Μετά την οδηγική “χλιδή” της Εγνατίας ως τα Γιάννενα, παίρνουμε τις κατηφοριές και τις στροφές για την Άρτα. Νταλίκες στον στενό δρόμο, δυσκολία προσπέρασης και συνωστισμός. Όλοι προσμένουμε την ολοκλήρωση της  Ιονίας Οδού. Η οποία θα μας λυτρώσει οριστικά από τα οδηγικά βάσανα ως το Αντίρριο. Παράλληλα όμως θα μας στερήσει την συντροφιά  των κρυστάλλινων νερών του Λούρου, με τα βαθύσκια πλατανοδάση και τις ζωντανές πέστροφες στα παραποτάμια χωριά.

Πριν και μετά την πόλη της Άρτας, μάς συνοδεύουν στη διαδρομή οι θησαυροί των περιβολιών. Πληθωρικοί σωροί από λεμόνια, πορτοκάλια και μανταρίνια γοητεύουν τα βλέμματά μας με τα ζωηρά χρώματά τους, πάνω στα κιόσκια και τους πάγκους των ντόπιων παραγωγών. Κάποιοι έχουν αναγράψει σε χαρτόνια και τις τιμές. Μας εντυπωσιάζουν οι τιμές των πορτοκαλιών : 0,25 και 0,20 €  το κιλό ! Δίνεις 2 € και παίρνεις αντίστοιχα 8 ή 10 κιλά ! Αν είναι δυνατόν !

Με πλούσια βιταμίνη C στον οργανισμό μας συνεχίζουμε για Μεσολόγγι.

Καθώς πλησιάζουμε συνειδητοποιώ: ότι πάνε 50 χρόνια από τότε, που για πρώτη φορά επισκέφθηκα την πιο ηρωική, την πιο πολύπαθη πόλη της Ελλάδας. Ακόμα θυμάμαι τον εαυτό μου,  τελειόφοιτο του Γυμνασίου Αρρένων Καβάλας, να περιδιαβαίνω με συγκίνηση τον “Κήπο των Ηρώων” στην Ιερή Πόλη. (1) Και να προσπαθώ, με την χειροκίνητη Yashica, να φωτογραφίσω με ασπρόμαυρο φιλμ μνημεία, ανδριάντες και προτομές, Ελλήνων και Φιλελλήνων ηρώων, που έπεσαν μαχόμενοι κατά τη διάρκεια της θρυλικής Εξόδου.

Μισό, λοιπόν, αιώνα μετά βρίσκομαι και πάλι στους σκιερούς διαδρόμους του “Κήπου των Ηρώων” κάτω από τους φοίνικες, τα κυπαρίσσια, τα πεύκα και τις δάφνες. Πολύτιμο οδηγό σε τούτη την οδοιπορία της ιστορίας και της τιμής έχουμε τον Διπλωματούχο ξεναγό Γιώργο Αποστολάκο.  Που δεν περιορίζεται μόνον στην παρουσίαση των μνημείων, αλλά και στην περιγραφή των δύο πολιορκιών του Μεσολογγίου και της εποποιίας της Εξόδου.

Ο ΚΗΠΟΣ ΤΩΝ ΗΡΩΩΝ

Ο “Κήπος των Ηρώων” αποτελεί ουσιαστικά ένα κοιμητήριο ξεχωριστό στην Ελλάδα, αφού τα χώματά του φιλοξένησαν τα σώματα χιλιάδων, κατά τον εθνικό μας ποιητή Διονύσιο Σολωμό, «Ελεύθερων Πολιορκημένων» που πολέμησαν μέχρις εσχάτων, μαρτύρησαν και τελικά ενταφιάστηκαν στον καθαγιασμένο τούτο χώρο.

Αποτελεί παράλληλα, τη μοναδική περιφερειακή γλυπτοθήκη της χώρας μας, το μοναδικό ιστορικό πάρκο αναφορικά με την Ελληνική Επανάσταση. Στο πλάι της εισόδου του Κήπου, σε μία μαρμάρινη πλάκα, αναγράφεται σαν έτος ίδρυσής του, το 1829. Πληροφορούμενος ο Ιωάννης Καποδίστριας πως στην περιοχή αυτή ήταν το στρατόπεδο και ταυτόχρονα το νεκροταφείο των πολιορκημένων, έδωσε την εντολή να ανεγερθεί ένα μνημείο στο οποίο θα τοποθετούσαν όλα τα διάσπαρτα οστά. Είχαν προηγηθεί, όχι μόνο η ολοκληρωτική καταστροφή της πόλης από τους Τουρκοαιγύπτιους, μόνο τρία σπίτια σώζονται σήμερα από εκείνη την εποχή, αλλά και το άνοιγμα των τάφων από τους πολιορκητές, προσδοκώντας πως θα έβρισκαν πολύτιμα αντικείμενα. Προφανώς δεν βρήκαν αυτά που περίμεναν κι έτσι άφησαν τα πτώματα άταφα.

Τα κουφάρια έγιναν βορά των όρνεων του Αρακύνθου κι έτσι η πόλη που άκμασε προεπαναστατικά, μετετράπη, στην κυριολεξία, σε κρανίου τόπο. Ο Κυβερνήτης, όχι μόνο διέταξε την ανέγερση του μνημείου, αλλά προχώρησε και στην προκήρυξη του πρώτου αρχιτεκτονικού διαγωνισμού που διεξήχθη στο ελεύθερο Ελληνικό κράτος. Πρώτευσαν σχέδια του φοιτητή, στην Ακαδημία του Αγίου Λουκά της Ρώμης, Λύσανδρου Καυταντζόγλου, που δεν υλοποιήθηκαν γιατί ο Καποδίστριας δολοφονήθηκε. Η διαταγή του όμως εξετελέσθη κι έτσι το 1838, έχουμε την συμβολικά επίσημη μεταφορά των οστών και τοποθέτησή τους στο «Ηρώον», στον Τύμβο δηλαδή, που δεσπόζει στην κεντρική πλατεία του Κήπου, πρόκειται για το πλέον ιερό σημείο της πόλης. Αποτελεί μικρογραφία, ταυτοχρόνως, μυκηναϊκού θολωτού τάφου και του Τύμβου του Μαραθώνα. Υπολογίζεται πως εναποτέθηκαν οστά περίπου 1.500 πεσόντων.

Σημαντικότατο μνημείο, ιδιαίτερης ιστορικής και συναισθηματικής αξίας αποτελεί ο τάφος του Μάρκου Μπότσαρη, που σκοτώθηκε στο Κεφαλόβρυσο Καρπενησίου τον Αύγουστο του 1823. Εννέα μήνες πριν τον θάνατό του, ήταν αρχηγός των πολιορκημένων  στην Πρώτη Πολιορκία. Τα παλληκάρια του θεώρησαν πως έπρεπε να ενταφιαστεί στο Μεσολόγγι. Έτσι έγινε. Η λαϊκή μούσα διασώζει την σκηνή…«Θρήνος μεγάλος έγινε μέσα στο Μεσολόγγι, το Μάρκο παν στην εκκλησιά το Μάρκο παν στον τάφο, ‘ξήντα παπάδες παν μπροστά και δέκα δεσποτάδες κι από κοντά Σουλιώτισσες τόνε μοιργιολογάνε…» Το 1838 διαμορφώθηκε ο τάφος του περίπου όπως τον βλέπουμε σήμερα και τοποθετήθηκε επάνω του το αγαλματίδιο που παρουσιάζει την κόρη της Ελλάδας, ή αλλιώς “Ελληνοπούλα”, έργο του Γάλλου ρομαντικού γλύπτη, Νταβίντ ντ’ Ανζέ. Βέβαια, αυτό που βλέπουμε σήμερα επάνω στον τάφο, είναι αντίγραφο, με τεράστια όμως καλλιτεχνική αξία, που φιλοτεχνήθηκε το 1915 από τον Γεώργιο Μπονάνο. Σε αυτό το σημείο κορυφώνονται οι εκδηλώσεις κάθε Σάββατο Λαζάρου με την αναπαράσταση της ανατίναξης του Χρήστου Καψάλη και αφού έχει προηγηθεί η μοναδική, στην Ελλάδα πένθιμη πομπή, δρώμενα ιδιαίτερα συγκινητικού και μυσταγωγικού χαρακτήρα. Κάθε Έλληνας οφείλει, κατά την ταπεινή μας άποψη, τουλάχιστον μία φορά στη ζωή του, όχι μόνο να παρακολουθήσει αλλά και να λάβει μέρος.

Πολύ κοντά βρίσκεται το μνημείο των Γάλλων Φιλελλήνων. Απαρτίζεται από 19 πλάκες που συμβολίζουν τους Γάλλους που ήρθαν στο Μεσολόγγι και βοήθησαν καθ’ όλη τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης. Βρίσκεται εκεί, δηλαδή στο κοντινότερο προς τον Μπότσαρη σημείο, κατ’ απαίτηση του Γαλλικού Υπουργείου Πολιτισμού από το 1994. Ο εθνικός μας ήρωας έχει τιμηθεί στη χώρα αυτή ίσως και περισσότερο από τη δική μας. Σταθμός στο Γαλλικό μετρό και μεγάλη πλατεία στο Παρίσι, φέρουν το όνομά του, ενώ από το 1823 μέχρι και το 1828, δύο χρόνια μετά την «ΈΞΟΔΟ», δεκατέσσερα θεατρικά έργα ανέβηκαν στην πόλη του φωτός με θέμα τη ζωή, την δράση και τον θάνατο του αξιωματικού, εξ άλλου, του Γαλλικού στρατού, Μάρκου Μπότσαρη.

