Ξημερώματα Σαββάτου, μέσα στην αχλύ του χρόνου η συμβασιλεύουσα κρυβόταν στη υγρή κλειστή αγκαλιά του Θερμαϊκού. Η πόλη ξυπνούσε από τον αθώο της ύπνο. Το καράβι πλέοντας αργά, προσέγγισε στους Μύλους Αλλατίνη. Με την προσμονή μικρού παιδιού, στάθηκε ο μεσήλικας άντρας στην κουπαστή. Ο Γάλλος πρόξενος ήταν κατηγορηματικός: Το πλοίο να δέσει εκεί αρχικά˙ εάν αντιληφθούν οι κάτοικοι το λόγο της παρουσίας τους στην πόλη, θα εκμανούν και σίγουρα θα αντιδράσουν.

Ημέρα αργίας της πόλης, ημέρα των Εβραίων. Τίποτα δεν τάραζε την ησυχία των στενών μαχαλάδων. Νοσταλγικά τραγούδια θύμιζαν την παλιά πατρίδα των ισπανοεβραίων, που έχασαν αιώνες πριν.

Κυνηγώντας το ένα το άλλο, τα τουρκάκια με ένα ψωμί στο χέρι έτρεχαν ξυπόλητα στο κρύο. Τρεις Οθωμανές σα μαύρο κύμα που σάρωνε το σοκάκι, βιαζόταν να μαζευτούν στα σπίτια τους.

Κάπου, σε γωνιές ελληνικές,  άντρες με τις σκούρες βράκες τους ψηλά δεμένες συνομιλούσαν έντονα, μοιράζοντας μεταξύ τους δυο ελιές, λίγο τσίπουρο και ρέγγα καπνισμένη.

Στο γαλλικό προξενείο, το τηλεγράφημα του Ναπολέοντα του τρίτου από το Παρίσι, θα έδινε άλλη τροπή στην αποστολή. Δεν αρκούνταν μόνο στην αποξήλωση μερικών αγαλμάτων αλλά στο σύνολο του μνημείου.

Στην Οθωμανική Θεσσαλονίκη του 1864, στην πολυπολιτισμική μητρόπολη με τα δύο πρόσωπα, της Δύσης και της Ανατολής, εκείνη η ημέρα στο τέλος του Οκτωβρίου, θα τη σημάδευε ανεξίτηλα. Οι «Μαγεμένες», οι «Incantadas» στα σεφαραδίτικα, καταδικάστηκαν σε εξορία.

Ο Μιλλέρ συνάντησε τον Μεγάλο Βεζύρη της πόλης, τον Φουάτ Πασά. Έξυπνο άνθρωπο, αναμορφωτή, με πνεύμα ανήσυχο και γαλλόφιλο. «Γοητευτικός όπως πάντα και πρόθυμος να εκτελέσει την εντολή της Υψηλής Πύλης και του Σουλτάνου, να συνδράμει με όλα τα μέσα» ¹ την αποστολή του Μιλλέρ για την αποξήλωση του μνημείου.

Στη συνοικία Ρόγος², ο Εβραίος υφασματέμπορας Λιάτσι Αρδίττι συγκατοικούσε με το αρχαίο κάλλος. Πέντε κολώνες συγκρατούσαν τους τέσσερις πεσσούς με τις οκτώ αμφίπλευρες μορφές των Μαγεμένων, στηρίζοντας τους τοίχους του σπιτιού του.

Κιόλας απ’ την επομένη ετοιμάστηκε η υπαίθρια σκηνή. Οι ρόλοι μοιράστηκαν. Οι Ζαπτιέδες³ άπλωσαν από νωρίς, κορδόνι ενισχυμένο, να αποτρέψουν το πλήθος που ανήσυχο διαμαρτύρονταν. Οι πρωταγωνιστές πήραν θέσεις και το έργο εξελίχθηκε. Μια τραγωδία σε πράξεις διαμελισμού κι αποκαθήλωσης. Όλοι οι εντεταλμένοι άλλων χωρών άρχισαν τα διαβήματα. Επιστολές στάλθηκαν στην Πόλη. Φωνές έσμιξαν κοινές, Οθωμανών, Εβραίων, Ελλήνων και Επήλυδων⁴. Τίποτα δεν μπόρεσε να ανατρέψει την απόφαση. Είχε δοθεί επίσημα η άδεια.

