ορθώνεται η εντυπωσιακή σειρά με τις “πυραμίδες”, από τα τέσσερα -κατά κανόνα- καλάμια, που υποστηρίζουν τις πανύψηλες φασολιές με τους γίγαντες και τα πλακέ, που φτάνουν σε ύψος ακόμα και τα 2,5 μέτρα.
Σκύβουμε στο έδαφος και παρατηρούμε τα μικροσκοπικά, ταπεινά και φουντωτά φυτάκια της βανίλιας, που αναπτύσσονται με τις δικές τους δυνάμεις, χωρίς να χρειάζονται τα “δεκανίκια” των καλαμιών. Αντίθετα, τα καλάμια είναι απολύτως απαραίτητα για την στήριξη των πολύ ογκοδέστερων συντρόφων τους που είναι -κατά σειρά μεγέθους- τα “πλακέ”, οι “γίγαντες”, και οι “ελέφαντες”.
Κάποιες βανίλιες, στις 14 Αυγούστου, έχουν ήδη αρχίσει να ξεραίνονται.
-Βρίσκονται στο προτελευταίο στάδιο, εξηγεί ο Παναγιώτης. Στο αμέσως επόμενο θα ξεραθούν τελείως και θα αρχίσει η συλλογή των φασολιών.
-Πόσες ρίζες βανίλιας φυτεύονται ανά στρέμμα; ρωτάμε τον Παναγιώτη.
–Δεν υπάρχει ακριβής αριθμός, κυμαίνεται από 800-1200 ρίζες. Ο μέσος όρος παραγωγικότητας στο στρέμμα είναι περίπου 150 κιλά, που σε μια καλή χρονιά μπορούν να φτάσουν και τα 200.
-Και το όνομα “βανίλια”; πώς προήλθε;
-Δόθηκε από τους ίδιους τους καλλιεργητές, εξαιτίας του κάτασπρου χρώματος αλλά κι αυτής της ιδιαίτερης, γλυκιάς γεύσης, που θυμίζει βανίλια.
Να, λοιπόν, που για πρώτη φορά παρατηρούμε από κοντά το φυτό της φασολιάς που παράγει την βανίλια, το πιο λιλιπούτειο, νόστιμο και ξεχωριστό φασολάκι της Ελλάδας και -γιατί όχι- και του κόσμου.
Ένα φασολάκι, που όσες φορές έτυχε να το βρούμε και να το δοκιμάσουμε, μάς κατέπληξε με την γεύση αλλά και τις υπόλοιπες ιδιότητές του, που το κάνουν τόσο ξεχωριστό. Ας το γνωρίσουμε.
ΤΑ ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΒΑΝΙΛΙΑΣ
Εκτός από την διαφορετική εμφάνιση του φυτού της βανίλιας υπάρχει και μια πληθώρα ιδιαίτερων χαρακτηριστικών, που κάνουν τη βανίλια μοναδική. Πολύ σημαντικός είναι, κατ’ αρχήν, ο Ευρωπαϊκός Κανονισμός 510/2006 του Συμβουλίου για την προστασία των Γεωγραφικών Ενδείξεων και των Ονομασιών Προέλευσης. Μ’ αυτό τον κανονισμό έχει. λοιπόν, κατοχυρωθεί η ονομασία: “ΦΑΣΟΛΙΑ – ΒΑΝΙΛΙΕΣ ΦΕΝΕΟΥ” (ΠΓΕ). (Προστασία Γεωγραφικής Ένδειξης). Η ανωτέρω ονομασία αναφέρεται στα ξερά φασόλια που προέρχονται από ένα τοπικό πληθυσμό του Φενεού, στην οικογένεια των ψυχανθών του είδους Phaseolus vulgaris. Τα φυσικά χαρακτηριστικά αυτών των σπερμάτων είναι το ωοειδές σχήμα, ο λεπτός φλοιός αλλά και το ιδιαίτερο μικρό μέγεθος, αφού το βάρος 1000 σπόρων κυμαίνεται από 270-280 γραμμάρια, κατατάσσοντας την βανίλια στην ποικιλία των μικρόσπερμων ποικιλιών.