Ωστόσο, το πιο αξιόλογο καλλιτεχνικά, από τα 71 μνημεία του Κήπου, είναι βεβαίως ο ανδριάντας του Λόρδου Βύρωνα. Φιλοτεχνήθηκε το 1880, ύστερα από δεκαετή πανελλήνιο έρανο, από τον Τήνιο Γεώργιο Βιτάλη. Αποτελεί εξαιρετικό δείγμα νεοκλασικισμού με απίστευτες λεπτομέρειες αλλά και απαράμιλλη εκφραστικότητα. Όντας το πλέον γνωστό δημόσιο πρόσωπο της εποχής του, ο πιο γνωστός “celebrity” θα λέγαμε σήμερα, επηρέαζε με τη δράση και τη συμπεριφορά του ένα ευρύτατο φάσμα ανθρώπων πανευρωπαϊκά και όχι μόνο. Ευρισκόμενος τους τέσσερις τελευταίους μήνες της ζωής του στο πολύπαθο Μεσολόγγι και προσπαθώντας να βρει την εξιλέωση, ίσως, για τον πρότερο βίο του, όχι μόνο συμφιλίωσε οπλαρχηγούς, όχι μόνο πρόσφερε πολλά χρήματα από την περιουσία του για να οχυρωθεί η πόλη, αλλά, έγραφε και έστελνε επιστολές σε λογίους, πολιτικούς και στρατιωτικούς σε ολόκληρο τον τότε γνωστό κόσμο, με σκοπό να τους ευαισθητοποιήσει ως προς το Ελληνικό ζήτημα. Τα κατάφερε. Αυτός πυροδότησε ουσιαστικά τον φιλελληνισμό με το ποίημα “Childe Harold’s Pilgrimage” χρόνια πριν, αυτός τον έφτασε και στο ζενίθ του με όλα τα προαναφερθέντα, κυρίως όμως με τον θάνατό του, στις 19 Απριλίου 1824.

Τα φώτα της τότε δημοσιότητας έπεσαν στο Μεσολόγγι, πρωτίστως και κατ’ επέκταση στην Ελληνική Επανάσταση. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο πως περιδιαβαίνοντας τους διαδρόμους του Κήπου, θαυμάζουμε μνημεία Φιλανδών, Γάλλων, Πολωνών, Σουηδών, Ιταλών, Γερμανών, Ελβετού, Ρώσων, Αμερικανών, ενώ ακόμα δεν έχουν αναγερθεί μνημεία για Ισπανό, Πορτογάλο, Βουλγάρους, Ούγγρους, Βέλγους, Ολλανδούς.

Έχοντας αφουγκρασθεί τον χώρο και την υποβλητικότητα που αποπνέει, έχοντας “συνομιλήσει” με τους ήρωες, ανεξαρτήτως εθνικότητας, αντιλαμβανόμαστε πλήρως πως η επίσκεψη στον Κήπο των Ηρώων, το Ιερό Ταφείο των Ελεύθερων Πολιορκημένων, θα πρέπει να αποτελεί χρέος, προσκύνημα κάθε ελεύθερου ανθρώπου – πολίτη του σύγχρονου κόσμου. Είναι, ταυτόχρονα, το πανεθνικό και παγκόσμιο μνημείο αυτοθυσίας, ελευθερίας και αξιοπρέπειας που εμβαπτίζει τον εκάστοτε επισκέπτη στην ΙΕΡΗ ΠΟΛΗ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ.

OI ΔΥΟ ΠΟΛΙΟΡΚΙΕΣ – Η ΘΡΥΛΙΚΗ ΕΞΟΔΟΣ

Το Μεσολόγγι πολιορκήθηκε δύο φορές – αν και κάποιοι ιστορικοί αναφέρουν τρεις – κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης. Η προεπαναστατική του ευμάρεια που είχε οδηγήσει στην κατασκευή στόλου εμπορικών πλοίων πολλών χιλιάδων τόνων, πριν το Γαλαξίδι, κυρίως όμως η στρατηγική του θέση το κατέστησαν στόχο των Τούρκων, αρχικά και των Αιγυπτίων αργότερα.

Μετά την καταστροφική για τους Έλληνες μάχη του Πέτα στις 4 Ιουλίου 1822, οι Ομέρ Βρυώνης και Κιουταχής, επικεφαλής 11 μέχρι και 15.000 ανδρών, κατέβηκαν στην κοιλάδα του Μεσολογγίου, την οποία απέκλεισαν από ξηράς στις 25 Οκτωβρίου. Παράλληλα, ο Γιουσούφ πασάς της Πάτρας απέκλεισε την πόλη δια θαλάσσης. Οι οπλοφόροι Έλληνες και Φιλέλληνες δεν ξεπερνούσαν τους 1.500~2.000. Αρχηγοί τους οι ηττηθέντες στο Πέτα, Μπότσαρης και Μαυροκορδάτος.

Ο Μπότσαρης, εκμεταλλευόμενος την διάθεση του Ομέρ Βρυώνη για συμβιβαστική λύση, έκανε εικονικές διαπραγματεύσεις, δήθεν, πως θα παρέδιδε την πόλη, αλλά χρειαζόταν χρόνο να πείσει τους Μεσολογγίτες. Ο χρόνος αυτός ήταν απαραίτητος για να καταφθάσουν πλοία του Ελληνικού στόλου τα οποία, αφού διέσπασαν τον κλοιό των Τουρκικών πλοίων, αποβίβασαν περίπου 1500 ετοιμοπόλεμους Πελοποννήσιους. Φοβούμενοι οι στρατηγοί των πολιορκητών την επανάληψη μιας τέτοιας ενέργειας αποφάσισαν να επιτεθούν το βράδυ των Χριστουγέννων, προσδοκώντας πως οι υπερασπιστές θα είχαν χαλαρώσει λόγω της μεγάλης Εορτής της Χριστιανοσύνης. Το σχέδιο όμως της επίθεσης, είχε διαρρεύσει στους Έλληνες από τον κυνηγό του Ομέρ Βρυώνη, τον Γιάννη Γούναρη.

Προσπαθούσαν να μπουν στο Μεσολόγγι επί πέντε ημέρες. Όταν ξέμειναν, οι Τούρκοι, από τρόφιμα και πυρομαχικά αποφάσισαν να αποχωρήσουν. Οι ρόλοι αντιστράφηκαν. Κυνηγημένοι οι πολιορκητές έφτασαν στον παραφουσκωμένο Αχελώο που φάνταζε σαν ένα δυσπρόσιτο, τεράστιο φράγμα. Με διάφορα τεχνάσματα, αρκετοί κατάφεραν να τον περάσουν και να σωθούν, μεταξύ αυτών και οι Ρεσίτ Πασάς (Κιουταχής) και Ομέρ Βρυώνης. Πολλοί χάθηκαν στα μανιασμένα νερά του ποταμού.

Μέχρι την έναρξη της δεύτερης μεγάλης πολιορκίας μεσολάβησαν 27 μήνες και δύο σημαντικά γεγονότα. Το ένα έχει να κάνει με την άφιξη, την δράση και τον θάνατο του Λόρδου Βύρωνα. Το δεύτερο με την καλλίτερη οχύρωση της πόλης. Εμπνευστής της πρώτης υποτυπώδους οχύρωσης πρέπει να θεωρείται ο αρχηγός της φρουράς του Μεσολογγίου Αθανάσιος Ραζηκότσικας και όχι ο θεωρούμενος από αρκετούς ιστορικούς Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος.

Αυτός όμως που την κατέστησε ένα απόρθητο ουσιαστικά αμυντικό έργο, ήταν ο Χιώτης, καταγόμενος εκ Σμύρνης, μηχανικός Μιχαήλ Πέτρου Κοκκίνης που είχε σπουδάσει στην Γαλλία, είχε θητεύσει μάλιστα, στα στρατεύματα του Ναπολέοντα και εκλήθη από τον Μαυροκορδάτο. Επί δύο και πλέον χρόνια, όλος ο πληθυσμός της πόλης, ακόμα και τα παιδιά έσκαβαν την περίφημη Τάφρο, που έφτανε τα 1600 μέτρα μήκος, οκτώ με εννέα μέτρα πλάτος και τέσσερα μέτρα μέγιστο βάθος. Η τάφρος αγκάλιαζε τη βάση της χερσονήσου στη μύτη της οποίας ήταν χτισμένος ο οικιστικός ιστός. Αν και δεν είναι σίγουρο πως κατακλείστηκε καθ’ όλο το μήκος της με νερό, εν τούτοις το Μεσολόγγι μετετράπη ουσιαστικά σε νησί, γιατί ο Κοκκίνης είχε φροντίσει να διοχετευθούν τεράστιες ποσότητες λιμνοθαλάσσιου νερού, στη στεριά. Εκμεταλλεύτηκε στο έπακρον τη γεωμορφολογία της περιοχής.

