home Άρθρα Νεμέα, άρωμα οίνου και αρχαιότητας
Νεμέα, άρωμα οίνου και αρχαιότητας

Το αυτοκίνητό μας κινείται με ταχύτητα στην Νέα Εθνική Οδό Κορίνθου-Τριπόλεως. Κάποια στιγμή, ωστόσο, μια ακατανίκητη δύναμη μας υποχρεώνει να κόψουμε ταχύτητα και να λοξοδρομήσουμε δεξιά. Ο αόρατος μαγνήτης έχει το όνομα Νεμέα. Στο άκουσμα του ονόματος κάποιοι λαχταρούν να κρατήσουν στο χέρι ένα ποτήρι κόκκινο, ευωδιαστό Αγιωργίτικο κρασί. Κάποιο άλλοι φέρνουν στο νου την Αρχαία Νεμέα και τον εμβληματικό Ναό του Νεμείου Διός. Εμείς απολαύσαμε τον θαυμάσιο Νεμεάτικο οίνο σε διάφορες ώρες της ημέρας και της νύχτας. Ακόμη, νιώσαμε πραγματικό δέος μπροστά στους εννιά μνημειώδεις κίονες του περίφημου ναού. Κυρίως όμως είχαμε την τιμή και το προνόμιο να γνωρίσουμε και να πιούμε ένα ποτηράκι κρασί με τον Στέφανο Μίλλερ. Τον φημισμένο Αμερικανό Αρχαιολόγο και υπέροχο άνθρωπο, που αφιέρωσε μεγάλο μέρος της ζωής του στην ανασκαφή, αναστήλωση και ανάδειξη της Αρχαίας Νεμέας.

Κείμενο: Θεόφιλος Μπασγιουράκης ,Στέφανος Μίλλερ
Φωτογραφίες: Άννα Καλαϊτζή ,Αρχείο Στέφανου Μίλλερ ,Γιώργος Ανδριανός
Νεμέα, άρωμα οίνου και αρχαιότητας
Κατηγορίες: Μνημεία
Προορισμοί: ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ, Κορινθία

Μόλις επέστρεψα στη Θεσσαλονίκη απ’ την Νεμέα, ξεκίνησα να διαβάζω ένα βιβλίο. Είχε τον παράξενο τίτλο “Ο ΙΝΤΙΑΝΑ ΜΙΛΛΕΡ ΚΑΙ Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΝΕΜΕΙΟΥ ΔΙΟΣ“. Τρεις μέρες νωρίτερα μας το είχε χαρίσει ο συγγραφέας του, ο Αμερικανός Αρχαιολόγος Στέφανος Μίλλερ. Ο άνθρωπος που αφιέρωσε τέσσερις δεκαετίες της ζωής του στην ανασκαφή και ανάδειξη της Αρχαίας Νεμέας, στην οικοδόμηση και λειτουργία του Αρχαιολογικού της Μουσείου, και, βέβαια, στην μνημειώδη αναστήλωση κιόνων του εμβληματικού ναού του Νεμείου Διός.

Γιατί όμως στον τίτλο του βιβλίου το όνομα “Στέφανος“, του αρχαιολόγου Μίλλερ, αντικαταστάθηκε από τον όνομα “Ιντιάνα“, του κινηματογραφικού αρχαιολόγου Τζόουνς; Μα, κατ’ αρχήν, εξαιτίας της συμπτωματικής γέννησης του Μίλλερ στην Ιντιάνα των Η.Π.Α. Ένας πρόσθετος λόγος ήταν ένα κοινό χαρακτηριστικό στη ζωή των δύο αρχαιολόγων: οι πολλές και ποικίλες περιπέτειές τους. Ο Ιντιάνα Τζόουνς έπεσε σε λάκκους με φίδια, συνάντησε τέρατα, κακούς που προσπαθούσαν να τον σκοτώσουν. Ο δικός μας Ιντιάνα Μίλλερ αντιμετώπισε άλλα τέρατα, δίποδα. Που όρθωσαν γραφειοκρατία, κωλυσιεργία και -εντέλει- αχαριστία απέναντι στην ανιδιοτελή, την τεράστια προσφορά του Αμερικανού καθηγητή. Μια προσφορά, όχι προς την δική του πατρίδα. Αλλά προς την δική μας χώρα.

Ξεκίνησα απόγευμα να διαβάζω το πολυσέλιδο βιβλίο. Το εγκατέλειψα μετά τα μεσάνυχτα, όταν έφτασα στην τελευταία του σελίδα. Μέσα σ’ αυτές τις λίγες ώρες ταξίδεψα τέσσερις δεκαετίες με τον Μίλλερ: από την ονειροπόλα εποχή της πρώτης του νιότης, στην ιδιαίτερη πατρίδα του, ως την σημερινή, “δεύτερη νεότητά του” στην δική μας πατρίδα, που από χρόνια είναι και δική του. Γιατί εάν “Έλληνες αποκαλούνται οι της ημετέρας παιδείας μετέχοντες“, τότε, κατά τον Αντώνη Στεργιώτη (1), “ο Στέφανος Μίλλερ είναι σίγουρο πως είναι Έλληνας και την ιθαγένειά του την έχει κερδίσει με πολύχρονο έντιμο και κοπιώδη αγώνα για την ανασκαφή και ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου της Νεμέας“.

Αισθάνομαι πολύ τυχερός που έχω στη βιβλιοθήκη μου το βιβλίο του Μίλλερ, έναν έξοχο συνδυασμό επιστημοσύνης και κατάθεσης ψυχής. Εξίσου τυχερός αισθάνομαι που, μαζί με την Άννα, απολαύσαμε για μερικές ώρες την συντροφιά της γυναίκας του, Έφης, και του ιδίου στο μπαλκόνι τους, στην Αρχαία Νεμέα. Πίνοντας νεμεάτικο κρασάκι κι αγναντεύοντας από τη “στέγη” του χωριού τον προϊστορικό λόφο της “Τσούγκιζας“, τον τραπεζοειδή λόφο “Απέσα“, τους αμπελώνες και ελαιώνες της νεμεάτικης κοιλάδας. Κι ανάμεσά τους, τους πανύψηλους κίονες του Ναού του Νεμείου Διός. Του μνημείου που έμελλε να σαγηνέψει αθεράπευτα τα τελευταία 40 χρόνια, αρχικά τον νεαρό φοιτητή αρχαιολογίας και μετέπειτα τον Αρχαιολόγο-Ανασκαφέα και Καθηγητή του Πανεπιστημίου του Μπέρκλεϋ, Στέφανο Μίλλερ.

Γιατί όμως η Νεμέα;

Ρωτάω τον Καθηγητή γιατί επιλέχθηκε για τις ανασκαφές η Νεμέα. Ρίχνει το βλέμμα του μακρυά, σκέφτεται λίγο και απαντάει:

Προκειμένου να βελτιώσει το πρόγραμμα Ph.D. στην Κλασσική Αρχαιολογία και να προσελκύσει τους καλύτερους μαθητές, το τμήμα Κλασσικών του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια στο Μπέρκλεϋ αποφάσισε μια αρχαιολογική ανασκαφή σ’ έναν κλασσικό τόπο. Ερευνήθηκαν οι δυνατότητες σε Ιταλία, Ελλάδα, Τουρκία, Ισραήλ και Αίγυπτο. Το 1970 αυτή η επιτροπή αποφάσισε την ανασκαφή στην Ελλάδα, στη Νεμέα.

Ένας από τους λόγους της απόφασης σίγουρα προήλθε από την στάση του Μπέρκλεϋ σε σχέση με τον πόλεμο στο Βιετνάμ. Η Νεμέα, από κοινού με την Ολυμπία, τους Δελφούς και τον Ισθμό είχαν αθλητικούς-θρησκευτικούς εορτασμούς που προστατεύονταν από Ιερή Εκεχειρία. Η εκεχειρία αυτή, κατά τη διάρκεια τέλεσης των αγώνων, επέβαλε την διακοπή των εχθροπραξιών. Αυτή η ιδέα ήταν τρομερά θελκτική στους ανθρώπους του Μπέρκλεϋ. Η πιθανότητα να μάθουν περισσότερα για τις επιτυχίες και αποτυχίες της Ιερής Εκεχειρίας είναι που τους οδήγησε στη Νεμέα.