Δυσκολίες, χρηματισμοί και αρπαγές υλικών δεν κατάφεραν να αποθαρρύνουν τους αποφασισμένους Γάλλους. Ούτε ακόμα οι αντιδράσεις του κόσμου και η απόπειρα δολοφονίας του Μιλλέρ, δεν στάθηκαν ικανές να λύσουν  τη συμφωνία Σουλτάνου και Ναπολέοντα ΙΙΙ.

Το μνημείο θα κοσμούσε τελικά τις αίθουσες του Λούβρου, τέσσερα χρόνια μετά, το 1869. Αυτό που κάποτε στόλιζε σα διάδημα την πόλη, καταδικάστηκε στο πάτωμα να βρίσκεται κάτω από σκάλα, στην αίθουσα Daru. Μόλις το 1997 μεταφέρθηκαν τα αγάλματα στο ισόγειο της αίθουσας Denon, παρακείμενης της αίθουσας ελληνικής γλυπτικής, όπου βρίσκεται η Αφροδίτη της Μήλου.

Από την αλλοτινή αίγλη του μνημείου διασώθηκε μία Κεφαλή Νίκης. Αυτής που νίκησε τη λήθη των αιώνων. Η κεφαλή της βρέθηκε ανάμεσα σε αποκαΐδια και επιχωματώσεις κοντά στο δυτικό τείχος της πόλης. Συμβολικά μέσα από στάχτες το μάρμαρο μίλησε για την ιστορία του.

Το μαρμάρινο θραύσμα βρέθηκε το απόγευμα της 11ης Ιουνίου 1997 στις εργασίες τοποθέτησης του δικτύου φυσικού αερίου στην οδό Ρογκότη (παράλληλη της Ίωνος Δραγούμη).  Από την πρώτη στιγμή έγινε αντιληπτό, ότι επρόκειτο για κάτι ιδιαίτερο, εξαιτίας της επιμελημένης εργασίας στο ανάγλυφο γυναικείο κεφάλι, πού ήταν ορατή ακόμη και στη φάση αυτή,  κατά την οποία το εύρημα δεν είχε συντηρηθεί.

Όταν το θραύσμα καθαρίστηκε και συντηρήθηκε, διαπιστώθηκε αμέσως η μεγάλη του ομοιότητα με μία από τις ανάγλυφες μορφές που διακοσμούσαν ένα μνημείο στενά συνδεμένο με την ιστορία της Θεσσαλονίκης.  Πρόκειται για τη “Στοά των Ειδώλων”, η θέση της οποίας εντοπίζεται στα νοτιοανατολικά της Αρχαίας Αγοράς.  Η ονομασία δόθηκε στο μνημείο λόγω των ιδιαίτερα έξεργων ανάγλυφων μορφών που διακοσμούσαν τις δύο πλευρές των πεσσών του άνω τμήματος της στοάς, οι οποίες άσκησαν με το κάλλος τους αδιάπτωτη γοητεία στους κατοίκους της πόλης, αλλά και στους επισκέπτες της επί αιώνες.

Η στοά είχε στο κάτω τμήμα της τη μορφή κορινθιακής κιονοστοιχίας και στο επάνω πεσσοστοιχία με ανάγλυφες μορφές:  στην εσωτερική πλευρά Μαινάδα, Διόνυσος, Αριάδνη και Λήδα και στην εξωτερική Νίκη, Αύρα, Διόσκουρος και Γανυμήδης.  Στο επιστύλιο της κιονοστοιχίας αυτής της πλευράς υπάρχει η κτητορική επιγραφή: …Ν ΓΕΓΕΝΗΜΕΝΟΝ ΥΠΟ… = (έργο)ν γεγενημένον υπό (όνομα χρηματοδότη).