Όσον αφορά στα χημικά χαρακτηριστικά της βανίλιας Φενεού έχει πολύ υψηλή θρεπτική αξία, αφού αποτελεί άριστη πηγή πρωτεϊνών, αμύλου και σιδήρου, ενώ είναι πλούσια σε πολυακόρεστα και με χαμηλή χοληστερόλη. Επίσης η βανίλια, είναι πλουσιότερη σε διαιτητικές ίνες έως 54%, είναι χαμηλότερη σε λιπαρά έως 10%, πιο χαμηλοθερμιδική, πλουσιότερη σε ασβέστιο έως 50% και έχει χαμηλότερη περιεκτικότητα σε τέφρα και αλάτι.
Στο μαγείρεμα η βανίλια αποδεικνύεται ότι βράζει γρηγορότερα και, μετά τον βρασμό, τα σπέρματα παραμένουν ακέραια, με μαλακή σάρκα, χωρίς να διαχωρίζονται από τον φλοιό.
Σύμφωνα με τον κανονισμό, όταν οι βανίλιες πωλούνται συσκευασμένες, θα πρέπει να αναγράφεται υποχρεωτικά στην συσκευασία η ένδειξη “ΦΑΣΟΛΙΑ-ΒΑΝΙΛΙΕΣ ΦΕΝΕΟΥ” Π.Γ.Ε, καθώς και οι ενδείξεις που προβλέπονται από την Εθνική και Κοινοτική Νομοθεσία.
Η ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ.
Ως οριοθετημένη γεωγραφική περιοχή παραγωγής του φασολιού, με την ονομασία “Φασόλια- Βανίλιες Φενεού”, ορίζεται ολόκληρος ο Δήμος Φενεού, του νομού Κορινθίας. Ο Φενεός είναι ένα κλειστό οροπέδιο σε μέσο υψόμετρο 830 περίπου μέτρων, που προστατεύεται κυκλικά από τους ορεινούς όγκους της Ντουρντουβάνας του Χελμού, της Κυλλήνης ή Ζήρειας του Ολίγυρτου και του Σαϊτά.
Όλα τα βουνά είναι καλυμμένα από βαλανιδιές, έλατα και πεύκα. Το ιδιαίτερο αυτό περιβάλλον με την μεγάλη δασοκάλυψη των ορεινών όγκων που περικλείουν το φενεάτικο οροπέδιο, σε συνδυασμό με την ύπαρξη της τεχνητής Λίμνης Δόξας, συμβάλλουν στην δημιουργία ενός ιδανικού τοπικού κλίματος, πολύ κατάλληλου για την παραγωγή άριστων προϊόντων.
Το έδαφος, εξάλλου, είναι βαθύ και αργιλοαμμώδες, εφοδιασμένο με ασβέστιο και φώσφορο και με χαμηλή περιεκτικότητα σε κάλιο και μαγνήσιο. Επίσης τα εδάφη αποτελούν τον πυθμένα της παλιάς φυσικής λίμνης Δόξας, με αποτέλεσμα να διατηρούν την σχετική υγρασία τους. Οι εδαφικοί αυτοί παράγοντες είναι ευνοϊκοί για την καλλιέργεια την Βανίλιας Φενεού.