Σε τέτοιο μάλιστα βαθμό, ώστε όταν έφτασε ο Απρίλιος του 1825 οι Τούρκοι ξαφνιάστηκαν αντικρίζοντας την περιοχή μπροστά  από την οχύρωση. Προσπάθησαν να βομβαρδίσουν την πόλη αλλά οι οβίδες αρχικά δεν έφταναν καν το υψηλό ανάχωμα μπροστά από την τάφρο. Το ίδιο περίπου πρόβλημα αντιμετώπισαν οι πολιορκητές με τις οβίδες που έριχναν τα καράβια τους, καθώς η λιμνοθάλασσα, ούσα αβαθής και ρηχή, λειτουργούσε σαν τέλειο οχυρό. Το κοντινότερο σημείο που μπορούσαν να πλησιάσουν από τις ακτές ήταν στα τεσσεράμισι χιλιόμετρα, απόσταση πολύ μεγάλη για τα κανόνια εκείνης της εποχής. Έτσι, μέσα σε οκτώ μήνες, έχασαν περίπου εννέα χιλιάδες στρατιώτες.

Μετά από αυτή την πανωλεθρία, έφτασε η ώρα του Ιμπραήμ πασά της Αιγύπτου με άλλους 20.000 στρατιώτες. Υποτιμώντας όχι μόνο την οχύρωση της πόλης, – την αποκάλεσε «παλιοφράχτη» και «γελαδομάντρι», – αλλά και την αξιοσύνη των αμυνομένων, προσπάθησε μόνος του να την καταλάβει. Αντ’ αυτού τραυματίστηκε ελαφρά. Αναγκάστηκε να συμμαχήσει με τον Τούρκο «Σερασκέρη» Ρεσίτ Πασά Κιουταχή. Για άλλη μια φορά οι προσπάθειές τους αποδείχθηκαν μάταιες. Τότε ο Ιμπραήμ τράβηξε το τελευταίο του χαρτί. Κάλεσε τον δήμιο της Κρήτης Χουσεΐν Μπέη, αυτόν που έπνιξε την επανάσταση της μεγαλονήσου στο αίμα. Ο τελευταίος πολύ γρήγορα αντιλήφθηκε πως το μυστικό της κατάληψης του Μεσολογγίου ήταν η λιμνοθάλασσα και όχι η στεριά.

Αυτός ήταν η αιτία που άλλαξε η στρατηγική των επιτιθέμενων. Στένεψε ο κλοιός διά θαλάσσης αφού χρησιμοποιήθηκαν είτε κανονιοφόρες σχεδίες, είτε μπρίκια και μπίστικα που τους είχαν κόψει την καρίνα. Πλέον μπορούσαν να βομβαρδίσουν τους πολιορκημένους και από λίγα σημεία της στεριάς, κυρίως όμως από την λιμνοθάλασσα. Τα πολλά σκαριά και η ολοένα αυξανόμενη βουή, αποδιοργάνωσαν προφανώς τα ψάρια της ανοιχτής θάλασσας που προσπαθούσαν να μπουν στα άλλοτε ήσυχα νερά. Έτσι ξεκίνησαν η πείνα και η λιμοκτονία, που οδήγησαν τους πολιορκημένους να τρέφονται με τα ακάθαρτα ζώα, τα φυτά και χόρτα, που τα έτρωγαν άβραστα, βεβαίως.

Όλα τα προαναφερθέντα συνέβαιναν τη στιγμή που οι πολιορκημένοι δέχονταν συνεχώς προτάσεις για να παραδοθούν, με εγγυήσεις πως οι πολιορκητές θα τους άφηναν να φύγουν εφόσον δεν θα είχαν άλλες απώλειες. Μάλιστα οι Αιγύπτιοι πρόσφεραν, στους Μεσολογγίτες μόνο, μεγάλο χρηματικό ποσό σε αντάλλαγμα για την αποχώρησή τους. Η απάντηση του εκλεγμένου στρατιωτικού διοικητή τους, Αθανάσιου Ραζηκότσικα, ήταν «τα κλειδιά της πόλης που σας ενδιαφέρει είναι στις μπούκες των κανονιών μας, ελάτε να τα πάρετε». Ωστόσο, δεν ήταν δυνατόν να συνεχιστούν οι συνθήκες της φριχτής διαβίωσης, ακόμα και της ανθρωποφαγίας, των πολιορκημένων. Και ούτε έφταναν οι ενισχύσεις που τους είχαν υποσχεθεί. Το Μεσολόγγι είχε αφεθεί από την κεντρική διοίκηση στη μοίρα του. Επειδή, λοιπόν,  ήταν πολύ πιθανό να άφηναν οι πολιορκητές να πεθάνει και ο τελευταίος από πείνα, για να μην διακινδύνευαν άλλες απώλειες, αποφάσισαν όλοι οι ενήλικες πολιορκημένοι, όσο ακόμα κάποιοι είχαν δυνάμεις, να προσπαθήσουν να φύγουν.

Σε δεύτερο χρόνο αυτό αποφασίστηκε το Σάββατο του Λαζάρου 10 προς ξημερώματα Κυριακής 11 Απριλίου 1826. Παρ’ όλο που το σχέδιο της Εξόδου προδόθηκε ήδη από την Πέμπτη το βράδυ και παρ’ όλο που πέρασαν μέσα από δέκα χιλιάδες περίπου ενωμένου τουρκοαιγυπτιακού στρατεύματος, σώθηκαν περίπου 1.300, αριθμός πολύ μεγάλος, αν σκεφτούμε το τί είχαν υποφέρει. Το δράμα είχε να κάνει με αυτούς που παρέμειναν μέσα στην πόλη. Χιλιάδες ανθρώπους, αφού τους βασάνισαν, είτε τους σκότωσαν, είτε τους έστειλαν στα σκλαβοπάζαρα

Η «ΕΞΟΔΟΣ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ» δεν ήταν μια απονενοημένη πράξη απελπισίας. Ήταν απολύτως συνειδητοποιημένοι και αυτοί που βγήκαν και αυτοί που έμειναν μέσα, έχοντας στο μυαλό τους τις ελκυστικότατες προτάσεις των πολιορκητών. Την εύκολη επιλογή την είχαν. Δεν την επέλεξαν. Όλοι τους. Επομένως, πιστεύουμε πως δεν θα υπερβάλουμε αν υποστηρίξουμε, πως στο Μεσολόγγι εντοπίζεται το μεγαλύτερο παράδειγμα εκούσιας ανθρωποθυσίας που έχει καταγραφεί στην παγκόσμια ιστορία. Ο πληθυσμός μίας πόλης ηθελημένα θυσιάστηκε. Ύστερα από όλα τα παραπάνω  πώς να μην αποτελεί το Μεσολόγγι, μία εκ των δύο πόλεων παγκοσμίως που φέρουν τον τίτλο «ΙΕΡΗ»(2) όχι από θρησκευτικής άποψης, αλλά ιστορικής; Δόξα και τιμή στους Ελεύθερους Πολιορκημένους!

ΣΤΗΝ ΑΠΛΟΧΩΡΙΑ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ

Κάποιες πόλεις στην Ελλάδα είναι προικισμένες με τέτοια τοπογραφία, που από μεγάλη απόσταση φανερώνουν τα θέλγητρά τους. Ας θυμηθούμε τις μαγικές εικόνες που εμφανίζουν από μακρυά η Καβάλα, η Καστοριά και τόσες άλλες ακόμα πόλεις. Το Μεσολόγγι, αντίθετα, αποκαλύπτει σταδιακά στον ταξιδιώτη τα μυστικά του. Μόνο αν ανηφορίσει κανείς στα γειτονικά υψώματα και βουνά, θα μπορέσει ν΄αντιληφθεί την έκταση και την γενικότερη εικόνα της πόλης. Μιας πόλης επίπεδης και απλόχωρης, που θυμίζει Κάτω Χώρες, και ελάχιστα εξέχει από την – συνήθως – ατάραχη επιφάνεια του νερού.

Προσεγγίζοντας από την Βόρεια είσοδό του το Μεσολόγγι, εγκαταλείπουμε την Εθνική Οδό και συνεχίζουμε τον παραθαλάσσιο δρόμο προς την πόλη.  Ως το βάθος του ορίζοντα εκτείνονται τα αχανή “τηγάνια” των αλυκών με τα άβαθα νερά. Δίπλα στο δρόμο εμφανίζονται οι εγκαταστάσεις των αλυκών, με τα βαριά μηχανήματα και τους χιονόλευκους αλατοσωρούς. Με μέση ετήσια παραγωγή 120.000 τόνων , οι Αλυκές του Μεσολογγίου παράγουν σχεδόν την μισή ποσότητα αλατιού από το σύνολο της παραγωγής των Ελληνικών Αλυκών.

Οδηγούμε αργά και νωχελικά, σταματάμε συχνά. Χαρίζουμε στον εαυτό μας όλο το χρόνο για να θαυμάσει τις λεπτεπίλεπτες σιλουέττες των Φοινικόπτερων και Λευκοτσικνιάδων που καθρεφτίζονται στα ακίνητα νερά.