Η δική μου συμμετοχή ήρθε αργότερα, το 1971, όταν μου προτάθηκε μια θέση ως Βοηθού Καθηγητή στο Μπέρκλεϋ και ως Διευθυντή των Ανασκαφών Νεμέας. Η επαγγελματική μου φιλοδοξία ήταν να ανασκάψω είτε το παλάτι του Οδυσσέα στην Ιθάκη, είτε το παλάτι του Αλεξάνδρου στην Πέλλα. Αλλά σε μια σχετικά νεαρή ηλικία, η προσφορά να αναλάβω μια νέα εκσκαφή στη Νεμέα και μια θέση σ’ ένα από τα καλύτερα Πανεπιστήμια του κόσμου μου φάνηκε ακαταμάχητη. Ποτέ μου δεν μετάνιωσα για την απόφασή μου, ίσως επειδή ήμουν πολύ απασχολημένος.

Η απασχόλησή μου ήταν να ξεκινήσει επίσημα τον Ιούλιο του 1973, αλλά η προκαταρκτική μου δουλειά και η αναζήτηση πόρων ξεκίνησε τον Χειμώμα του 1972-3. Από τότε, ως και το 2005, ο χρόνος μου ήταν μοιρασμένος ανάμεσα στο Μπέρκλεϋ, στο οποίο δίδασκα για τον μισό χρόνο, και τη Νεμέα, όπου ηγούμουν των ανασκαφών με φοιτητές από το Μπέρκλεϊ και εργάτες από τη περιοχή της Νεμέας, για την περίοδο Μαΐου-Αυγούστου. Η εξαίρεση ήταν όταν χρειάστηκε να φύγω από το Μπέρκλεϊ από το 1982 ως το 1987 για να υπηρετήσω ως Διευθυντής της Αμερικανικής Σχολής Κλασσικών Σπουδών Αθηνών. Αλλά ακόμα και τότε, ο περισσότερος χρόνος μου ξοδευόταν στη Νεμέα.

Η περίφημη “θολωτή σήραγγα”

Από τις τόσες στιγμές των ανασκαφών σας, υπάρχουν κάποιες που θυμάστε ιδιαίτερα;

Φωτίζεται το πρόσωπο του Αρχαιολόγου και απαντάει:

Η αρχαιολογία μπορεί να γίνει εξαιρετικά επίπονη, καθώς περιμένει κανείς στην άκρη του λάκκου, να συμβεί κάτι. Η ανακάλυψη ενός αρχαίου αντικειμένου μπορεί να φέρει μια συγκίνηση έντονη, την συνειδητοποίηση πως είσαι το πρώτο ανθρώπινο ον μετά από 2.500 χρόνια που βλέπει και αγγίζει κάτι που φτιάχτηκε από κάποιο άλλο ανθρώπινο ον, τόσα χρόνια, πριν. Αλλά ακόμη και αυτή η συγκίνηση σύντομα αντικαθίσταται από τις σημειώσεις που πρέπει να τηρηθούν: εκτενής περιγραφή, ακριβείς μετρήσεις, φωτογράφιση, παρόμοια δείγματα με την σχετική βιβλιογραφία κτλ. Υπάρχουν, ωστόσο, μερικές στιγμές που είναι τόσο συγκινητικές, ώστε μένουν για πάντα στην ψυχή. Ήμουν αρκετά τυχερός ώστε να ‘χω αρκετές τέτοιες στιγμές.

Η πιο συγκινητική απ’ όλες ήταν η ανακάλυψη της εισόδου της θολωτής σήραγγας προς το στάδιο, ίσως επειδή η κατασκευή θολωτής σήραγγας θεωρείτο «αδύνατη». Ως φοιτητής είχα διδαχτεί πως οι Έλληνες δεν ήξεραν πώς να χτίσουν την αψίδα και τον θόλο, που μαζί με την χρήση κονιάματος ήταν τα στηρίγματα της ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής. Ως αρχαιολόγος ήξερα πως υπήρχε μια θολωτή είσοδος στο στάδιο της Ολυμπίας, η οποία χρονολογούνταν, ωστόσο, κατά τη Ρωμαϊκή Περίοδο. Σκάβοντας το στάδιο της Νεμέας, το οποίο ανήκει στην περίοδο του Αλεξάνδρου και δεν πέρασε από Ρωμαϊκή φάση, μια θολωτή σήραγγα θα ήταν αδύνατον να υπάρχει.

Αλλά καθώς η ανασκαφή προχωρούσε κατά τα χρόνια 1974-1977 από το κλειστό νότιο άκρο του σταδίου της Νεμέας προς τα βόρεια, εμφανίστηκαν στη δυτική πλευρά του μονοπατιού τρεις σειρές από πέτρινα καθίσματα. Ακολουθήσαμε τα καθίσματα μέχρι που, σ’ ένα σημείο περίπου 54 μέτρα βόρεια, ένα ζεύγος από τοίχους παρεμβάλλονταν, οι οποίοι όριζαν ένα πέρασμα πλάτους μόλις άνω των δύο μέτρων, που πήγαινε πίσω στον λόφο. Πού οδηγούσε; Το σκάψιμο έληξε τον Ιούλιο του 1977 χωρίς να δοθεί απάντηση, και ο Χειμώνας καταναλώθηκε με την ανυπόμονη προσμονή τού τι θα έφερνε το επόμενο έτος.

Αυτή η προσμονή έγινε ακόμη πιο αγχώδης τον Νοέμβριο του 1977, όταν ο Μανόλης Ανδρόνικος ανακάλυψε τον Τάφο του Φιλίππου στη Βεργίνα. Από τους πολλούς θολωτούς τάφους στη γη της Μακεδονίας, αυτός ήταν ο πρώτος που μπορούσε με βεβαιότητα να χρονολογηθεί στον 4ο αι. π.Χ. – περίπου την ίδια περίοδο με το στάδιο της Νεμέας. Ξαφνικά δεν ήταν “αδύνατον” και η Νεμέα να διαθέτει μια θολωτή είσοδο για το στάδιο. Θα μπορούσε όμως;

Το 1978 ξεκινήσαμε τις ανασκαφές εκεί που τις είχαμε αφήσει, στο πέρασμα, στις 2 Μαΐου. Την επόμενη μέρα άρχισε ν’ αποκαλύπτεται το τέλος ενός θόλου. Τώρα το θέμα δεν ήταν αν είχαμε έναν ελληνικό θόλο αλλά πόσο καλά θα μπορούσε να διατηρηθεί. Κόλλησα την λαβή ενός φτυαριού στην τρύπα που είχε εμφανιστεί ανάμεσα στις πλάκες του θόλου, την περιέστρεψα, και δεν ένιωσα τίποτα. Ήταν το πιο ικανοποιητικό τίποτα που έχω αισθανθεί ποτέ: η σήραγγα διατηρείτο σε μήκος τουλάχιστον ενός μέτρου. Καθώς η τρύπα άνοιξε περαιτέρω, την επόμενη μέρα, πήραμε μια γεννήτρια στο στάδιο και φωτίσαμε τον χώρο με δυνατό φως — και δεν μπορούσαμε να δούμε το τέλος της σήραγγας.

Με το τέλος της ανασκαφής, η σήραγγα αποκαλύφθηκε σε μήκος 36,35 μέτρων και μπορούσε να χρονολογηθεί με νομισματικές αποδείξεις περίπου στα 320 π.Χ. Ήταν ακόμη ένα αποδεικτικό στοιχείο της μακεδονικής επιρροής στη Νεμέα.

