Ανηφορίζουμε από την εθνική οδό Αντιρρίου – Ιωαννίνων προς τον αρχαιολογικό χώρο της Πλευρώνας. Καθώς αντικρίζουμε τα εντυπωσιακά της τείχη, αναρωτιόμαστε πώς είναι δυνατόν αυτή η τόσο σημαντική αρχαία πόλη, που συνδέεται με την Ιλιάδα ή με την Ωραία Ελένη, να είναι σχετικά άγνωστη στο ευρύ κοινό. Αν, μάλιστα λάβουμε υπ’ όψιν μας την θέση της και την απερίγραπτης ομορφιάς θέα, τότε πρέπει να προβληματιστούμε πολύ περισσότερο.

Εν αρχή ην ο μύθος, όμως, οπότε ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Μια αρχή σε άλλον τόπο και χώρο. Στα μυθικά χρόνια, στην περιοχή της μετέπειτα Ολυμπίας, βασίλευε ο υιός του Αέθλιου ή Αίθλιου, ο Ενδυμίων, που είχε αποκτήσει πενήντα θυγατέρες και τρεις γιους. Επειδή είχε φτάσει το πλήρωμα του χρόνου για τη βασιλεία του, οργάνωσε αγώνα δρόμου μεταξύ των Επειού, Αιτωλού, και Παίονα. Ο πρώτος κέρδισε και τον αγώνα και το βασίλειο. Ο δεύτερος παρέμεινε δίπλα στον αδερφό του, ενώ ο Παίων έφυγε και πήγε στην περιοχή του ποταμού Αξιού, η οποία πήρε το όνομα του, Παιονία. Ο Αιτωλός παρέμεινε δίπλα στον αδελφό του, έγινε βασιλιάς μετά, αναγκάσθηκε, όμως, να φύγει από την Πελοπόννησο, επειδή κατά την διάρκεια των Ολυμπιακών αγώνων σκότωσε με το άρμα του τον Άπη, τον γιο του Ιάσονα της Αρκαδίας. Εγκαταστάθηκε στην ευρύτερη περιοχή του Αχελώου ποταμού που τότε ονομαζόταν «Κουρήτιδα Γη» και από αυτόν η περιοχή ονομάσθηκε Αιτωλία. Παιδιά του ο Καλυδών και ο Πλευρών.

Με αυτόν τον τρόπο η μυθολογία μας, εξηγεί την ίδρυση της Πλευρώνας και της όμορής της Καλυδώνας. Ιστορικά πάντως, η παλαιότερη γραπτή αναφορά του ονόματος της πόλης, όπως και του εθνικού «Πλευρώνιος», εντοπίζεται σε μυκηναϊκές πήλινες πινακίδες της Γραμμικής Β΄, που βρέθηκαν στο παλάτι του Νέστορος στην Πύλο. Η πλέον, βέβαια, διάσημη γραπτή αναφορά της Πλευρώνας, της γειτονικής της Καλυδώνας, αλλά και τριών άλλων Αιτωλικών πόλεων, απαντάται στον «Νηών κατάλογο» της Ιλιάδος. Μάλιστα, οι Αιτωλοί έστειλαν σαράντα πλοία, τη στιγμή που ο διάσημος και πολυμήχανος Οδυσσέας ηγείτο μόλις, δώδεκα πλοίων. Κι όλα αυτά, για τα μάτια της Αιτωλής, κατά τον Ευριπίδη, «Ωραίας Ελένης», αφού η μητέρα της, Λήδα, ήταν κόρη του βασιλεύοντος στην «Πλευρωνία», Θέστιου.

Το τόσο πλούσιο μυθολογικό και ιστορικό παρελθόν, μαρτυρά πρωτίστως η εξαιρετική οχύρωση της πόλης. Εκτείνεται σε μήκος 2360 μ. και «αγκαλιάζοντας» δύο λόφους, περικλείει την πόλη και την ακρόπολη, που προστατεύεται από ξεχωριστή οχύρωση μήκους 580 μ. Το τείχος σε πολλά σημεία του διατηρεί το αρχικό του ύψος φθάνοντας τα 7 μ. ενώ είναι κτισμένο κατά τον ψευδοϊσόδομο τραπεζιόσχημο τρόπο με ασβεστολιθικούς λίθους. Το πλάτος του κυμαίνεται από τα 2 μέχρι και 2,20 μ. ενώ κατά μήκος του χτίστηκαν 36 πύργοι προς ενίσχυση της άμυνας. Χαρακτηριστικές επίσης είναι και οι 8 πύλες με την κεντρική να εντυπωσιάζει με το παρακείμενο μονολιθικό υπέρθυρο.