Πού και πού εμφανίζεται σε κάποιο κλαδάκι μια πολύχρωμη Αλκυόνη, από τα ομορφότερα μικροπούλια. Φαλλαρίδες και Κορμοράνοι σχηματίζουν σκουρόχρωμες συγκεντρώσεις, μικρά παρυδάτια πουλιά βηματίζουν στον ρηχό λασπώδη βυθό, ψάχνουν με τα μακρυά ράμφη  τους για τροφή. Μακαρίζουμε όλα τούτα τα πουλιά. Είναι τόσο ήρεμα, τόσο ανέμελα, κανείς δεν τα ενοχλεί. Μοιάζουν να μην έχουν τον παραμικρό εχθρό.

Η πόλη του Μεσολογγίου όλο και πλησιάζει στο τέλος της. Ήδη ένα πυκνό δάσος από κατάρτια ορθώνεται μπροστά μας. Είναι τα ιστιοπλοϊκά σκάφη διαφόρων χωρών, ελλιμενισμένα στην ευρύχωρη μαρίνα ή τραβηγμένα – για να ξεχειμωνιάσουν – στη στεριά.

Κάποιοι μοναχικοί περιπατητές βηματίζουν στην απέραντη προκυμαία χαλαρά. Πού και πού περνάει και κάποιος ποδηλάτης, από τους χιλιάδες που μετακινούνται καθημερινά στην επίπεδη τούτη πόλη. Παρατηρούμε μπροστά μας όλη τούτη την ηρεμία ανθρώπων και νερών. Τις επόμενες μέρες θα έχουμε την τύχη, ακόμα και στα κεντρικότερα σημεία της πόλης, να ζήσουμε στιγμές χαλάρωσης και γαλήνιων ρυθμών.

Φτάνουμε στο κεντρικότερο τμήμα της προκυμαίας, στο νότιο άκρο της πόλης. Εδώ, ανάμεσα στις λιμνοθάλασσες της Κλεισούρας και του Μεσολογγίου, βρίσκεται το κατάλυμά μας, το ξενοδοχείο “ΘΕΟΞΕΝΙΑ“, διάδοχος του προγενέστερου “ΞΕΝΙΑ” του Μεσολογγίου. Σύμφωνα με την παράδοση όλων των Ξενία, έτσι κι αυτό βρίσκεται στο επιφανέστερο, στο πιο προνομιούχο σημείο της πόλης. Το συγκεκριμένο, μάλιστα, χτισμένο το 1953, είναι ένα από τα ιστορικότερα ΞΕΝΙΑ, ανάμεσα στα 40 περίπου που κατασκευάστηκαν μέχρι το 1965 (4). Υπήρξε όμως και ένα από τα τυχερότερα. Γιατί ήδη από το 1972, πριν δηλαδή γίνουν ανησυχητικά τα ίχνη της παρακμής, πέρασε στην ιδιοκτησία των αδελφών Παπαχρήστου. Οι οποίοι, όχι μόνον επεξέτειναν την δυναμικότητά του στα 107 δωμάτια, αλλά με διαδοχικές ανακαινίσεις το μεταμόρφωσαν ως το πιο φιλικό, λειτουργικό και επιθυμητό κατάλυμα του Μεσολογγίου. Με θέα εκπληκτική και ανεμπόδιστη σε κάθε σημείο του ορίζοντα, στεριανού και θαλασσινού. Αυτές τις τόσο ιδιαίτερες θαλασσινές εικόνες, που δημιουργούνται μπροστά στο ξενοδοχείο μας, ξεκινάμε να γνωρίσουμε. Πλησιάζει, άλλωστε, η ώρα του δειλινού. Η ώρα των φωτογράφων, των φυσιολατρών, των ρομαντικών περιπατητών

ΛΙΜΝΟΘΑΛΑΣΣΑ ΚΑΙ ΤΟΥΡΛΙΔΑ

Φανταστείτε μια γλώσσα στεριάς που ξεκινάει από την άκρη της προκυμαίας, στο ξενοδοχείο ΘΕΟΞΕΝΙΑ και, σαν λόγχη μήκους 4 χιλιομέτρων, εμβολίζει τη θάλασσα. Δεν είναι μια θάλασσα με συνηθισμένα χαρακτηριστικά. Η επιφάνειά της σπάνια φουρτουνιάζει, είναι συνήθως ελαφρά ρυτιδωμένη ή ακίνητη σαν καθρέφτης. Είναι η απέραντη Λιμνοθάλασσα του Μεσολογγίου, που με έκταση 150.000 στρεμμάτων είναι η μεγαλύτερη στην Ελλάδα. Το υγροτοπικό  αυτό σύμπλεγμα, έχει διαμορφωθεί με την πάροδο των αιώνων ανάμεσα στις εκβολές των ποταμών Εύηνου και Αχελώου. Στην εκτενέστατη επικράτειά του περιλαμβάνει λιμνοθάλασσες, αλυκές, εκτεταμένους αλμυρόβαλτους, έλη γλυκού νερού, αμμώδεις όχθες ή και αμμολουρίδες, που το καθιστούν ένα από τα πιο ενδιαφέροντα αλλά και μεγαλύτερα υγροτοπικά οικοσυστήματα της Μεσογείου. (5)

Καθώς το βλέμμα μας αγναντεύει προς το νότο, το σύνθετο αυτό οικοσύστημα εγκαταλείπει σιγά – σιγά τον εναγκαλισμό της στεριάς, αναζητάει ανοιχτούς ορίζοντες στα βαθυγάλαζα νερά του Πατραϊκού και του Ιονίου. Πολύ διαφορετικός αλλά εξίσου συναρπαστικός είναι ο ορίζοντας στην κατεύθυνση της στεριάς. Στα ΒΑ της πόλης εκτείνεται ο μακρύς, ορεινός όγκος του Αράκυνθου, με το μεγαλόπρεπο φαράγγι της Κλεισούρας και τις κατάφυτες πλαγιές.

Στ’ ανατολικά, πέρα απ’ τα ρηχόνερα της Κλείσοβας και τις χαμηλές στεριές, διακόπτεται βίαια ο ορίζοντας από έναν αυστηρό βραχώδη όγκο. Είναι η θρυλική Βαράσοβα, ο ασβεστολιθικός όγκος με τα Βυζαντινά δυσπρόσιτα Μοναστήρια και τις εντυπωσιακές ορθοπλαγιές, που από ύψος 1.000 μ. κατακρημνίζονται στην θάλασσα.

Έχοντας ένα τέτοιο μοναδικό τοπίο ολόγυρά μας ξεκινάμε μια ήσυχη περιδιάβαση στην γλώσσα της στεριάς. Είν’ ένας ασφαλτόδρομος με δύο στενές λωρίδες για αυτοκίνητα, μονοπάτι για τους πεζούς και δρομάκι για ποδηλάτες. Δύσκολα μπορούμε να φανταστούμε περίπατο πιο ξεκούραστο, πιο χαλαρωτικό αλλά και πιο ρομαντικό. Σπάνια στην Ελλάδα. δίπλα σε πόλη, έχουμε νιώσει τόση ευδαιμονία, τόση γαλήνη. Στα ανατολικά μας εκτείνεται η Λιμνοθάλασσα της Κλείσοβας, με έκταση γύρω στα 25.000 στρέμματα και βάθος μικρότερο του ενός μέτρου. Φοινικόπτερα και λευκοτσικνιάδες κινούνται με αρχοντική περπατησιά στα άβαθα νερά. Πού και πού σκύβουν το κεφάλι τους, βυθίζουν το μακρύ τους ράμφος στον λασπώδη βυθό για αναζήτηση τροφής.

Στα ακύμαντα νερά καθρεφτίζονται τα γραφικά φυσικά ιχθυοτροφεία, τα “διβάρια“, με τους πασσάλους, τα πλέγματα – που παλιά ήταν από καλάμια – και τις ιχθυοπαγίδες, όπου φυλακίζονται τα ψάρια. Ακίνητες, σαν ζωγραφισμένες σε πίνακα, μας χαρίζουν τις αντανακλάσεις τους οι πανέμορφες ψαρόβαρκες, οι μικρές “γαΐτες” και τα μεγαλύτερα “πριάρια“. Σ’ αυτά τα πριάρια δεσπόζει, στο μπροστινό τους τμήμα, το θεαματικό “Σταφνοκάρι“, το παραδοσιακό αλιευτικό εργαλείο που χρησιμοποιείται στις λιμνοθάλασσες του Μεσολογγίου και Αιτωλικού.

Αρκετά μικρονήσια εξέχουν ανεπαίσθητα πάνω από την επιφάνεια των νερών. Ανάμεσά τους είναι και η Κλείσοβα, με έκταση δύο μόλις στρεμμάτων. Πάνω του χτίστηκε προεπαναστατικά το εκκλησάκι της Αγίας Τριάδας, που ανακαινίστηκε το 1846. Το νησάκι έγινε θρυλικό για την τεράστια – την τελευταία – νίκη των υπερασπιστών του Μεσολογγίου απέναντι στα  στίφη τω χιλιάδων Τουρκοαιγυπτίων. Εδώ, στις 25 Μαρτίου 1826, 131 μαχητές με 4 κανόνια, κατάφεραν συντριπτικό πλήγμα κατά των εχθρών που οι απώλειές τους ξεπέρασαν τους 3.000.