Η συγκίνηση αυτής της ανακάλυψης παραμένει. Καθώς περπατάω στη σήραγγα ακόμη έχω ανατριχίλες. Ένας κυνικός θα μπορούσε να πει, πως πηγαίνοντας από τη ζεστασιά του ήλιου στη ψύχρα της σήραγγας είναι λογικό να έχω ανατριχίλες, εγώ όμως αισθάνομαι έντονα την παρουσία του Τελέστη, του Ακρώτατου, του Αριστείωνα, του Πολύξενου, του Επικράτη, του Μόσχου, του Ανδρέα, του Τιμόστρατου και όλων εκείνων των αρχαίων αθλητών που ακολούθησαν το ίδιο μονοπάτι για να μπουν στο στάδιο 2.300 χρόνια πριν.

Χορηγίες και χορηγοί

Ωστόσο, οι ανασκαφές στοιχίζουν, έτσι δεν είναι; Ποιος τις χρηματοδότησε; ρωτάμε τον Καθηγητή. Η απάντησή του μας αφήνει έκπληκτους:

Όλο το έργο που πραγματοποίησα στη Νεμέα έχει γίνει με ιδιωτικές χορηγίες. Οι δωρητές ήταν, αρχικά, κυρίως Αμερικανοί φιλέλληνες και στη συνέχεια, όλο και περισσότεροι Ελληνο-Αμερικανοί, και μετά Έλληνες εδώ στην Ελλάδα. Αυτά τα χρόνια 402 διαφορετικοί Αμερικανοί, συμπεριλαμβανομένων 94 Ελληνο-Αμερικανών συνεισέφεραν οτιδήποτε από $25 ως $50.000 ο καθένας.

Η συλλογή των δωρεών ήταν μέρος της δουλειάς μου. Ευτυχώς δεν είχα ιδέα πόσο δύσκολο θα ήταν κάτι τέτοιο, τουλάχιστον στην αρχή. Το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας είναι ένα κρατικό σχολείο και είχε συνηθίσει να χρηματοδοτείται από το κράτος, αλλά μέχρι το 1970 είχε γίνει πλέον εμφανές, πως τα χρήματα της πολιτείας δεν θα έφταναν για να γίνουν νέες έρευνες. Ο Πρύτανης, Al Bowker, ήταν αποφασισμένος να ιδρύσει ένα Γραφείο Ανάπτυξης. Αλλά ο μέσος Καλιφορνέζος φορολογούμενος δεν ήθελε να δώσει περισσότερα απ’ τα δολάριά του στο Πανεπιστήμιο μέσω φόρων.

Η Νεμέα ήρθε στο νου του Πρύτανη, και συνειδητοποίησε πως αυτή ήταν μια θαυμάσια ευκαιρία για να χρηματοδοτήσει ένα πρότζεκτ στην Ελλάδα. O Miller για τη Νεμέα και ο Dick Erickson (ο πρώτος Αντιπρύτανης Ανάπτυξης) γίνανε σύντομα συχνοί σύντροφοι. Αλλά ακόμη και μ’ αυτή τη συνεργασία, έφυγα για τις ανασκαφές το 1974 -για την πρώτη πλήρη χρονιά σκαψίματος- χωρίς όλα τα χρήματα που χρειαζόμασταν. Ευτυχώς, ο Erickson βρήκε έναν δωρητή στη Νότια Καλιφόρνια που συνεισέφερε τον Ιούνιο τα τελευταία $10.000 που χρειαζόμουν για να συνεχιστεί η δουλειά ως τον Ιούλιο.

Ύστερα ήρθε μια τυχερή στιγμή. Στην αρχή του Αυγούστου με προσκάλεσαν στο τοπικό καφενείο για να λάβω ένα τηλεφώνημα. Στην άλλη άκρη της γραμμής ήταν ένας οδηγός που, όπως μου είπε, είχε ένα λεωφορείο γεμάτο από φοιτητές του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας που ήθελαν να δουν τη Νεμέα. Επέστρεψα γρήγορα σπίτι, άλλαξα τα ρούχα μου και πήγα στη τοποθεσία, όπου το πάρκινγκ είχε τρία κοντάρια για σημαίες. Σήκωσα την Ελληνική, των Η.Π.Α. και αυτή του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας. Σε μερικές στιγμές ένα λεωφορείο γεμάτο από Καλιφορνέζους πέρασε μουγκρίζοντας απ’ την κοιλάδα. Τους έδειξα το Ιερό, τον ναό του Διός με τους τρεις όρθιους κίονες του ναού και τους εξήγησα τι είχε εμφανιστεί στα σκάμματά μας.

Μετά πήγαμε στο στάδιο όπου τους έδειξα το πρώτο σκάμμα, 10Χ20 μέτρα και 7 μέτρα βαθύ και τους εξήγησα πώς το σημείο του καναλιού νερού και το ακόμη μικρότερο σημείο της εναρκτήριας γραμμής (αφετηρία) είχε έρθει στο φως την τελευταία μέρα των ανασκαφών μας, στις 19 Ιουλίου.

Καθώς ανέβηκαν στο λεωφορείο για να φύγουν -ο μόνος δρόμος για την Νεμέα τότε περνούσε μέσω του αρχαίου σταδίου- ο αρχηγός τους ήρθε σ’ εμένα και μου έδωσε έναν φάκελο. “Ένα από τα μέλη μας θέλει να σου δώσω αυτό“, μου είπε.

Καθώς το λεωφορείο έφευγε απ’ την κοιλάδα άνοιξα τον φάκελο και ανακάλυψα μια επιταγή με το ποσό των $1.000 από κάποιον με τ’ όνομα Tom Long. Θα ανακάλυπτα σύντομα πως ο Tom Long ήταν ένας φοιτητής του Πανεπιστημίου που, παρέα με τον αδερφό του, είχαν ξεκινήσει μια αλυσίδα που αριθμούσε πάνω από 500 φαρμακεία και εκτεινόταν στη δυτική ακτή των Η.Π.Α., μέχρι την Χαβάη και την Αλάσκα. Σύντομα έγινα χαρούμενος πελάτης των Long’s Drugs – το κομμάτι που υπήρχε στο Μπέρκλεϊ.

Δύο περίπου χρόνια αργότερα, απελπισμένος να συμπληρώσω το μπάτζετ μου, ζήτησα μια συνάντηση με τον Tom Long. Καθώς μπήκα στο γραφείο του οι πρώτες του κουβέντες ήταν “πόσα και πόσους;“.

Συγγνώμη“, είπα, “αλλά δεν καταλαβαίνω“.

Προφανώς είσαι εδώ για να μου ζητήσεις λεφτά. Πόσα;“.

Χρειάζομαι $6.000 ως το τέλος του μήνα προκειμένου να φέρω σε πέρας τις εργασίες αυτού του έτους”, απάντησα. “Αλλά δεν καταλαβαίνω το δεύτερο μέρος της ερώτησής σου, το ‘πόσους’“.

Πόσους χορηγούς έχεις; Δεν πρόκειται να ‘μαι ο μόνος κουτός που σε υποστηρίζει“.

Του είπα πως είχα 147 διαφορετικούς χορηγούς εκείνο το έτος, αλλά οι δωρεές τους ήταν συνήθως στο εύρος των $50-$100.

Το ξέρω πως έχω περισσότερα χρήματα από τον μέσο άνθρωπο“, είπε καθώς κάθισε στο γραφείο του και μου εξέδωσε μια επιταγή για $6.000.

Ο Tom Long έγινε η οπισθοφυλακή μου. Κάθε χρόνο, πριν φύγω για την Ελλάδα, τον επισκεπτόμουν και πάντα συμπλήρωνε το μπάτζετ μου, φτάνοντας μια χρονιά να μου δώσει $22.000. Μια άλλη χρονιά μπόρεσα να συμπληρώσω το ποσό μου κι έτσι δεν πήγα να τον δω. Ένα χρόνο αργότερα με συνάντησε με τα παρακάτω λόγια:

“Πού ήσουν πέρυσι;”.

“Μπόρεσα να συμπληρώσω το ποσό μου κι έτσι δεν ήθελα να σ’ ενοχλήσω”.

“Άρα έρχεσαι να με δεις, μόνο όταν θέλεις τα χρήματά μου!”.