Το θραύσμα που βρέθηκε στις εκσκαφές του Φυσικού Αερίου, προέρχεται από έναν  πέμπτο πεσσό, που δεν συμπεριλαμβάνεται σε αυτούς του Λούβρου.  Φαίνεται ότι ο πεσσός αυτός είχε καταρρεύσει μαζί με το μεγαλύτερο τμήμα του μνημείου κατά τη διάρκεια κάποιου από τους μεγάλους σεισμούς που γνωρίζουμε ότι συνέβησαν στον 5ο ή στον 7ο αιώνα μ.Χ. στη Θεσσαλονίκη.  Όλες οι περιγραφές της στοάς από το 1686 και εξής, αναφέρονται σε τέσσερις μόνο πεσσούς, αυτούς που μεταφέρθηκαν στο Λούβρο.  Κατά πάσα πιθανότητα, μετά τον σεισμό, το θραύσμα καταχώθηκε  μαζί με άλλα γκρεμίσματα.  Όταν ξαναβρέθηκε, ενσωματώθηκε σε κάποιο κτίσμα από αυτά που κάηκαν στη φωτιά του 1917.  Ο εντοιχισμός αποδεικνύεται από τα ίχνη κονιάματος που υπάρχουν στην επάνω του επιφάνεια.  Στη συνέχεια το θραύσμα ξανακαταχώθηκε μαζί με τα αποκαΐδια της πυρκαγιάς στην περιοχή του λιμανιού, για να έλθει για δεύτερη φορά στο φως με τις εκσκαφές για το Φυσικό Αέριο.

Ο εικονογραφικός τύπος της Νίκης αποδίδει μία φτερωτή γυναικεία μορφή, που προβάλλει ανάλαφρη, σχεδόν αιωρούμενη, να ακουμπάει με τις μύτες των ποδιών της πάνω σε κάποιο πιθανώς σφαιρικό αντικείμενο. Είναι ντυμένη με μακρύ χιτώνα,  που με πολλές πτυχές κολλάει στο σώμα, αφήνοντας να διαγράφονται τα περιγράμματά του και αποδίδοντας με τον τρόπο αυτό την ταχύτητα στο πέταγμα.  Τα φτερά, τεντωμένα διαγωνίως προς τα πίσω, επιτείνουν την αίσθηση αυτή.  Στα χέρια κρατάει γιρλάντα με φύλλα ή λουλούδια, τοποθετημένη οριζόντια λίγο πιο πάνω από τα γόνατά της.

Δρ Αστέριος Λιούτας

Προϊστάμενος τμήματος Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιολογικών Χώρων.

Μνημείων, Αρχαιογνωστικής Έρευνας και Μουσείων της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης.

Το μνημείο των Μαγεμένων χρονολογείται μεταξύ του 2^ου μ.Χ. αι. και αρχές του 3^ου μ.Χ. αι. Τα μέχρι σήμερα σωζόμενα μέλη αναπαριστούν δύο κυρίως μυθολογικούς κύκλους, αυτούς του Διός και του Διονύσου. Σχετίζονται με τη λατρεία των Καβείρων της Θράκης. Την περίοδο εκείνη του εξωραϊσμού της πόλης οι ανώτερες ρωμαϊκές κοινωνικές τάξεις θέλγονταν από την ελληνική μυθολογία και ήταν γνώστες αυτής.

Το συγκρότημα, τμήμα του οποίου ήταν οι Μαγεμένες, ακόμα δεν έχει αποσαφηνιστεί πλήρως. Έχουν αναπτυχθεί πολλές θεωρίες σχετικά με το ρόλο του, λόγω του αμφίπλευρου των αγαλμάτων που όριζε το πέρασμα από ένα χώρο σε έναν άλλο, ορατό κι από τις δύο πλευρές.

Υπήρξαν πρώιμες περιγραφές το μνημείου από περιηγητές ήδη από το 1687 του γάλλου Gravier D’ Otieres, ο οποίος αποτύπωσε σχεδιαστικά την κιονοστοιχία. Ακολούθησαν πολλοί, όπως με εξαιρετικές λεπτομέρειες τα σχέδια των Stuart  και Revett το 1753 που απεικονίζουν το μνημείο ενταγμένο στην κατασκευή της οικίας Αρδίττι και αργότερα το 1831 ο Cousinery θα αποτυπώσει σε γκραβούρες το μνημείο και τη Θεσσαλονίκη.