Η αχανής Λιμνοθάλασσα του Μεσολογγίου στα δυτικά μας είναι κατάσπαρτη από τα δικά της μικρονήσια. Καθένα έχει τη δική του συμμετοχή στις ιστορικές στιγμές της Ιερής Πόλης. Το Βασιλάδι, στην είσοδο της λιμνοθάλασσας, υπήρξε το προπύργιο του Μεσολογγίου στις πολιορκίες. Η ανατίναξη, από αβλεψία, της πυριτιδαποθήκης του στις 23 Φεβρουαρίου 1826 προκάλεσε την πτώση του και τον οριστικό αποκλεισμό του Μεσολογγίου από τη θάλασσα.

Νοτιότερα , στ ‘ ανοιχτά της λιμνοθάλασσας, βρίσκεται το νησάκι του Αη- Σώστη, με το ομώνυμο εκκλησάκι, χτισμένο προεπαναστατικά. Η ιστορία του ξεκινάει το 1770 με τα Ορλωφικά. Τον Γενάρη του 1824 αποβιβάστηκε εδώ ο Λόρδος Βύρων, ενώ στις 10 Γενάρη του 1826, ο Ανδρέας Μιαούλης νίκησε τους Τούρκους και διάσπασε την πολιορκία της πόλης. Αυτή ήταν και η τελευταία βοήθεια προς την πολιορκημένη πόλη από την θάλασσα. Σήμερα διατηρείται το εκκλησάκι και ο πετρόχτιστος φάρος του 1857.

Ο περίπατός μας καταλήγει, 4 χιλιόμετρα μετά, στην Τουρλίδα. Είναι ο παραθεριστικός οικισμός που ως το 1885 – πριν ενωθεί με την στεριά – ήταν νησί. Πάμπολλες πελάδες – που προσπαθούν να μιμηθούν τις παραδοσιακές – είναι το χαρακτηριστικό της Τουρλίδας. Καφέ και ψαροταβέρνες χαρίζουν από τις τζαμαρίες τους ανεμπόδιστη θέα στον ήλιο του δειλινού. Δεν είναι λίγοι οι ψαράδες, που είτε με καλάμια απ΄την ακτή είτε με βάρκα, ψαρεύουν τα νοστιμώτατα ψάρια της Λιμνοθάλασσας του Μεσολογγίου.

Σε επαφή με την Τουρλίδα, στο ΝΑ άκρο της Λιμνοθάλασσας της Κλείσοβας, βρίσκονται οι εγκαταστάσεις της Αλυκής της Τουρλίδας. Είναι μια μικρή, παραδοσιακή αλυκή, γνωστότερη με την ονομασία “Μαύρη Αλυκή“. Καλύπτει επιφάνεια 1700 στρεμμάτων και χρονολογείται από τον 14ο αιώνα. Ιδιοκτησιακά ανήκει στον Δήμο της Ιερής Πόλης του Μεσολογγίου.

Την μεγάλη αλυκή, την λεγόμενη “Άσπρη Αλυκή“, έχουμε συναντήσει στην δυτική πλευρά της Λιμνοθάλασσας του Μεσολογγίου στον δρόμο που οδηγεί στο Αιτωλικό. Με επιφάνεια 12.500 στρεμμάτων και μέση ετήσια παραγωγή 120.000 τόνων είναι η μεγαλύτερη της χώρας. Και οι δύο αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της Λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου και έχουν ενταχθεί στο δίκτυο NATURA 2000 ως οικότοποι ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος.

ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ

ΠΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ, ΠΟΛΗ ΝΑ ΖΕΙΣ

Αρχές του Γενάρη. Στις 8 το πρωί ξεμυτίζει ο ήλιος νότια της Βαράσοβας. Την ίδια ώρα, στο διαμετρικά αντίθετο σημείο του ουρανού, μέσα σε ιώδη χρώματα, δύει το φεγγάρι. Ένα πελώριο μαύρο σύννεφο αρχίζει να ταξιδεύει απειλητικά στον ουρανό. Πολύχρωμες βάρκες καθρεφτίζονται στα ακίνητα νερά. Λευκή αντίθεση ανάμεσά τους οι λεπτεπίλεπτες σιλουέττες των λευκοτσικνιάδων. Προσπαθώ να σκεφτώ και να γράψω σαν ποιητής. Οι εικόνες, ωστόσο, με ξεπερνάνε. Μόνον ο φωτογραφικός φακός μπορεί – σ’ ένα βαθμό – ν’αποδώσει την ευτυχία της όρασης, την ευδαιμονία της ψυχής.

Ξεκινάμε από το ξενοδοχείο μας παραλιακά προς το λιμάνι. Μερικά λεπτά μετά συναντάμε στο διάβα μας μια εικόνα γραφική. Είναι οι πάγκοι μιας μικρής, υπαίθριας ψαραγοράς με ψάρια αποκλειστικά από τις λιμνοθάλασσες του τόπου: λαυράκια, κεφαλόπουλα και τσιπούρες. Είναι υπέροχα ψάρια, λαχταριστά, ψαρεμένα ελάχιστες ώρες πριν. Μεγάλο προνόμιο, που δεν το έχει κάθε πόλη στην Ελλάδα.

Επιστρέφουμε στο ΘΕΟΞΕΝΙΑ και συνεχίζουμε τον παραλιακό περίπατο προς τα ανατολικά. 500 περίπου μέτρα μετά, προβάλλει κάτω από την προκυμαία ένα κανάλι. Το στόμιό του καταλήγει στην Λιμνοθάλασσα της Κλείσοβας, που το τροφοδοτεί με νερό. Μετά την προκυμαία το κανάλι συνεχίζει για πολλές δεκάδες μέτρα προς το εσωτερικό, στην κατεύθυνση της πόλης. Μικρές ψαρόβαρκες είναι αραγμένες στα ήρεμα νερά ενώ, στην υπερυψωμένη ανατολική όχθη, είναι παρατεταγμένες μονοκατοικίες στη σειρά.

Την πρωινή τούτη ώρα ζωηρή αλιευτική δραστηριότητα παρατηρείται στο κανάλι. Πεντέξι ερασιτέχνες ψαράδες ρίχνουν συνεχώς στο νερό τις πετονιές με τις “σαλαγγιές“. (6) Στη συνέχεια τις τραβούν με δυνατές, απότομες χεριές και αμέσως μετά, τις ξαναρίχνουν. Ωστόσο, μερικές φορές δεν έρχεται άδεια η σαλαγγιά. Σε κάποιο από τα τρία ή τέσσερα αγκίστριά της σπαρταράει ένα κεφαλόπουλο ή λαυράκι. Έτσι απλά, χωρίς δολώματα, μετακινήσεις και βενζίνες. Με κάποια προσπάθεια, λοιπόν, με αρκετή επιδεξιότητα και λίγη τύχη,  υπάρχουν μεγάλες πιθανότητες να γεμίσει με υπέροχα ψάρια ο κουβάς.

– Αυτό θα πει “από την παραγωγή στην κατανάλωση”, λέω στην Άννα. Βγαίνεις απ’ το δωμάτιο του σπιτιού σου, πετάς την σαλαγγιά, πιάνεις τρια-τέσσερα ψάρια και τα ρίχνεις στο τηγάνι. Ψαροκάναλο δίπλα στα σπίτια μιας πόλης δεν έχω δει πουθενά αλλού στην Ελλάδα.

Μετά τις εξαιρετικές επιδόσεις των ερασιτεχνών ψαράδων, που θα τις ζήλευαν και επαγγελματίες, συνεχίζουμε τον περίπατο προς την πόλη.

Θα μπορούσαν να γραφτούν πολλές σελίδες για την περιδιάβαση στο Μεσολόγγι. Για τους φαρδιούς δρόμους και τα άνετα πεζοδρόμια, για τις ήσυχες γειτονιές με τις μονοκατοικίες και τις αυλές, για τα χαμηλά κτίρια, που σπάνια ξεπερνάνε τους τρεις ορόφους και αφήνουν ελεύθερη δίοδο στον αέρα και στο φως. Θα μπορούσα να μιλάω με θαυμασμό για τις τρεις επιβλητικές και σχεδόν πανομοιότυπες πέτρινες εκκλησίες του 19ου αιώνα, τον Άγιο Παντελεήμονα, τον Άγιο Σπυρίδωνα και την Αγία Παρασκευή. Και θα μπορούσα να περιπλανιέμαι ώρα πολλή, ακούραστα στους πεζόδρομους του κέντρου, με τις ωραίες χρωματιστές πλάκες, τις πλατειούλες και τα στενά. Σ΄αυτό τον γραφικό λαβύρινθο χτυπάει ο σφυγμός της πόλης, από νωρίς το πρωί ως αργά τη νύχτα. Εδώ είναι συγκεντρωμένο το σύνολο σχεδόν του εμπορίου και της διασκέδασης του Μεσολογγίου με τα ταβερνεία και τα μεζεδοπωλεία, τα πανέμορφα μπαράκια και τα καφέ, τα κάθε είδους μαγαζιά.