Ποτέ μου δεν ξαναέχασα επίσκεψη και ακόμη και όταν δεν ήθελα να δω τον Tom Long για χρήματα. Ήταν μια πολύ λυπηρή μέρα για μένα προσωπικά, όταν μας άφησε το 1993 στην ηλικία των 83.

Πιστεύω πως η επιτυχία μου στο να βρίσκω τα χρήματα για την Νεμέα ήταν εν μέρει η τύχη τού να βρίσκω ευγενικούς και γενναιόδωρους ανθρώπους, αλλά επίσης οφειλόταν στο ότι έγραφα μια προσωπική επιστολή σε κάθε δωρητή και έβαζα τα δυνατά μου για να του ή τής εξηγήσω τι κάναμε και πώς τα χρήματά τού ή τής είχαν χρησιμοποιηθεί. Ήμουν επίσης αποφασισμένος πως η γενναιοδωρία τους έπρεπε να μείνει μόνιμα αναγνωρισμένη, με τα ονόματά τους σε μαρμάρινες πλάκες στο μουσείο. Έτσι μεγάλωσε μια Οικογένεια της Νεμέας, η οποία θα συναντιόταν κάθε χρόνο στην αρχή του Δεκέμβρη ν’ ακούσει και να δει τι είχαμε κάνει, και να δει ο ένας τον άλλο έναν χρόνο μετά.

Μερικοί χορηγοί ζούσαν πολύ μακριά από το Μπέρκλεϋ, όμως, για να έρθουν στις συναντήσεις μας. Μία, με τ’ όνομα Francis Byford, ζούσε κοντά στο Seattle. Εκεί είχε διαβάσει για τα σχέδια περί Νεμέας στο περιοδικό των αποφοίτων και μας είχε στείλει $25 το 1974, και κάθε χρόνο μετά. Το 1980 οδήγησα ως το Vancouver για μια συνάντηση και της πρότεινα, αν ήθελε, να σταματούσα για να την συναντήσω και ίσως για να κάνω μια μικρή παρουσίαση στους φίλους της. Αποδέχτηκε την πρότασή μου με εμφανή ευχαρίστηση και μου έδωσε οδηγίες για να τηνβρω.

Η μέρα έφτασε και οδήγησα στον δρόμο στο Sedro-Wooley της Washington, όπου μου είχε πει πως ήταν η διεύθυνσή της. Σοκαρίστηκα: ήταν ένα παλιό ξύλινο σπίτι με την βεράντα έτοιμη να καταρρεύσει. Μπορούσε η κάτοικος ενός τέτοιου σπιτιού να δίνει ακόμη και $25 κάθε χρόνο για τη Νεμέα; Ανακάλυψα μετά πως η Francis Byford ήταν νοσοκόμα, μια δουλειά που δεν πληρώνει πολύ, και πως ο σύζυγός της ήταν καθηλωμένος σε αναπηρικό καροτσάκι.

Το 1984 οργανώσαμε μια κρουαζιέρα για τους δωρητές της Νεμέας που θα έληγε στο μουσείο για τα εγκαίνιά του. Μια εξαιρετική στιγμή ήταν, όταν ο Πρωθυπουργός της Ελλάδας αποκάλυψε τη μαρμάρινη στήλη με τα ονόματά τους. Έμεινα έκπληκτος όταν η πρώτη λίστα με τους επιβάτες ήρθε – η Francis Byford ήταν ανάμεσά τους. Στο τέλος δεν μου έκανε έκπληξη όταν έγραψε ένα πονεμένο γράμμα πως απλά δεν μπορούσε να πληρώσει τα έξοδα για να έρθει. Ήταν μια από τις λίγες φορές που οι “μεγάλοι” δωρητές διαχωρίστηκαν από τους “μικρούς”.

Αρκετά χρόνια αργότερα έλαβα μια επιστολή πως ο σύζυγός της είχε πεθάνει και πως η εγγονή της είχε αποφοιτήσει από το Λύκειο. Ως δώρο αποφοίτησης ήθελε να φέρει την εγγονή της στην Ελλάδα και, φυσικά, στη Νεμέα. Ήρθε η μέρα και το λεωφορείο της 1 μ.μ. έφτασε και η Francis κι η εγγονή της σύντομα εθεάθησαν να κατεβαίνουν τον δρόμο προς το μουσείο. Έλαβα το μήνυμα και άφησα τα σκάμματα για να πάω να τις συναντήσω. Αλλά ήταν ήδη εντός του μουσείου και η Francis είχε ήδη δει το όνομά της στην πλάκα και το έδειχνε στην εγγονή της με περηφάνια. Μια θαυμάσια στιγμή.

Πέρασαν αρκετά χρόνια και έκανα ένα ταξίδι χορηγιών ως το Seattle. Έγραψα στην Francis και την προσκάλεσα για δείπνο σ’ ένα εστιατόριο που η ελληνική κοινότητα υποστήριζε. Εμφανίστηκε και έδειχνε σε καλή υγεία και κέφια. Ξανά, με περηφάνια, τράβηξε έναν φάκελο από την τσάντα της και μου ανακοίνωσε τα περιεχόμενά του: ένα αντίγραφο της τελευταίας επιθυμίας και της Διαθήκης της, μέσω της οποίας θα άφηνε $30.000 ως προικοδότηση για να σιγουρευτεί πως το πρότζεκτ μας στη Νεμέα θα συνεχιζόταν. Σκέφτηκα όλα όσα ήξερα για την Francis Byford και θαύμασα την γενναιοδωρία της και ακόμη περισσότερο το πόσο πιστή ήταν στη Νεμέα. Η Νεμέα, τελικά είχε τόσους καλούς φίλους!

Τι είναι η Νεμέα για τον Μίλλερ; ρωτάει η Άννα.

Η Νεμέα είναι το παιδί μου, και σαν κάθε γονιός, θέλω να την δω να μεγαλώνει και να ευτυχεί. Συγκεκριμένα, ελπίζω πως οι διάδοχοί μου θα συνεχίσουν και θα ολοκληρώσουν την ανασκαφή του ιπποδρομείου και του πρώτου σταδίου — το στάδιο του Πινδάρου. Θέλω ο ναός του Διός να συνδεθεί με το μετέπειτα Στάδιο, έτσι ώστε ο επισκέπτης να μπορεί να παρκάρει το αυτοκίνητό του στο μουσείο, να επισκεφτεί τον Ναό, και μετά να περπατήσει ως το Στάδιο πριν να επιστρέψει στο αυτοκίνητό του. Και ελπίζω πως θα μπορεί να δει έναν ναό, που δεν θα έχει μόνο εννέα κίονες, αλλά δεκατέσσερις ή είκοσι, ή…

Επίσης εύχομαι η επαναφορά των Αγώνων της Νεμέας να συνεχιστεί και να εξελιχθεί σε παγκόσμιο κέντρο για την μελέτη του Αρχαίου Ελληνικού Αθλητισμού. Οι Αγώνες πρέπει να είναι ένα παράδειγμα, πως οι αρχαίοι έχουν πολλά ακόμη να διδάξουν στη σημερινή κοινωνία.

Ο άνθρωπος Μίλλερ

Θα θέλαμε μερικές ανθρώπινες στιγμές και αναμνήσεις του Μίλλερ από την Νεμέα και την Ελλάδα.

Υπάρχουν τόσες πολλές. Πιθανότατα θα έπρεπε να αρχίσω με την πρώτη μου νύχτα στην Αρχαία Νεμέα. Ο φύλακας του χώρου, ο Αντρέας Βακρινάκης, μου είχε βρει ένα δωμάτιο, στο μόνο σπίτι που είχε εσωτερική τουαλέττα – εντάξει, όχι ακριβώς εσωτερική, αλλά στο τέλος της εξωτερικής του σκάλας. Υπήρχε μια πόρτα, αλλά μόνο μια κουρτίνα για να κλείνει ο χώρος. Καθόμουν εκεί όταν ο αέρας φύσηξε και συνειδητοποίησα πως αρκετοί περίεργοι άνθρωποι περπατούσαν στον δρόμο για να δουν τον παράξενο Αμερικανό. Υποπτεύομαι πως δεν τους ενθάρρυνε και πολύ η πρώτη αυτή θέα μου.