Ο ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΠΡΟΪΟΝΤΟΣ
Η καλλιέργεια των φασολιών ξεκίνησε συστηματικά στα εδάφη της περιοχής από τα τέλη του 19ου αιώνα, όταν απομακρύνθηκαν τα νερά της λίμνης του Φενεού. Για πάνω από 100 χρόνια οι καλλιεργητικές τεχνικές των φασολοκαλλιεργητών παραμένουν οι ίδιες με εκείνες που εφαρμόζουν οι πρόγονοί τους. Έτσι οι περισσότερες εργασίες όπως τα σκαλίσματα, η συγκομιδή, η διαλογή και η συσκευασία γίνεται μέχρι σήμερα με τα χέρια. Το αποτέλεσμα είναι ένα προϊόν με καλή εμφάνιση, ομοιόμορφο σχήμα, απαλλαγμένο από σπασμένους σπόρους και ξένα συστατικά. Επιπλέον, η ελαχιστοποίηση της χρήσης φυτοφαρμάκων και χημικών λιπασμάτων και η αυστηρή επιλογή σπόρων για ιδιοπαραγωγή και για τη διαφύλαξη της καθαρότητας του τοπικού πληθυσμού του “Φασολιού Βανίλια Φενεού”, δίνουν ένα ανώτερης ποιότητας προϊόν. Κάθε προσπάθεια καλλιέργειας της συγκεκριμένης ποικιλίας σε άλλες περιοχές απέβη ανεπιτυχής, αφού τα χαρακτηριστικά της εμφάνισης, της λεπτότητας του φλοιού και της γεύσης ήταν πολύ διαφορετικά.
ΟΙ ΥΠΟΛΟΙΠΟΙ “ΘΗΣΑΥΡΟΙ” ΤΟΥ ΦΕΝΕΟΥ
Δεν είναι, ωστόσο, μόνον η Βανίλια -και γενικότερα τα φασόλια- που έχουν κάνει διάσημο το Οροπέδιο Φενεού.
-Και τα υπόλοιπα προϊόντα του τόπου είναι ονομαστά, λέει ο Γιάννης Φιακάς, πατέρας του Παναγιώτη. Είναι τα Ρεβίθια, η Φάβα και η Φακή. Δεν είναι τυχαίο, που τουλάχιστον 200 οικογένειες ασχολούμαστε με την καλλιέργεια αυτών των προϊόντων στον Φενεό.
Έχουμε την τύχη να συναντήσουμε αυτή την εποχή κάποια χωράφια με Λαθούρι, το φυτό δηλαδή, από τον καρπό του οποίου προέρχεται η φάβα. Ένα χωράφι βρίσκεται σε πρώιμο στάδιο ακόμη, με φυτά πρασινωπά και λουλούδια μωβ-λευκά. Ένα άλλο βρίσκεται σε προχωρημένο στάδιο λίγο πριν από την συλλογή. Και σ’ ένα τελευταίο ήδη εργάζεται μέσα η ¨κομπίνα¨ και συλλέγει τον καρπό.
-Μετά την συλλογή του ο καρπός κοσκινίζεται και στη συνέχεια, με ειδικό μηχάνημα αποφλοιώνεται, ώστε να δώσει την φάβα, εξηγεί ο Παναγιώτης και αποφλοιώνει με το χέρι του έναν καρπό. Και επειδή η φάβα του Φενεού έχει τα δικά της ξεχωριστά χαρακτηριστικά είμαστε στην διαδικασία της πιστοποίησής της με την ένδειξη “Π.Γ.Ε. (Προστατευόμενη Γεωγραφική Ένδειξη).
Για ώρα πολλή συνεχίζεται η περιπλάνησή μας στους σκονισμένους αλλά βατούς αγροτικούς δρόμους του Φενεού. Οι εικόνες εναλλάσσονται συνεχώς, ανάλογα με τα είδη των διαφόρων καλλιεργειών. Ο Παναγιώτης έχει την ευκαιρία να μας αναφέρει άγνωστε λεπτομέρειες για τα διάφορα είδη των φασολιών και καλαμποκιών, για τα τριφύλλια, τα ρεβίθια, τα λαθούρια και τις φακές. Και ακόμα, για τις ιδιαιτερότητες της κάθε καλλιέργειας, τον αριθμό των καλλιεργούμενων στρεμμάτων και τις στρεμματικές αποδόσεις, τα πλεονεκτήματα, τις δυσκολίες και τα προβλήματα. Θα λέγαμε, ότι είναι ένα ζωντανό σεμινάριο για τα αγροτικά προϊόντα και γενικότερα για τις συνθήκες της αγροτικής ζωής στον Φενεό.