Κατευθυνόμενοι προς το Θέατρο κατά μήκος του εσωτερικού του τείχους, μας κάνουν εντύπωση οι κλίμακες ανόδου και καθόδου σε αυτό, όπως επίσης και τα στόμια των αποχετευτικών αγωγών για την παροχέτευση των ομβρίων υδάτων εκτός πόλης. Φτάνοντας στο μικρό μεν, υπέροχο δε θέατρο της Πλευρώνας και γυρνώντας το βλέμμα μας προς την λιμνοθάλασσα, σκεφτόμαστε την αγαλλίαση που θα ένιωθαν οι θεατές παρακολουθώντας τις παραστάσεις. Η διάμετρος της  ορχήστρας φτάνει τα 11 μ. και 60 εκατοστά. Το κοίλο, αποτελούμενο από δέκα σειρές εδωλίων, φέρει τέσσερις κλίμακες, εκ των οποίων οι δύο είναι σε επαφή με τους πλευρικούς αναθηματικούς τοίχους και δύο κεντρικές που το χωρίζουν σε τρεις κερκίδες.

Στη συνέχεια ανεβαίνουμε από το θέατρο στη Δεξαμενή. Πριν φτάσουμε σ’ αυτήν, περπατάμε στον κεντρικό κλιμακωτό δρόμο που διέσχιζε τον οικιστικό ιστό. Συναντώντας άλλους κλιμακωτούς μικρότερους δρόμους, αντιλαμβανόμαστε πλήρως την πληροφορία που διαβάσαμε σε μία από τις ενημερωτικές πινακίδες, πως η πόλη οργανώθηκε κατά το Ιπποδάμειο σύστημα. Καθώς αντικρίζουμε την δεξαμενή, μένουμε με το στόμα ανοιχτό. Δεν υπάρχει αλλού στην Ελλάδα τέτοιο μνημείο, τέτοια κατασκευή. Με διαστάσεις 21,15μ. x 12,35μ. και βάθος 10 μ. περίπου, υπολογίζεται πως η χωρητικότητά της ξεπερνούσε τα 2500 κ.μ. νερό. Ο χώρος αυτός είχε πρώτα χρησιμοποιηθεί σαν λατομείο, το κεντρικό, μάλλον, λατομείο της πόλης. Επιλέχτηκε γιατί το σημείο όπου βρισκόταν, συγκέντρωσε όλα τα βρόχινα νερά, είτε λόγω της κλίσης του εδάφους, είτε από τις στέγες των σπιτιών. Με πρόσθετες ποσότητες νερού τροφοδοτούσε την δεξαμενή ένας αγωγός που μετέφερε νερό από πηγή, 3 χλμ. πάνω από την πόλη. Αυτό τον πέτρινο αγωγό συναντάμε λίγο πιο πάνω από την πόλη. Αυτό τον πέτρινο αγωγό συναντάμε λίγο πιο πάνω στην, Αγορά της πόλης, με την εξαιρετική κυκλώπεια τοιχοποιία και τον εκτεταμένο, επίπεδο χώρο, που δίνει την αίσθηση αρχαίου σταδίου.

Πολύ κοντά στον πέτρινο αγωγό υπάρχει κι ένας τριπλός πήλινος αγωγός, που διακλαδίζεται προς τρία διαφορετικά σημεία της πόλης. Γενικά το σύστημα ύδρευσης της Αρχαίας Πλευρώνας, με τους αγωγούς και τις διακλαδώσεις, τις διάσπαρτες μικρότερες δεξαμενές και τα πηγάδια, εντυπωσιάζει από κάθε άποψη των σημερινό επισκέπτη. Που βέβαια, μένει έκπληκτος από τον έξοχο τρόπο ανάδειξης του αρχαιολογικού χώρου από τους αρχαιολόγους και τους συνεργάτες τους.

Εξίσου εντυπωσιακή είναι και η θέα που μας χαρίζει η Αρχαία Πλευρώνα. Από κάθε σημείο του μεγάλου αρχαιολογικού χώρου αγναντεύουμε ανεμπόδιστα έναν ευρύτατο μακρινό ορίζοντα προς το Παναχαϊκό, τον Ερύμανθο και τον Άραξο, τα νησιά του Ιονίου Ζάκυνθο και Κεφαλλονιά. Πολύ πιο κοντά μας έχουμε μια εξαιρετικά ρεαλιστική εικόνα της πόλης του Μεσολογγίου, με τις λουρονησίδες που ορίζουν τις λιμνοθάλασσες από την ανοιχτή θάλασσα, τα κατάσπαρτα μικρονήσια και τις αλυκές. Είναι μια εμπειρία πολύ ιδιαίτερη που, σε συνδυασμό με την επίσκεψη στην Ιερή Πόλη του Μεσολογγίου, κάθε Έλληνας οφείλει, έστω και μια φορά, να ζήσει στη ζωή του.