Αλλά το χειρότερο ήρθε μερικές ώρες αργότερα. Το φορτηγό της μετακόμισης είχε φτάσει, φέρνοντάς μου έπιπλα και εξοπλισμό από την Αθήνα. Είχα εγκατασταθεί στο δωμάτιό μου ως τις 10 το πρωί περίπου, και πεινούσα. Εκείνα τα χρόνια υπήρχε μια μικρή χασαποταβέρνα στο χωριό, και σύντομα καθόμουν στο πεζοδρόμιο, σ’ ένα μικρό σιδερένιο τραπέζι που το κάλυπτε μια λαδόκολλα. Σε μερικά λεπτά εμφανίστηκε μια τηγανητή χοιρινή μπριζόλα που κολυμπούσε στο λάδι. Βούτηξα με το μαχαίρι και το πιρούνι μου χωρίς να καταλάβω πως το τραπέζι ήταν 10 εκατοστά μέσα από την άκρη της λαδόκολλας. Το πιάτο αναποδογύρισε και οι νέοι μου γείτονες είχαν την ευκαιρία να δουν, κατά την διάρκεια της απογευματινής τους βόλτας, έναν ξένο με μια λαδωμένη μπριζόλα στα πόδια του.

Μέχρι το 1976 ο τσιμεντένιος σκελετός του μουσείου είχε ανεγερθεί, η σκεπή είχε εγκατασταθεί και μερικοί τοίχοι από τούβλα είχαν ήδη ανεγερθεί. Μια μέρα εκείνου του καλοκαιριού μας επισκέφτηκε ένα γκρουπ από περίπου τριάντα αποφοίτους του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας στο Μπέρκλεϋ. Καθοδηγούνταν από τον Αντιπρύτανη Ανάπτυξης, τον Dick Erickson. Στο τέλος της ξενάγησης, όλοι μας -επισκέπτες, φοιτητές και εργάτες- πήγαμε ως το μουσείο και στον χώρο που σήμερα περιέχει τα κύρια εκθέματα, απλώσαμε τραπέζια και ξύλινες τάβλες για καθίσματα. Δύο αρνάκια ψήθηκαν, μια τεράστια ποσότητα από χωριάτικες σαλάτες ετοιμάστηκε και φέραμε πολύ ψωμί, μπύρα και κρασί. Καθώς ετοιμαζόμασταν, ο γιος ενός από τους εργάτες εμφανίστηκε για να πάρει τον πατέρα του, καθώς επέστρεφε προς το σπίτι. Ο γιος ήταν οδηγός φορτηγού ενός ντόπιου παραγωγού ούζου, του Μαυράκη, και όταν είδε το πάρτι μας προσφέρθηκε να μας δώσει μια νταμιτζάνα ούζο, το οποίο ορισμένοι εργάτες απόλαυσαν υπέρ του δέοντος. (Το επόμενο πρωί βρήκαμε έναν απ’ αυτούς κοιμισμένο σ’ ένα διπλανό αμπέλι).

Καθώς τελείωσε το πάρτι, ήταν σημαντική η έλλειψη τουαλέττας που να δουλεύει στο μουσείο. Έτσι, όλοι περπατήσαμε περίπου 200 μέτρα ως το σπίτι όπου έμενε το προσωπικό,  ώστε οι φιλοξενούμενοί μας να χρησιμοποιήσουν το μπάνιο πριν επιβιβαστούν στο λεωφορείο. Ένας από τους τελευταίους που μπήκαν στο μπάνιο, ήταν ένας άνθρωπος που δεν είχε ακούσει τις οδηγίες μου, πως προκειμένου να χρησιμοποιήσει το καζανάκι θα έπρεπε να τραβήξει την αλυσιδίτσα που κρεμόταν κάτω από το σιδερένιο καζανάκι, κοντά στο ταβάνι. Αντ’ αυτού, άνοιξε τους διακόπτες στον τοίχο που ήταν για το ντους. Βγήκε από την τουαλέττα μούσκεμα και αποφάσισε να δωρίσει το ποσό που χρειαζόταν για μια λειτουργική τουαλέττα στο μουσείο, η οποία δεν θα είχε ντους.

Τις πρώτες μέρες στην Νεμέα, χρησιμοποιούσα πολλές ντόπιες γυναίκες στο εργατικό προσωπικό μου. Δούλευαν στα χωράφια με τους συζύγους τους και έτσι μπορούσαν να κάνουν κάποιες δουλειές στους λάκκους μου. Οι περισσότερες απ’ αυτές μάζευαν το χώμα από τους σκαφτιάδες και το κουβαλούσαν στα καροτσάκια τους. Προκειμένου να περάσω τα εργαλεία σε κατάλογο, είχα βάψει έναν αριθμό στο καθένα από τα καροτσάκια, όπως και στα φτυάρια και τις αξίνες. Απ’ ό,τι φάνηκε, ένα καροτσάκι με τον αριθμό 18, ήταν πιο μικρό κι ελαφρύ από τ’ άλλα. Σύντομα οι γυναίκες έφταναν όλο και πιο νωρίς, έτσι ώστε η πρώτη να πάρει το καροτσάκι #18 και τελικά είχαμε καυγάδες ανάμεσά τους για το ποια θα το πρωτοπάρει.

Αποφάσισα πως έπρεπε να κάνω κάτι, κι έτσι μια νύχτα έβγαλα τη μπογιά και έγραψα το νούμερο 18 σε περισσότερα καροτσάκια. Προσθέτοντας το 1 στο 8 είχα ένα δεύτερο #18. Αλλάζοντας το #13 σε #18 είχα ακόμη ένα, και το τέταρτο ήρθε προσθέτοντας το 1 στο #3 και αλλάζοντας το 3 σε 8. Σύντομα είχα πολλά καροτσάκια με τον αριθμό 18.

Το επόμενο πρωί, όταν άνοιξα την αποθήκη εργαλείων, οι γυναίκες μπήκαν μέσα βιαστικές και η μία μετά την άλλη έφυγαν με ένα καροτσάκι #18. Η ειρήνη είχε αποκατασταθεί. Μόλις μερικές ώρες αργότερα το κόλπο αποκαλύφθηκε. Στο τέλος, οι γυναίκες ανακάλυψαν πως είχαν συμπεριφερθεί λίγο χαζά και οι τσακωμοί σταμάτησαν ως το τέλος εκείνης της περιόδου. Εγώ όμως είχα καταστρέψει το σύστημα αρίθμησής μου.

Προτερήματα και αδυναμίες των Ελλήνων

Η νύχτα πέφτει στο μπαλκονάκι, το κρασάκι της Νεμέας, όμως, καλά κρατεί. Απολαμβάνουμε την συντροφιά των Μίλλερ, τις συναρπαστικές διηγήσεις και το πηγαίο χιούμορ του Αρχαιολόγου-Καθηγητή. Ρωτάω την γνώμη του για τους Έλληνες. Η απάντησή του είναι, όπως πάντα, απολαυστική:

Θαυμάζω την φιλοτιμία και την φιλοξενία των Ελλήνων, και έχω απολαύσει τα οφέλη και των δύο, πολλές φορές.

Δεν θαυμάζω τον εγωισμό που κάνει την συμβίωση στις κοινότητές τους δύσκολη, και συχνά τους οδηγεί στην απαξίωση των δικαιωμάτων των άλλων, όπως, για παράδειγμα, όταν πετάνε σκουπίδια στους δρόμους ή μιλάνε φωναχτά στα τηλέφωνά τους στα ρεστοράν ή καπνίζουν σε μέρη στα οποία ο καπνός τους ενοχλεί άλλους.