Το ντοκουμέντο όμως που θα απεικόνιζε μέρος του μνημείου, ήταν η φωτογραφία που τραβήχτηκε το 1864 πριν τις εργασίες αποξήλωσης του μνημείου από τον συνεργάτη του Μιλλέρ, Γκιγιεμέ (Guillemet) και η οποία αναφέρεται στο ημερολόγιο του Μιλλέρ στην επιστολή της 28^ης Νοεμβρίου 1864 (σελ.359), την οποία την στέλνει στη σύζυγό του. Η συγκεκριμένη φωτογραφία μαζί με φάκελο που περιείχε σχέδια και σημειώσεις του Μιλλέρ θεωρούνταν χαμένη.

Ωστόσο η φωτογραφία η οποία παραχωρήθηκε αποκλειστικά για την περίοδο της έκθεσης του μνημείου στο περίπτερο 3 της  ΔΕΘ – HELEXPO μέσω ενός συλλέκτη από τη Γαλλία, έχει τη σφραγίδα Κολόμβου, (σύμφωνα με την ιστορία, ο βασιλιάς Γεώργιος στέλνει να φωτογραφίσουν το μνημείο μετά το σάλο που έχει ξεσπάσει για την αποκαθήλωσή του), απεικονίζει από την ίδια γωνία που περιγράφει ο Μιλλέρ, το ορατό τμήμα του μνημείου από τον επάνω όροφο της οικίας, πιθανότατα, του ιατρού Μαλλάχ [σύμφωνα με κ. Άρη Παπάζογλου] και παρέχει πολλές πληροφορίες σχετικά με την θέση του στο χώρο όπως και της ευρύτερης περιοχής.

Η Έκθεση των αντιγράφων των Μαγεμένων.

Εκατόν πενήντα ένα χρόνια μετά, τα αντίγραφα των Μαγεμένων θα έφταναν στη Θεσσαλονίκη.

Το 1985 με την επέτειο των 2.300 χρόνων από την ίδρυσή της, το 1997 με την οργάνωση της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης και το 2012 με τους εορτασμούς των 100 χρόνων της απελευθέρωσής της,  η επιστροφή των «Μαγεμένων» ήταν πάντα στους σχεδιασμούς της πόλης.

Μέσα από μία χαμηλών τόνων διαδικασία επικοινωνίας της ΔΕΘ –HELEXPO, με αίτημά της μέσω του ελληνικού υπουργείου Πολιτισμού ως ενδιάμεσου, με τη συμβολή των κκ Τασούλα και Ξυδάκη, στην Ένωση Εθνικών Μουσείων της Γαλλίας, μπόρεσε να πάρει την έγκριση για τη δημιουργία αντιγράφων. Καταρτίστηκε τεχνική έκθεση ώστε να μην υπάρξει φθορά στα πρωτότυπα και στη συνέχεια ξεκίνησαν οι εργασίες.

Η διαδικασία, τελικό αποτέλεσμα της οποίας είναι τα αντίγραφα, ήταν χρονοβόρα και δύσκολη. Απαιτήθηκε η συντήρηση των μαρμάρων του μνημείου πριν τη δημιουργία εκμαγείων και αυτό, γιατί κατά την αποτύπωσή τους θα έπρεπε να διαφυλαχθεί πλήρως η αντοχή των μαρμάρων αλλά και να είναι δυνατή η απομάκρυνση οποιουδήποτε ίχνους υλικού που χρησιμοποιήθηκε για τα εκμαγεία, χωρίς να προκληθεί οποιαδήποτε βλάβη.