Μέσα στα δέντρα και στους θάμνους ακούγονται τιτιβίσματα από μικροπούλια και καρδερίνες, μακρινοί χτύποι από καμπάνες εκκλησιών. Ήχοι από κουδουνάκια και αλυχτίσματα σκυλιών προαναγγέλλουν την εμφάνιση ενός μικρού κοπαδιού προβάτων, που βόσκουν ήρεμα σ’ ένα λιβαδοτόπι ανάμεσα στα χωράφια. Είναι μια περιήγηση απρόσμενα ειδυλλιακή, που είναι αδύνατον να υποψιαστεί κάποιος, που αγναντεύει από μακρυά το Οροπέδιο του Φενεού.
Οδηγούμε για αρκετή ώρα στα αριστερά (δυτικά) της ξερής -τούτη την εποχή- και πετρώδους κοίτης του Όλβιου ποταμού. Είναι το εποχικό ποτάμι, που πηγάζει από τις νότιες υπώρειες του Μαύρου Όρους της Ζήρειας και, μετά από πορεία 13 χιλιομέτρων, καταλήγει στο νότιο τμήμα της λεκάνης του Φενεού.
Ξαφνικά, οι διάφορες αποχρώσεις του πράσινου φωτίζονται από χρώματα λαμπρά. Είναι ένα ουράνιο τόξο, που παρεμβάλλεται ανάμεσα στο έδαφος και στον καταγάλανο ουρανό. Δημιουργείται από ένα “κανόνι”, για να ποτίσει ένα χωραφάκι νεοφυτεμένων καλαμποκιών. Είναι η τελευταία και πιο θεαματική εικόνα που μας χαρίζει το Οροπέδιο Φενεού, ένας τόπος που κάθε εποχή του χρόνου είναι προικισμένος με απαράμιλλη ομορφιά.
Οι βραδινές ώρες μάς βρίσκουν στον γραφικό οικισμό της Μοσιάς. Εδώ, στο εργαστήρι του Αντρέα Παπανικολάου, παρακολουθούμε την πολύ ενδιαφέρουσα διαδικασία πλύσης και κοσκινίσματος της φακής. Καλλιεργητής φασολιών και οσπρίων ο ίδιος αλλά επίσης ξυλουργός και μηχανουργός, προβληματίστηκε πολύ με το κοσκίνισμα και την απαλλαγή από τις τόσο ενοχλητικές πέτρες της φακής. Ως επινοητικός Έλληνας, λοιπόν, και μετά από αλλεπάλληλες δοκιμές, βρήκε τελικά την λύση με δική του πατέντα. Εγκατέστησε ένα πλήρες σύστημα για το πλύσιμο και για το κοσκίνισμα της φακής, σε πέντε διαφορετικά στάδια με τις ανάλογες κοσκίνες. Μ’ αυτό τον τρόπο προκύπτει ένα τελικό προϊόν καθαρό και εξοικονομάτε επί πλέον μια σημαντική ποσότητα λεπτών καρπών φακής, που με το αρχικό κοσκίνισμα ξεγλιστρούσαν και πετιούνταν. Χρήση της ευρεσιτεχνίας του συντοπίτη τους κάνουν και άλλοι καλλιεργητές του Φενεού. Όταν αργά το βράδυ, ολοκληρώνεται η περιήγησή μας, έχουμε την αίσθηση ότι είμαστε αρκετά σοφότεροι αλλά και πολύ περισσότερο αισιόδοξοι, με όσα έχουμε δει και μάθει από το πρωί στην υπέροχη αυτή ορεινή κοιλάδα του Φενεού.