Ας κάνω μια μικρή εισαγωγή στο θέμα:

Το 1968/9 ήμουν αρκετά τυχερός ώστε να έχω μια υποτροφία του ιδρύματος Fulbright Fellowship για να σπουδάσω στην Ελλάδα, δουλεύοντας στο ντοκτορά μου επάνω στο θέμα του αρχαίου πρυτανείου ως αρχιτεκτονικού τύπου. Στο ξεκίνημα της σεζόν, τον Σεπτέμβρη, το Fulbright Foundation μας έδωσε ένα πρόγραμμα κατάρτισης προσπαθώντας να μας προετοιμάσει για τη ζωή στην Ελλάδα. Αρκετοί ομιλητές μας παρουσίασαν διάφορες απόψεις επάνω στην ελληνική ζωή και τα έθιμα. Θυμάμαι συγκεκριμένα τον καλλιτέχνη Νικόλαο Σταυρουλάκη που μας εισήγαγε στην μοντέρνα ελληνική τέχνη. Είμαι περήφανος που έχω μια από τις ξυλογραφίες του να κρέμεται στο σαλόνι μου, τόσα χρόνια μετά.

Ανάμεσα στους άλλους ανθρώπους, που μας εξηγούσαν την μοντέρνα Ελλάδα και τους Έλληνες, ήταν ένας κοινωνιολόγος, το όνομα του οποίου δεν μπορώ να θυμηθώ, αλλά ήταν Έλληνας και δίδασκε σ’ ένα αμερικανικό πανεπιστήμιο. Μας μίλησε για διαφορετικές μελέτες και πειράματα που είχε κάνει. Να ένα που θυμάμαι: έδωσε 100 γράμματα με διευθύνσεις ήδη γραμμένες και γραμματόσημα επάνω τους σε Αμερικανούς φοιτητές που δεν ήξεραν ελληνικά και οι οποίοι βγήκαν στον δρόμο και ζητούσαν από ανθρώπους (Έλληνες) που συνάντησαν εκεί, να ταχυδρομήσουν το γράμμα. Από τα 100 γράμματα, 97 έφτασαν στον προορισμό τους. Τότε ο κοινωνιολόγος έκανε το ίδιο πείραμα με 100 γράμματα που δεν είχαν γραμματόσημα, και 78 έφτασαν στον προορισμό τους. Με άλλα λόγια, περισσότεροι από τα 3/4 των Ελλήνων στον δρόμο πήραν το γράμμα από τον ξένο φοιτητή, του έβαλαν γραμματόσημο πληρώνοντάς το οι ίδιοι, και το ταχυδρόμησαν.

Έτσι καταλάβαμε τα δύο βασικά χαρακτηριστικά: την φιλοξενία και την φιλοτιμία, και πως ποτέ δεν θα ‘πρεπε να διστάζουμε να ζητήσουμε βοήθεια από έναν Έλληνα.

Ο κοινωνιολόγος μάς είπε μια άλλη ιστορία, περισσότερο προσωπική. Οδηγούσε σ’ έναν δρόμο στο Παγκράτι, όπου οι οδοί δεν είχαν ασφαλτοστρωθεί και δεν υπήρχαν φανάρια. Μπήκε σε μια διασταύρωση ακριβώς την ίδια στιγμή που και κάποιος άλλος οδηγός έφτασε σ’ αυτήν από απέναντι. Κατέληξαν να τσουγκρίζουν τους προφυλακτήρες τους και ένας από τους δύο θα ‘πρεπε να κάνει όπισθεν. Πήδηξαν έξω από τα αυτοκίνητά τους και άρχισαν να φωνάζουν ο ένας στον άλλο. Τότε ο κοινωνιολόγος μας σκέφτηκε “υποτίθεται πως είμαι καλλιεργημένος άνθρωπος. Αυτή η συμπεριφορά μου, να φωνάζω στον δρόμο, είναι ανάρμοστη“, και σταμάτησε. Μετά από λίγο ο άλλος άντρας σταμάτησε, επίσης, και τότε ο κοινωνιολόγος τον ρώτησε “την πίστεψες;”.

Τι; Να πιστέψω ποιαν;”.

Τη μητέρα σου όταν σου είπε πως πρέπει να είσαι πρώτος“.

Ο άλλος άντρας κοίταξε για μια στιγμή και μετά άρχισε να γελάει. Και οι δυο τους μπήκαν στα αυτοκίνητά τους και βγήκαν από τη διασταύρωση με όπισθεν.

Το μάθημα για μας ήταν πως ο Έλληνας άντρας έχει ένα “Εγώ“, που του το φουσκώνουν από την γέννησή του, από την οικογένειά του και κυρίως από την μητέρα του. Έπρεπε να είμαστε προσεκτικοί, για να μην προκαλέσουμε περισσότερο φούσκωμα, από την μία πλευρά, και να μην πληγώσουμε αυτό το ευαίσθητο “Εγώ”, από την άλλη.

ΜΕ ΞΕΝΑΓΟ ΜΑΣ ΤΟΝ ΜΙΛΛΕΡ

Το επόμενο πρωί, 9 Οκτωβρίου, ο Καθηγητής Μίλλερ μάς καλωσορίζει στο Αρχαιολογικό Πάρκο του Σταδίου. Ο τόπος είναι κατάφυτος και πολύ ειδυλλιακός. Βαδίζοντας στα βήματα του Αρχαιολόγου είναι σαν ν’ ακολουθούμε νοερά τα ίχνη των αρχαίων αθλητών, προπονητών και κριτών, που έφθαναν στο Στάδιο από το ιερό του Διός.

– Πριν μπούνε στο Στάδιο, περνούσαν υποχρεωτικά από το Αποδυτήριο, παρατηρεί ο Καθηγητής και μας δείχνει τους λίγους κίονες, που μετά τις εργασίες αποκατάστασης σώζονται σε διαφορετικό ύψος διατήρησης.

Χωρίς την επισήμανσή του, θα ρίχναμε μια ματιά στους κίονες και θα συνεχίζαμε.

– Στο κτίριο αυτό, συμπληρώνει ο Μίλλερ, οι αθλητές γδύνονταν, άλειφαν τα σώματά τους με λάδι και προθερμαίνονταν. Ανακαλύψαμε το κτίριο στα 1990 και, όταν συνειδητοποίησα τι  είχα βρει, η μνήμη μου πήγε 15 χρόνια πριν, σε μια αίθουσα του Μπέρκλεϋ. Στη διάρκεια της διδασκαλίας για τον αρχαίο αθλητισμό μια φοιτήτρια με ρώτησε πού ήταν τα αποδυτήρια. Της απάντησα ότι δεν χρειάζονταν, αφού οι αθλητές ήταν γυμνοί.

– Μα κάπου θα άφηναν τα ρούχα τους, επέμενε η φοιτήτρια.

– Ήταν μια λογική παρατήρηση, που ως τότε δεν είχε κάνει κανείς. Φυσικά, άφηναν τα ρούχα τους στο Αποδυτήριο, που είχαμε μόλις ανακαλύψει.

Μετά την προετοιμασία τους στο Αποδυτήριο οι αθλητές εισέρχονταν στον αγωνιστικό χώρο. Η αποκάλυψη της θολωτής εισόδου έγινε στις 3 Μαΐου 1978, στην δυτική πλευρά του στίβου. Εισχωρούμε με δέος στην μήκους 36,35 μέτρων, μισοσκότεινη θολωτή σήραγγα του Σταδίου. Βαδίζουμε αργά, θαυμάζουμε τους λαξευτούς πωρόλιθους της κατασκευής. Πού και πού ο Αρχαιολόγος μάς υποδεικνύει μερικά χαράγματα στις επιφάνειες των τοιχωμάτων, που συνήθιζαν να αποτυπώνουν οι αθλητές. Σ’ ένα απ’ αυτά αναφέρεται το όνομα «ΤΕΛΕΣΤΑΣ», που συνδέεται με τον ομώνυμο Ολυμπιονίκη της κατηγορίας παιδιών, του 340 περίπου π.Χ. Πιο κάτω είναι σκαλισμένη η λέξη «ΝΙΚΩ».

Μετά το μισοσκόταδο της στοάς ξαναβγαίνουμε στο φως, στον στίβο του Σταδίου, όπου 25 περίπου αιώνες πριν αγωνίζονταν τόσοι αρχαίοι αθλητές.

ΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΤΗΣ ΝΕΜΕΑΣ

Το Στάδιο ήταν χωρητικότητας τουλάχιστον 30.000 θεατών. Οι αγώνες ονομάζονταν «γυμνικοί», επειδή οι αθλητές αγωνίζονταν γυμνοί. Τα αθλήματα ήταν το Στάδιον, ο Δίαυλος, ο Ίππιος, ο Δόλιχος, ο Οπλίτης δρόμος, η Πυγμή, το Παγκράτιον, η Πάλη και το Πένταθλον.

Πολλές πόλεις – κράτη έστελναν επίσημες αντιπροσωπείες στους αγώνες. Συνέρρεαν επίσης και πολλοί μικροπωλητές. Βρέθηκαν χιλιάδες νομίσματα, που χρησιμοποιούνταν στις συναλλαγές. Τα νομίσματα αυτά προέρχονται από 84 διαφορετικές πόλεις- κράτη, σε μεγάλη ακτίνα γύρω απ’ την Νεμέα. Το μεγαλύτερο ποσοστό των νομισμάτων, το 29%, προερχόταν από την γειτονική Κόρινθο, ενώ από την σχετικά μακρινή Αθήνα προερχόταν μόλις το 3%.

Αναφορικά με την ίδρυση των αγώνων, ο ακάματος ιστορικός ερευνητής Γιώργος Κωστούρος, στο δίτομο μνημειώδες έργο του «Νεμέων άθλων διήγησις», αναφέρει στον Α΄ τόμο : «Με δεδομένο ότι ο πρώτος άθλος του  Ηρακλέους, η εξόντωση δηλαδή του λιονταριού της Νεμέας, είχε πάντα εξέχουσα θέση στη μυθολογία της αρχαίας Ελλάδος, προκαλεί έκπληξη το γεγονός, ότι ο άθλος αυτός συσχετίστηκε με την ίδρυση των Νέμεων αγώνων μόλις κατά την ρωμαϊκή περίοδο».

Κατ’ άλλους τα Νέμεα ήταν αγώνες ταφικοί, η τέλεση των οποίων καθιερώθηκε μετά τον θάνατο, από φίδι, του μικρού Οφέλτη, γιου της Ευρυδίκης και του βασιλιά της Νεμέας Λυκούργου. Αξίζει επίσης να αναφέρουμε, ότι τα Νέμεα περιελήφθησαν στον κύκλο των Πανελλήνιων αγώνων το 573 π.Χ. με τους αγώνες της Ολυμπίας, των Δελφών και της Ισθμίας. Αυτοί ήταν οι τέσσερις «στεφανίτες» αγώνες της κλασσικής εποχής κατά τη διάρκεια των οποίων ίσχυε η περίφημη «εκεχειρία», δηλαδή η παύση κάθε εχθροπραξίας.

Το Στάδιο κατασκευάστηκε το 330-320 π.Χ. και χρησιμοποιήθηκε μόνον ως τη μεταφορά των αγώνων στο Άργος, το 271 π.Χ. Επομένως η αθλητική χρήση του διήρκησε μόνον 60 περίπου χρόνια.

Ανηφορίζουμε με τον Στέφανο Μίλλερ μερικά πέτρινα σκαλοπάτια στο ανατολικό πρανές, φυτεμένα με πεύκα, σπάρτα και πικροδάφνες. Ένα επίπεδο μονοπάτι κινείται ημικυκλικά ως το δυτικό άκρο του πρανούς. Πιο πάνω υπάρχει ένα δεύτερο μονοπάτι, που μας χαρίζει μια πανοραμική εικόνα του στίβου και της γύρω περιοχής. Ελιόδεντρα, κουμαριές, ρείκια και κυπαρίσσια, παγκάκια θέας και ξεκούρασης, βρύσες με πυροσβεστικά λάστιχα νερού, καθαριότητα και τάξη. Η αύρα του Μίλλερ αιωρείται παντού.

Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΩΝ ΝΕΜΕΩΝ ΑΓΩΝΩΝ

Ξεφυλλίζω με συγκίνηση το 7ο τεύχος του περιοδικού, τον Δεκέμβρη 1997. Σ’ εκείνο, το τόσο μακρινό τεύχος, οι σελίδες 160-181 αναφέρονται στην αναβίωση των Αρχαίων Ελληνικών Αγώνων. Οι έξι τελευταίες σελίδες ήταν αφιερωμένες στην πρώτη σύγχρονη Νεμεάδα, που τελέσθηκε στο αρχαίο Στάδιο της Νεμέας των 1η Ιουνίου 1996. Έκτοτε ανδρώθηκε  ο θεσμός και το 2012 τελέσθηκε ήδη η Πέμπτη σύγχρονη Νεμεάδα. Έτσι, με την ενεργό συμμετοχή του «Συλλόγου για την Αναβίωση των Νέμεων Αγώνων» αλλά και την αγάπη των κατοίκων κα των φορέων του τόπου, αθλητές και θεατές ξαναζούν μοναδικές στιγμές από την αίγλη του παρελθόντος. Και, όπως αναφέρει ο Στέφανος Μίλλερ « η επιτυχία του Συλλόγου έγκειται στο γεγονός, ότι η Αναβίωση των Νέμεων αγώνων προσφέρει την ευκαιρία να αισθανθεί κανείς ως αρχαίος Έλληνας αθλητής και να έρθει σε άμεση επαφή με τους ίδιους λίθους και το ίδιο έδαφος, όπου εκείνοι οι αθλητές αγωνίσθηκαν πριν από 2.350 χρόνια…».

ΣΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟ

Από τα ψηλώματα του Σταδίου ατενίζουμε την κοιλάδα της Αρχαίας Νεμέας, καταπράσινη και κατάφυτη από αμπελώνες και ελαιώνες.

– Ο τόπος, ωστόσο, δεν ήταν πάντα έτσι, παρατηρεί ο Καθηγητής. Στα αρχαία χρόνια αλλά και ως τα τέλη του 19ου αι., η κοιλάδα ήταν ακατοίκητη κατά τη διάρκεια του χειμώνα, επειδή οι χειμωνιάτικες βροχές την μετέτρεπαν σε έλος. Για το μεγαλύτερο λοιπόν μέρος του χρόνου η κοιλάδα ήταν ένας έρημος τόπος, ενώ στην διάρκεια ενός θερινού μήνα μετατρεπόταν σε πανελλήνιο αθλητικό και θρησκευτικό κέντρο.

Η κατάσταση άλλαξε, όταν το 1883 μια ομάδα Γάλλων μηχανικών αποξήρανε την κοιλάδα. Έκτοτε, ουσιαστικά, αρχίζουν οι ανασκαφικές έρευνες, αρχικά το 1884 από την Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή. Το 1924 αρχίζει εργασίες στην Νεμέα η Αμερικανική Σχολή Κλασσικών Σπουδών της Αθήνας, σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο του Cincinnati.

Το 1962 και το 1964 η Αμερικανική Σχολή επέστρεψε στην Νεμέα. Το 1974, τέλος, άρχισαν συστηματικές ανασκαφές από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Μπέρκλεϋ, υπό την αιγίδα της Αμερικανικής Σχολής και την εποπτεία της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας του Υπουργείου Πολιτισμού. Ήταν, ωστόσο, απαραίτητη η ύπαρξη ενός Μουσείου για να στεγασθούν, να μελετηθούν, να συντηρηθούν και να εκτεθούν τα ευρήματα των ανασκαφών. Τα ευρήματα αυτά προέρχονται από την κοιλάδα της Αρχαίας Νεμέας και τις κοιλάδες των Κλεωνών ανατολικά και Φλιούντα δυτικά.

Αποτελεί, μάλιστα, ευτύχημα το γεγονός, ότι πολύ έγκαιρα εμφανίστηκε ο Rudolph Α. Peterson, χάρις στην συνεχή γενναιοδωρία και το όραμα του οποίου έγινε δυνατή η ανέγερση του Μουσείου. Τα εγκαίνια του Μουσείου και η επίσημη παραχώρησή του στο ελληνικό κράτος έγιναν στις 28 Μαΐου 1984.