Εδώ συναντάμε το ψαράδικο του Μάκη Σακιριανού, που πρωτάνοιξε το 1966 και εξακολουθεί να παραμένει, μόνο αυτό, στην παραδοσιακή ψαραγορά της πόλης.  Όλα τα υπόλοιπα μεταφέρθηκαν, από τις αρχές της δεκαετίας του ’80, στην Άνω Αγορά. Αστράφτουν ολοζώντανα στον πάγκο τα χέλια, τα κεφαλόπουλα, οι τσιπούρες και τα υπέροχα λαυράκια. Δεν νομίζω ότι πολλές πόλεις στην Ελλάδα, έστω και παραθαλάσσιες, έχουν το προνόμιο να απολαμβάνουν καθημερινά ψάρια ολόφρεσκα, μερικών μόλις ωρών.

Λίγο πιο πάνω, βρισκόμαστε μπροστά σ’ ένα πολύ ιδιαίτερο μαγαζί, στην ποτοποιία Τρικενέ. Στην τζαμαρία, στο δάπεδο, στους τοίχους και στα ράφια είναι αποτυπωμένη η μυρωδιά του ούζου, η αύρα του παρελθόντος.

– Μόλις περάσατε το κατώφλι του 1901, μας λέει, καθώς μάς υποδέχεται ο Παντελής Τρικενές, τρίτης γενιάς ποτοποιός.

Προς επίρρωσιν των λεγομένων του, προβάλλει μπροστά μας ένας συμπαγής μαρμάρινος πάγκος, με εγχάρακτη την χρονολογία 1901.

– Αυτό το επιβλητικό έπιπλο ήρθε ειδικά από την Αθήνα και ήταν ένα κομμάτι μοναδικό για την εποχή.

Ως τη δεκαετία του ’70, στον γραφικό χώρο του μαγαζιού υπήρχαν τρία – τέσσερα τραπεζάκια. Εδώ οι θαμώνες του Τρικενέ κουτσόπιναν με λιτότατα μεζεδάκια. 4 βραβεία από την Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης έχουν πάρει τα προϊόντα της Ποτοποιίας Τρικενέ, ούζο, brandy και διάφορα λικέρ.

Από νωρίς το μεσημέρι ως αργά το βράδυ, στους πεζόδρομους του κέντρου πλανώνται μυρωδιές γαργαλιστικές. Προέρχονται από τα εστιατόρια, τις ψαροταβέρνες, τα ουζερί, μια πολυποίκιλη γευστική πρόσκληση για ντόπιους και επισκέπτες. Αδιαμφισβήτητος κυρίαρχος, ανάμεσα στα εδέσματα είναι, βέβαια, τα αλιεύματα από τις Λιμνοθάλασσες.

Εκπληκτική είναι η αίθουσα και εξαιρετικά τα εδέσματα του εστιατορίου “ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ“. Πολύ δημοφιλείς για τα μεζεδάκια και τα ψάρια τους είναι οι ψαροταβέρνες “ΧΡΑΣ” και “ΑΥΓΟ ΤΟΥ ΚΟΚΟΡΑ“.

Μια άλλη πασίγνωστη ψαροταβέρνα είναι ο “ΔΗΜΗΤΡΟΥΚΑΣ“. Στην ευχάριστη αίθουσα απολαμβάνουμε λίγδα παστή, χέλι ψητό και “χάβαρα”, μ’ ένα ζουμί ασυναγώνιστης νοστιμιάς. Εξαιρετικό είναι το “πετάλι”, το ψητό κεφαλόπουλο ανοιγμένο στη μέση, ενώ η έκπληξη προέρχεται από τους νοστιμότατους τηγανιτούς γοβιούς. Ο “ΔΗΜΗΤΡΟΥΚΑΣ” λειτουργεί από το 1975, αρχικά ως καφενείο από τον παππού Γιώργο. Στη συνέχεια, ως ψαροταβέρνα πια, πέρασε στον μερακλή γιο του Γιάννη, που έχει άξιους συνεχιστές και συμπαραστάτες τα παιδιά.

Εκτός, όμως, από τα στέκια γεύσης και διασκέδασης το Μεσολόγγι μπορεί να καυχιέται για τους πολλούς και ιδιαίτερους χώρους πολιτισμού. Που είναι τόσο σημαντικοί και πολυάριθμοι, ώστε μόνον συνοπτική αναφορά μπορεί να γίνει σε τούτο το αφιέρωμα.

Ας ξεκινήσουμε, λοιπόν, από την ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗ, ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ. Στεγάζεται σ’ ένα διώροφο νεοκλασικό κτίριο του 1932, στην κεντρική πλατεία Μάρκου Μπότσαρη. Δύο αίθουσες του ισογείου είναι αφιερωμένες στον Λόρδο Βύρωνα, με τον επιβλητικό γύψινο ανδριάντα του, προσωπογραφίες και χειρόγραφα του ίδιου. Σε ιδιαίτερες βιτρίνες εκτίθεται η πρώτη έκδοση, το 1825, του Εθνικού Ύμνου, στα ελληνικά και ιταλικά και επίσης όπλα και κειμήλια των αγωνιστών του ’21.

Η Πινακοθήκη περιλαμβάνει πίνακες μεγάλης ιστορικής αξίας. Ανάμεσά τους είναι η περίφημη “ΕΞΟΔΟΣ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ”, του Θεόδωρου Βρυζάκη, σε αντίγραφο του Άγγελου Κασόλα, η “ΑΝΑΤΙΝΑΞΗ ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΚΑΨΑΛΗ” του Θεόδωρου Βρυζάκη, η “ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΕΡΕΙΠΙΑ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ” του διάσημου ζωγράφου Ντελακρουά, σε αντίγραφο από το Μουσείο του Μπορντώ, οι πρωτότυποι πίνακες “Η ΕΠΙΘΕΣΗ ΤΟΥ ΙΜΠΡΑΗΜ ΠΑΣΑ ΣΤΟ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ” και “Η ΥΠΟΔΟΧΗ ΤΟΥ ΛΟΡΔΟΥ ΒΥΡΩΝΑ ΣΤΟ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ”, καθώς και δεκάδες προσωπογραφίες πρωταγωνιστών της Εξόδου. Περίοπτη θέση κατέχει η ελαιογραφία του Ε.ντε Λανσάκ “Η ΑΥΤΟΘΥΣΙΑ ΤΗΣ ΜΑΝΑΣ” του 1828. Το έργο αγόρασε από το Μουσείο του Λούβρου η Έλενα Βενιζέλου και το δώρισε στο Μεσολόγγι.

Στα νότια της πόλης βρίσκεται “ένα από τα παλαιότερα κτίρια, οικοδομημένο αρχικά το 1730 αλλά ανακατασκευασμένο το 1850. Εδώ γεννήθηκε το 1771 ο πρώτος πρωθυπουργός του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους Σπυρίδων Τρικούπης και αργότερα ο γιος του Χαρίλαος, επίσης πρωθυπουργός της Ελλάδας, 7 συνολικά φορές. Το οίκημα με τον υπέροχο περιβάλλοντα χώρο δωρήθηκε στον Δήμο της Ιερής Πόλης από τον Κων/νο Τρικούπη, τελευταίο απόγονο της οικογένειας που απεβίωσε το 2002. Η προτομή του βρίσκεται στην είσοδο του κτιρίου. Στο εσωτερικό εκτίθενται πολλά κειμήλια της ιστορικής οικογένειας των Τρικούπηδων.

Απέναντι από την οικία Τρικούπη βρίσκεται το πατρογονικό σπίτι του Εθνικού ποιητή Κωστή Παλαμά. Εδώ, το 1865, σε ηλικία μόλις 6 ετών εγκαταστάθηκε ο ποιητής, “πεντάρφανο παιδάκι” μετά τον θάνατο και των δυο γονέων του. Το σπίτι δωρίθηκε από την εξαδέλφη του ποιητή Μάσιγγα Δημητρίου Παλαμά στον Δήμο Μεσολογγίου και έκτοτε χρησιμοποιείται ως Μουσείο με πολλά προσωπικά αντικείμενα και κειμήλια του ποιητή.

Στην δυτική είσοδο της πόλης, πολύ κοντά στην λιμνοθάλασσα, ξεχωρίζει ένα επιβλητικό τριώροφο, πετρόχτιστο οικοδόμημα. Είναι το “ΒΥΡΩΝΕΙΟ ΚΤΙΡΙΟ“, της “Βυρωνικής Εταιρείας Ιεράς Πόλης Μεσολογγίου“. Είναι Εταιρεία Μη Κερδοσκοπικού Χαρακτήρα και μέλος της “Διεθνούς Βυρωνικής Εταιρείας”, που εδρεύει στο Λονδίνο, μαζί με σαράντα άλλες Βυρωνικές εταιρείες από πολλά μέρη του κόσμου.