Υπήρξαν τρεις ποιότητες αντιγράφων, σύμφωνα με τον κ. Κυριάκο Ποζρικίδη, Διευθύνοντα Σύμβουλο της HELEXPO «Μία για εσωτερικούς χώρους (γύψινα), μια για ημιυπαίθριους που όμως δεν πρέπει να εκτεθούν σε υγρασία και μία για τους εξωτερικούς χώρους και η οποία περιέχει μαρμαρόσκονη, ρητίνες κά. ώστε να μπορούν να εκτεθούν στην ατμοσφαιρική ρύπανση, υγρασία, παγωνιές κλπ. Η λύση που επιλέχθηκε ήταν η τρίτη, το κόστος της οποίας ήταν σαφώς μεγαλύτερο αλλά πάντα με το σκεπτικό, μετά το πέρας της έκθεσής τους στις εγκαταστάσεις της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης, να αποδοθούν στην πόλη και τους κατοίκους της» και συνεχίζει,

«Ο θεσμός της ΔΕΘ έχει αποδείξει ότι προσφέρει πολιτισμό στην πόλη, όπως το γλυπτό του Ζογγολόπουλου που κοσμεί την είσοδο της Έκθεσης από την Εγνατία, αγοράστηκε και προσφέρθηκε στην πόλη, το Φεστιβάλ Τραγουδιού και Κινηματογράφου παλαιότερα, τα μουσεία: Μουσείο Εθνικών Ευεργετών,  Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης βρίσκονται στους χώρους της ΔΕΘ. Μέλημά μας ήταν πάντα να επιστρέφουμε την υποστήριξη του κόσμου όλα αυτά τα χρόνια, μέσω του πολιτισμού και της κοινωνικής αλληλεγγύης».

Στην προσπάθεια της διαδικασίας έλευσης των αντιγράφων στη Θεσσαλονίκη συνέβαλαν:

Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο Θεσσαλονίκης (ΕΒΕΘ)

Εταιρεία Ύδρευσης και Αποχέτευσης  Θεσσαλονίκης Α.Ε. (ΕΥΑΘ)

Οργανισμός Λιμένος Θεσσαλονίκης (ΟΛΘ)

Επαγγελματικό Επιμελητήριο Θεσσαλονίκης (ΕΕΘ)

Τα κείμενα που συνοδεύουν τα αντίγραφα και η τοποθέτησή τους μέσα στον εκθεσιακό χώρο στο περίπτερο 3 της  ΔΕΘ – HELEXPO έχει αναλάβει η Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης.

Μετά το πέρας της έκθεσης στις 5 Ιανουαρίου 2016, τα αντίγραφα των Μαγεμένων, θα μεταφερθούν στο σημείο που θα υποδείξει η Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης και ο Δήμος Θεσσαλονίκης. Η μόνη προϋπόθεση που θέτει η ΔΕΘ είναι να μην μεταφερθούν προς αποθήκευση.

Νίνα Ρόδη

¹Μετάφραση από το ημερολόγιο του Em.Miller, Le Mont Athos, Vatopedi, I’ île de Thassos, Paris 1889.

²Ισπονοεβραϊκή συνοικία η οποία βρισκόταν πάνω από την οδό Εγνατία και αναπτυσσόταν από την Παναγία Χαλκέων και το Μπέη Χαμάμ έως την σημερινή Ρωμαϊκή Αγορά.

³Χωροφύλακες.

⁴Ξένοι, άλλων εθνοτήτων.

Βιβλιογραφία:

1. Βακαλόπουλος Ε. Απόστ., Ιστορία της Θεσσαλονίκης, 316 π.Χ. -1983, Θεσσαλονίκη 1983, Ένας Γάλλος Έλγιν στη

Θεσσαλονίκη.

2. Γκαλά – Γεωργιλά Έλλη & Ευάγ. Χεκίμογλου, Η ακριβής θέση των «Ενκαντάδας. Ταύτιση βάσει αρχειακών πηγών.
3. Μέντζος Α., Πρόταση για την ερμηνεία των «Ειδώλων» (Incantadas) της Θεσσαλονίκης με

αφορμή νεότερα ευρήματα, ΑΕΜΘ 11 (1997)

4. Παπάζογλου Άρης, Las Incantadas – Οι «Μαγεμένες» της Θεσσαλονίκης, Νησίδες 2011.