Συναντάμε το Μουσείο μερικές εκατοντάδες μέτρα ΒΔ του Σταδίου. Για την τελική πρόσβαση διασχίζουμε ένα στενό, γραφικό δρομάκι. Είναι η οδός Στέφανου Μίλλερ, μια θαυμάσια πρωτοβουλία των τοπικών φορέων και της κοινωνίας της Νεμέας, που αποδεικνύει την αναγνώριση και την ευγνωμοσύνη τους για την μακρόχρονη προσφορά του Αρχαιολόγου Καθηγητή. Επίσης, ως ελάχιστος φόρος τιμής προς τον μεγάλο δωρητή R. Α. Peterson και τους εκατοντάδες ιδιώτες δωρητές υπάρχουν χαραγμένα τα ονόματά τους σε μαρμάρινες επιτοίχιες πλάκες. Αναφέρονται, επιπλέον, και τα ονόματα των ντόπιων εργατών που αφιέρωσαν τον χρόνο, το μόχθο και τις ικανότητές τους στις 30χρονες ανασκαφές.

Οι κτιριακές εγκαταστάσεις είναι θαυμάσιες, με λιτές αρχιτεκτονικές γραμμές. Ο εσωτερικός χώρος είναι φωτεινός, ενώ τα μεγάλα παράθυρα στα Β-ΒΔ, μας χαρίζουν μια εκπληκτική εικόνα στον αρχαιολογικό χώρο και στον περίφημο Ναό του Διός. Πανέμορφος είναι και ο περιβάλλων χώρος, με τους πλακόστρωτους διαδρόμους, το καλοκουρεμένο γρασίδι, τα φροντισμένα δέντρα, λουλούδια και φυτά.

Πολύτιμη είναι η παρουσία του Στέφανου Μίλλερ για την ξενάγησή μας. Θα ήταν υπερβολική η φιλοδοξία  μας να περιγράψουμε, έστω και περιγραμματικά, τα ποικίλα εκθέματα του Μουσείου. Περιοριζόμαστε, απλά, να σημειώσουμε ότι στους 10 τομείς και στις 19 συνολικές προθήκες περιλαμβάνονται τα εκθέματα και αντικείμενα τα οποία «αφηγούνται» διάφορες πλευρές της ιστορίας της Νεμέας, όπως προκύπτει από τις σχετικές ανασκαφές.

Έτσι, ανάμεσα στα άλλα εκθέματα, περνάν από τα μάτια μας πολλά και ποικίλα νομίσματα, χάλκινα και αργυρά, από διάφορες πόλεις και διάφορες εποχές, ένα χρυσό σφυρήλατο έλασμα με την κεφαλή του Ηρακλή, ένα χάλκινο κι ένα πήλινο ειδώλιο του Οφέλτη βρέφους, ένας μολύβδινος κούρος, αθλητικός εξοπλισμός, μια χάλκινη υδρία με κεφαλή κόρης στην χάλκινη λαβή, μυκηναϊκά αγγεία από τον λόφο της Τσούγκιζας και τόσα άλλα. Στην ανατολική αίθουσα του Μουσείου μάς εντυπωσιάζει ο λεγόμενος «Θησαυρός των Αηδονιών». Είναι κοσμήματα εκπληκτικής τέχνης από χρυσό, που βρέθηκαν σε τάφους της Μυκηναϊκής εποχής, πιθανόν της περιόδου 1500-1400 π. Χ. Οι τάφοι είναι υπόσκαφοι στο απότομα πρανή του σύγχρονου οικισμού των Αηδονιών.

ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΔΙΟΣ

Ένα λιθόστρωτο μονοπάτι μάς οδηγεί, βόρεια του Μουσείου, στον ναό του Διός. Ο ναός οικοδομήθηκε περίπου το 330 π.Χ. Συγκαταλέγεται μεταξύ των πρωιμότερων κτιρίων, όπου συνδυάζεται η χρήση και των τριών αρχιτεκτονικών ρυθμών, του δωρικού, του κορινθιακού και του ιωνικού. Κάτω από τον ναό του Διός υπήρχε ένας πρωιμότερος ναός, που καταστράφηκε βίαια πριν από το τέλος του 5ου αι. π.Χ.

Κατά την παλαιοχριστιανική εποχή αποσυναρμολογήθηκαν οι περισσότεροι από τους τριάντα έξι δωρικούς κίονες εκτός από τρεις. Σήμερα, μετά την αποκατάσταση έξι επιπλέον κιόνων το εντυπωσιακό σύνολο περιλαμβάνει εννιά. Τον ναό περιέβαλλε μία ανοιχτή, ιερή πλατεία που, σύμφωνα με την επιγραφή, που βρέθηκε το 1983, ονομαζόταν πιθανόν «Επιπολά». Το πιο αξιόλογο χαρακτηριστικό της πλατείας ήταν το ιερό άλσος από κυπαρίσσια, που αναφέρεται από τον Πίνδαρο και τον Παυσανία. Οι αρχαίοι λάκκοι φύτευσης των δένδρων ήρθαν στο φως με την ανασκαφή και στα ίδια σημεία  ξαναφυτεύτηκαν κτπαρίσσια.

Στην νότια πλευρά της πλατείας υπήρχε μια σειρά εννέα κτιρίων, που ονομάστηκαν «Οίκοι», επειδή παρείχαν στέγη και τροφή στους πολίτες των διαφόρων πόλεων – κρατών που κατέφθαναν για την τέλεση των αγώνων. Σώζονται επίσης τα λείψανα δύο μεγάλων οικοδημάτων, του Ξενώνα και του Λουτρού. Κάτω και δυτικά του Λουτρού βρισκόταν το πρώιμο στάδιο για την διεξαγωγή των Νέμεων αγώνων, του 6ου αι. π.Χ.

Πάνω από τον Ξενώνα κατασκευάστηκε, στα μέσα του 5ου αι. μ.Χ. μια μεγάλη Βασιλική. Αρχαίοι λιθόπλινθοι τεμαχίστηκαν και επαναχρησιμοποιήθηκαν στα θεμέλια της Βασιλικής. Οι περισσότεροι από αυτούς προέρχονταν από τον ναό του Διός.

Η περιήγησή μας ολοκληρώνεται, αναζητούμε καταφύγιο στη σκιά των δέντρων μπροστά στο ναό. Ο χώρος είναι κατάσπαρτος από πάμπολλους σπόνδυλους κιόνων, διαφόρων διαστάσεων. Είναι όλοι αριθμημένοι, με απόλυτη ταυτοποίηση της θέσης τους. Απλά περιμένουν στωικά τη στιγμή που θα εγκριθεί η αναστήλωσή τους.

Ήδη υπάρχει έτοιμο σχέδιο αναστήλωσης πέντε ακόμη κιόνων , μας εξηγεί ο Μίλλερ. Η διαδικασία όμως είναι πολύ απαιτητική, χρονοβόρα και δαπανηρή.

Προσπαθούμε να φανταστούμε αναστηλωμένους τους 36 αρχικούς κίονες, που κάποτε ορθώνονταν σε ύψος 13 μέτρων και αποτελούσαν το υπέρλαμπρο οικοδόμημα του ναού του Διός. Δυστυχώς, η εικόνα αυτή είναι καταδικασμένη να μείνει μόνον στην φαντασία μας. Μακάρι κάποια νεότερη γενιά να έχει την τύχη να θαυμάσει την συνολική εικόνα του αναστηλωμένου ναού, κάποτε στο μέλλον.

back-button
next-button
nemea nemea_3 nemea_4 nemea_7 nemea_10 nemea_13 nemea_16 nemea_17 nemea_18 nemea_19 nemea_20 nemea_23 nemea_26 nemea_27 nemea_28 nemea_30 nemea_32 nemea_36 nemea_37 nemea_40 nemea_41
Close Καλάθι Αγορών
Close
Close
Categories
Newsletter

Newsletter

Κάνε εγγραφή δωρεάν για να λαμβάνεις τα προγράμματα των εκδρομών και τα άρθρα μας για νέους προορισμούς.

Please wait...

Σας ευχαριστούμε για την εγγραφή!