Η Εταιρεία έχει δημιουργήσει το μόνο στην Ελλάδα “Διεθνές Κέντρο Έρευνας και Μελέτης για τον Λόρδο Βύρωνα και τον Φιλελληνισμό“. Στην θαυμάσια σοφίτα του 3ου ορόφου στεγάζεται μια πρότυπη λογοτεχνική και ιστορική βιβλιοθήκη εκατοντάδων βιβλίων. Το Βυρωνικό Κέντρο είναι το μοναδικό Φιλελληνικό Κέντρο στην Ελλάδα και αποκτά ιδιαίτερη σημασία γιατί εδρεύει στην ενδοξότερη πόλη του ελληνικού αγώνα το Ιερό Μεσολόγγι, όπου άφησε την τελευταία του πνοή ο Λόρδος Βύρων και δεκάδες άλλοι φιλέλληνες.

Στο ισόγειο του κτιρίου λειτουργεί η “Βάλβειος Δημοτική Βιβλιοθήκη“, ενώ αξιοσημείωτο είναι, ότι μερικές δεκαετίες πριν ο ευρύτερος χώρος γύρω από την Εταιρεία ήταν κατειλημμένος από θάλασσα.

Η “ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΜΟΣΧΑΝΔΡΕΟΥ“, βρίσκεται σε ένα θαυμάσιο διώροφο νεοκλασικό κτίριο, απέναντι από τον Μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Σπυρίδωνος. Το κτίριο αγοράστηκε και ανακαινίστηκε το 1997 από το ζεύγος Χρήστου και Σοφίας Μοσχανδρέου. Φιλοξενεί αντιπροσωπευτικά έργα Ελλήνων ζωγράφων και χαρακτών του 20ου αιώνα όπως των Τσαρούχη, Βασιλείου, Μόραλη, Φασιανού, Πρέκα, Κατράκη, Τάσσου, Μυταρά, Γαΐτη, Σταθόπουλου και πολλών άλλων. Η γλυπτοθήκη στον αύλειο χώρο φιλοξενεί έργα των Παπαγιάννη, Κοροβέση, Κοψίδη, Γερολυμάτου και άλλων.

Δύο ακόμη Μουσεία προστίθενται στον πολιτισμό της πόλης. Το πρώτο είναι το “ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ” σε περιφραγμένο χώρο, με εκθέματα προερχόμενα κυρίως από την Αεροπορία και τον Στρατό. Το δεύτερο είναι το “ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ“, στο ανώγειο ενός πετρόχτιστου οικοδομήματος στο κέντρο της πόλης. Ιδρύθηκε και λειτουργεί από το 1977 με πρωτοβουλία του Πολιτιστικού Λαογραφικού Συλλόγου.

“ΔΙΕΞΟΔΟΣ”

Αφήσαμε τελευταίο το Κέντρο Λόγου και Τέχνης – Μουσείο “ΔΙΕΞΟΔΟΣ”, ένα πολυδύναμο Ιστορικό Μουσείο στην καρδιά της Ιεράς Πόλης. Η ΔΙΕΞΟΔΟΣ στεγάζεται σ’ ένα διώροφο κτίσμα του 18ου αιώνα, συνολικής επιφάνειας 400 τετ. μέτρων.  Εδώ γεννήθηκε το 1798 και έζησε ο εκλεγμένος από τους αγωνιστές του Μεσολογγίου, γενικός αρχηγός του Αθανάσιος Ραζή – Κότσικας. Που στο άνθος της ηλικίας του έπεσε ηρωικά την νύχτα της ΕΞΟΔΟΥ επικεφαλής 500 ενόπλων συμπολιτών του.

Ως το 1900 το σπίτι στέγαζε μέλη της ιστορικής οικογένειας Ραζή – Κότσικα και στη συνέχεια άλλαξε πολλές χρήσεις ως το 1980.

Έκτοτε παρέμεινε ακατοίκητο και εγκαταλελειμμένο στην φθορά του χρόνου. Το 1998 ο δικηγόρος Νίκος Κορδόσης το αγόρασε, το ανακαίνισε με απόλυτο σεβασμό και το μετέτρεψε σε εστία πολιτισμού. Έναν χώρο όπου οι άνθρωποι – και κυρίως οι νέοι – που δεν αρκούνται στην καθημερινότητα, βρίσκουν πραγματική “διέξοδο”, οι καλλιτέχνες τον ιδανικό χώρο για να εκθέτουν τα έργα τους ή να χαρίζουν την απόλαυση της μουσικής τους. Εδώ οι άνθρωποι του πνεύματος εκφράζουν τις ιδέες, τις γνώσεις και το απόσταγμα των σκέψεών τους.

Ο Νίκος Κορδόσης αναλαμβάνει την ξενάγησή μας. Μας μεταφέρει αρχικά στα βάθη του χρόνου, με αρχαία αντικείμενα του 4ου – 2ου αι. π.Χ., με νομίσματα Ελληνιστικών χρόνων και παλαιοχριστιανικά επιστήλια ναών. Σε ξεχωριστή θεματική ενότητα βρίσκονται ιστορικά κειμήλια του ’21, προσωπικά αντικείμενα του Θανάση Ραζή – Κότσικα, η σπάθα του πρώτου φρούραρχου της Πόλης Λάμπρου Κουτσονίκα, του 1829, αλληλογραφία του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, του Παλαιών Πατρών Γερμανού, του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, ο σφραγιδόλιθος του Παλαιών Πατρών Γερμανού. Και ακόμη άρματα, κοσμήματα και ενδύματα του 19ου αιώνα, εφημερίδες της εποχής, φιλελληνικά αντικείμενα και χαρακτικά του Λόρδου Βύρωνα.

Παρατηρούμε με θαυμασμό Γαλλικά έγγραφα, με υπογραφή από τον Μέγα Ναπολέοντα, έγγραφα του Χαρίλαου Τρικούπη, προσωπικά αντικείμενα κα σπάνια χειρόγραφα των Μεσολογγιτών ποιητών Κωστή Παλαμά, Μίλτου Μαλακάση και Γεωργίου Δροσίνη. Δεν λείπουν εικόνες, ευαγγέλια και εκκλησιαστικά είδη του 18ου και 19ου αιώνα.

Στη συλλογή της Πινακοθήκης περιλαμβάνονται εκατοντάδες χαρακτικά, γλυπτά και πίνακες παραστατικής ζωγραφικής ανθρωποκεντρικού χαρακτήρα που χρονολογούνται από το 1865 μέχρι και σήμερα.

Την έκπληξη αλλά και τον θαυμασμό μας προκαλούν οι πρωτοποριακές δημιουργίες του εικαστικού καλλιτέχνη Βαγγέλη Ρόμπολα. Γεννημένος στην Κατοχή Μεσολογγίου ο Βαγγέλης, είναι εικαστικός επιμελητής της ΔΙΕΞΟΔΟΥ κα στενός φίλος του Νίκου Κορδόση. Και, όπως γράφει η Ακακία Κορδόση, “Ο Βαγγέλης Ρόμπολας είχε την μεγάλη τύχη, πρώτα – πρώτα να ζει σ’ έναν τόπο πραγματικά ποιητικό…και να’χει ποτιστεί απ΄ την γοητεία, τις μυρωδιές του, την αρμύρα του”.

Μετά από σπουδές στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Φλωρεντίας, επέστρεψε ο Βαγγέλης στην γενέθλια γη. Γράφει η Ακακία Κορδόση: “Αυτό όμως που είναι το πιο συναρπαστικό στην περίπτωσή του, είναι πως ο τόπος αυτός δεν του έδωσε μόνο την ευαισθησία, την ευκαιρία και την έμπνευση, αλλά και το υλικό. Το Μεσολόγγι δηλαδή, η μεγαλύτερη αλατούπολη της χώρας… του έδωσε το αλάτι αυτό και τα φύκια της λιμνοθάλασσας αντί για χρώματα, αντί για μάρμαρο, αντί για λέξεις για να εκφραστεί.

Χοντρούς, κόκκους αλατιού, λοιπόν, που δεν έχουν υποστεί ανθρώπινη επεξεργασία, αξιοποιεί ως πρώτη ύλη για τα έργα του ο Βαγγέλης. Είναι κόκκοι, λευκοί, από την “Λευκή Αλυκή ή σκουρόχρωμοι, από την “Μαύρη Αλυκή”. Τους κόκκους αυτούς, αεροστεγώς κλεισμένους μέσα σε πλεξιγκλάς, συνοδεύουν μ΄έναν πρωτοποριακό, έξοχο εικαστικό συνδυασμό, φύκια της λιμνοθάλασσας ή φαγωμένα από την αρμύρα καραβόξυλα, εκβράσματα της θάλασσας”.

Ακόμα και φυλακισμένα μέσα στο διάφανο περίβλημά τους, τα έργα του Βαγγέλη αναδίδουν την νοτισμένη αρμύρα της θάλασσας, το ιώδιο απ΄τα φύκια της λιμνοθάλασσας, μυρωδιά απ΄το ξεβαμμένο χρώμα και το κατράμι στα βασανισμένα καραβόξυλα. Έτσι όπως αντικρύζουμε τα έργα στις κορνίζες τους, δημιουργημένα με την μοναδική πρωτοτυπία, λιτότητα και ευαισθησία του Βαγγέλη, νιώθουμε η σκέψη μας να ξεφεύγει από τον τόπο και τον χρόνο, να τρέχει απελευθερωμένη σε ταξίδια μακρινά, θαλασσινά.

Η περιήγησή μας στον “χωροχρόνο” της Διεξόδου τελειώνει. Ρωτάμε τον Νίκο, πώς ξεκίνησε η μεγάλη αυτή περιπέτεια.

–Όνειρο στην ζωή μου είχα να κάνω κάτι για να ξαναβρεί το Μεσολόγγι λίγη από την παλιά του αίγλη. Η ευκαιρία μού δόθηκε το 1998, όταν έμαθα, ότι το ιστορικό σπίτι του στρατηγού Ραζή – Κότσικα θα πουλιόταν. Σκέφτηκα, πως από τον χειρισμό χιλιάδων δικαστικών υποθέσεων πελατών μου από το Μεσολόγγι και την περιοχή του, είχα συγκεντρώσει ένα σεβαστό χρηματικό ποσό που παρέμενε στην τσέπη μου. Αυτό το ποσό, όμως, από πού είχε προέλθει; Η απάντησή μου ήταν : από το Κοινωνικό Σύνολο και εκεί θα έπρεπε να επιστραφεί.

Αφού λοιπόν η Πολιτεία είχε αδιαφορήσει για την τύχη του ιστορικού σπιτιού, σκέφτηκα πως αγοράζοντάς το και διασώζοντάς το, ώστε να μην γίνει πολυκατοικία, θα εκπλήρωνα και την υποχρέωσή μου απέναντι στο Κοινωνικό Σύνολο αλλά και το αρχικό μου όνειρο θα γινόταν πραγματικότητα. Έτσι το απέκτησα. Ύστερα σκέφτηκα, πως έπρεπε περαιτέρω να αξιοποιηθεί, να γίνει μια εστία πολιτισμού. Έτσι ξεκίνησα την μεγάλη περιπέτεια που λέγεται “ΔΙΕΞΟΔΟΣ”. Αφιέρωσα τις οικονομίες, είκοσι και πλέον χρόνων δουλειάς και όλες μου τις δυνάμεις, ψυχικές και σωματικές. Γιατί, σε μια εποχή που όλα αποτιμώνται με το χρήμα, υπάρχουν και άλλες αξίες, άλλα ιδανικά. Μπορεί, δηλαδή, να πληρώσει κανείς μια ολόκληρη περιουσία, για ν’ αγοράσει ένα όνειρο και να εκπληρώσει ένα χρέος.

MEΣΟΛΟΓΓΙ ΑΠΟ ΨΗΛΑ

Ένα ηλιόλουστο πρωινό ο Τάκης Παπαχρήστου, ο ένας από τους δύο οικοδεσπότες μας, μάς οδηγεί στα βόρεια ψηλώματα, έξω από την πόλη. Ένας δύσκολος αγροτικός δρόμος μας φέρνει στους πρόποδες του Αράκυνθου ή Ζυγού. Εκτεταμένες πλαγιές, κατάφυτες με ελιόδεντρα, δημιουργούν μια εικόνα πολύ ειδυλλιακή. Εδώ, σε μέσο υψόμετρο 100-120 μέτρων απλώνεται ο ελαιώνας  της οικογένειας Αλεξανδροπούλου. Με συνολική έκταση 400 περίπου στρεμμάτων, είναι ο μεγαλύτερος ομοιογενής ελαιώνας στην περιοχή του Μεσολογγίου. Που, βέβαια, εκτός από αλιεύματα και αλάτι, έχει και αξιόλογη παραγωγή λαδιού.

Αφήνει ο Νίκος Κούτσικος τις δουλειές του κι έρχεται να μας προϋπαντήσει. Ο Νίκος είναι ο “ζέμπρος” του κτήματος, υπεύθυνος για όλες τις εργασίες του ελαιώνα. Με πείρα πάνω από 30 χρόνια επιβλέπει την συλλογή του ελαιοκάρπου, τα ποτίσματα, τα κλαδέματα, τα ραντίσματα  και κάθε άλλη δραστηριότητα που είναι απαραίτητη στη διάρκεια μιας χρονιάς.

Πριν εγκαταλείψουμε το κτήμα, περιφέρουμε το βλέμμα ολόγυρά μας : στον αντικρινό λόφο με την ακρόπολη και τα τείχη της Αρχαίας Πλευρώνας. Χαμηλά στα νότια αγναντεύουμε την πανοραμική κάτοψη της Ιερής Πόλης με την αρχοντική της απλοχωριά και τις γαλήνιες λιμνοθάλασσες. Τον μακρινό ορίζοντα συμπληρώνουν οι ορεινοί όγκοι της Πελοποννήσου κα τα Ιόνια νησιά. Στο βάθος, στα δυτικά, προσπαθεί να εξιχνιάσει το βλέμμα τις χαμηλές εκτάσεις με τους συναρπαστικούς μαιανδρισμούς  και το Δέλτα του Αχελώου.

Είναι τόσα πολλά και σημαντικά, που ακόμα κρύβει αυτός ο τόπος. Θα ‘ναι μεγάλη χαρά για μας να τα ανακαλύψουμε και να τα μοιραστούμε σε επόμενα τεύχη μαζί σας.

ΔΙΑΜΟΝΗ

HOTEL ΤΗΕΟΧΕΝΙΑ: Τουρλίδα 2, Μεσολόγγι, Τηλ. 26310 23303, 22683, www.theoxenia-hotel.gr

HOTEL LIBERTY: Hρώων Πολυτεχνείου 41, Μεσολόγγι, Τηλ. 26310 28089, 28050, www.hotelliberty.gr

ΗΛΕΚΤΡΑ ROOMS: Οδός Ναυπάκτου, Μεσολόγγι, Τηλ. 26310 25570, www.elektrarooms.gr

ΑΥΡΑ HOTEL: Χ. Τρικούπη 5, Μεσολόγγι, Τηλ, 26310 22284

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

(1) Το Μεσολόγγι ανακηρύχθηκε και επίσημα “Ιερή Πόλη” σύμφωνα με τον Αναγκαστ. Νόμο 645/1937, που δημοσιεύθηκε στο φύλλο 153 της εφημερίδας της Κυβερνήσεως, της 26ης Απριλίου 1937.

(2) Η δεύτερη πόλη που έχει αναγνωρισθεί το 1938 από την τότε “Κοινωνία των Εθνών”, ως “Ιερή Πόλη”, ταυτόχρονα με το Μεσολόγγι, είναι το Άλαμο των Η.Π.Α.

(3) Αξίζει να σημειωθεί ό,τι σύμφωνα με τον “Φορέα Διαχείρισης Λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου”, έχουν ως τώρα παρατηρηθεί 300 περίπου είδη πουλιών στην περιοχή. (περιοδικό “ΑΒΟΚΕΤΑ”, τεύχη 3-4 ΙΑΝ. 2014)

(4) Τα άλλα δύο ΞΕΝΙΑ που οικοδομήθηκαν το 1953 είναι των Δελφών και της Καστοριάς.

(5) Λόγω της μεγάλης σημασίας αλλά και του χώρου που θα απαιτούσε, το Εθνικό Πάρκο της Λιμνοθάλασσας του Μεσολογγίου θα μας απασχολήσει διεξοδικά σε επόμενα άρθρα.

(6) Η σαλαγγιά ή σφαλαγγιά είναι αλιευτικό εργαλείο που αποτελείται από τρία ή τέσσερα αγκίστρια, ενωμένα με τέτοιο τρόπο, ώστε να σχηματίζουν άγκυρα. Με βάρκα στο λιμάνι της Καβάλας, πολλές δεκαετίες πριν, βγάζαμε με σφαλαγγιά κεφάλια, που πολλές φορές ξεπερνούσαν τα τρία κιλά.

ΕΥΧΑΡΙΣΤΟΥΜΕ ΘΕΡΜΑ

Το ξενοδοχείο “Θεοξένια” και προσωπικά τον Τάκη Παπαχρίστο για την υπέροχη φιλοξενία. Τον ιδρυτή της “Διεξόδου”, Νίκο Κορδόση. Τον πρόεδρο του “Φορέα Διαχείρισης Λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου” Φώτη Περγαντή και τους συνεργάτες του. Τον διευθυντή παραγωγής και ανάπτυξης   της εταιρίας “Ελληνικές Αλυκές” Νίκο Κοροβέση. Τον καλό φίλο και συνεργάτη Αλέξη Κανά. Τέλος, θερμά ευχαριστούμε τον Διπλωματούχο Ξεναγό Γιώργο Αποστολάκο (τηλ. 6978 057827) για την εξαιρετική ξενάγηση και την πολύτιμη συνεργασία του.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

– Μεσολόγγι, Ιερή Πόλη, εκδ. Κέντρου Λόγου και Τέχνης “Διέξοδος”, Ιερή Πόλη Μεσολογγίου, Πρώτη εκδ. 2010

-Λιμνοθάλασσα Μεσολογγίου- Αιτωλικό, Φορέας Διαχείρισης Λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου, 2009.