home Άρθρα Λιτόχωρο: Η πύλη του Ολύμπου
Λιτόχωρο: Η πύλη του Ολύμπου

Υπάρχουν ορισμένοι τόποι, που, εξαιτίας της θέσης τους, έχουν συνδεθεί άρρηκτα με κάποιο διάσημο όνομα της μυθολογίας ή της φύσης και έχουν γίνει παγκόσμια γνωστοί. Ένας τέτοιος τόπος είναι το Λιτόχωρο.
Απλωμένο αρχοντικά στις ανατολικές πλαγιές του Ολύμπου, ατενίζει με δέος από τη ρωγμή της χαράδρας του Ενιπέα ένα τείχος από αβυσσαλέες ορθοπλαγιές, που φράσσουν ασφυκτικά τον δυτικό ορίζοντα. Εκεί ψηλά, στις γραμμές του ουρανού, ορθώνονται οι Ολύμπιες κορυφές και ανάμεσά τους οι πιο υψηλές και μυθικές, το Στεφάνι και ο Μύτικας. Τραχειές και απόκρημνες, άλλοτε γκρίζες στο ανελέητο φως του ήλιου, άλλοτε εκθαμβωτικές και χιονοσκέπαστες και άλλοτε αθέατες πίσω από σύννεφα και ομίχλες, ήταν ο ιδανικός τόπος για κατοικία των Θεών, μυστηριώδης, δυσπρόσιτος και απόμακρος, ψηλότερα από κάθε άλλον τόπο στην Ελλάδα.
Αυτή είν’ η μία όψη του Λιτοχώρου, άμεσα συνδεδεμένη με έννοιες υπερφυσικές και μυθικές. Η άλλη όψη είναι ανθρώπινη, προσιτή, ειδυλλιακή και οικεία. Κάμποι και απαλές λοφοπλαγιές, δάση, ρεματιές, βοσκοτόπια και καλλιέργειες, ήπιες και ρηχές ακτές και πιο πίσω ο γαλάζιος Θερμαϊκός με την απεραντοσύνη του ορίζοντα. Τόπος προνομιούχος το Λιτόχωρο, τυχεροί οι επισκέπτες του κι ακόμη πιο ευτυχισμένοι οι κάτοικοί του. Με φύση δισυπόστατη, ορεινοί και θαλασσινοί, γεννημένοι κάτω από τη σκέπη του Ολύμπου μα ταυτόχρονα ατενίζοντας τη θάλασσα. Δεινοί ορειβάτες και αναρριχητές από τη μια, έμπειροι ψαράδες και ναυτικοί από την άλλη. Μπορούν να ξεκινούν τη μέρα τους με μια βουτιά στα νερά του Θερμαϊκού και μετά από λίγες ώρες να παίζουν με τα χιόνια στα υψίπεδα του Ολύμπου. Ας προσπαθήσουμε να πάρουμε μια γεύση από τους Λιτοχωρίτες και τον τόπο τους.

Κείμενο: Θεόφιλος Μπασγιουράκης
Φωτογραφίες: Ανέστης Ρέκκας
Λιτόχωρο: Η πύλη του Ολύμπου
Κατηγορίες: Περιήγηση
Προορισμοί: ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, Πιερία

Υπάρχουν ορισμένοι τόποι, που, εξαιτίας της θέσης τους, έχουν συνδεθεί άρρηκτα με κάποιο διάσημο όνομα της μυθολογίας ή της φύσης και έχουν γίνει παγκόσμια γνωστοί. Ένας τέτοιος τόπος είναι το Λιτόχωρο.

Απλωμένο αρχοντικά στις ανατολικές πλαγιές του Ολύμπου, ατενίζει με δέος από τη ρωγμή της χαράδρας του Ενιπέα ένα τείχος από αβυσσαλέες ορθοπλαγιές, που φράσσουν ασφυκτικά τον δυτικό ορίζοντα. Εκεί ψηλά, στις γραμμές του ουρανού, ορθώνονται οι Ολύμπιες κορυφές και ανάμεσά τους οι πιο υψηλές και μυθικές, το Στεφάνι και ο Μύτικας. Τραχειές και απόκρημνες, άλλοτε γκρίζες στο ανελέητο φως του ήλιου, άλλοτε εκθαμβωτικές και χιονοσκέπαστες και άλλοτε αθέατες πίσω από σύννεφα και ομίχλες, ήταν ο ιδανικός τόπος για κατοικία των Θεών, μυστηριώδης, δυσπρόσιτος και απόμακρος, ψηλότερα από κάθε άλλον τόπο στην Ελλάδα.

Αυτή είν’ η μία όψη του Λιτοχώρου, άμεσα συνδεδεμένη με έννοιες υπερφυσικές και μυθικές. Η άλλη όψη είναι ανθρώπινη, προσιτή, ειδυλλιακή και οικεία. Κάμποι και απαλές λοφοπλαγιές, δάση, ρεματιές, βοσκοτόπια και καλλιέργειες, ήπιες και ρηχές ακτές και πιο πίσω ο γαλάζιος Θερμαϊκός με την απεραντοσύνη του ορίζοντα. Τόπος προνομιούχος το Λιτόχωρο, τυχεροί οι επισκέπτες του κι ακόμη πιο ευτυχισμένοι οι κάτοικοί του. Με φύση δισυπόστατη, ορεινοί και θαλασσινοί, γεννημένοι κάτω από τη σκέπη του Ολύμπου μα ταυτόχρονα ατενίζοντας τη θάλασσα. Δεινοί ορειβάτες και αναρριχητές από τη μια, έμπειροι ψαράδες και ναυτικοί από την άλλη. Μπορούν να ξεκινούν τη μέρα τους με μια βουτιά στα νερά του Θερμαϊκού και μετά από λίγες ώρες να παίζουν με τα χιόνια στα υψίπεδα του Ολύμπου. Ας προσπαθήσουμε να πάρουμε μια γεύση από τους Λιτοχωρίτες και τον τόπο τους.

 

ΠΟΡΕΙΑ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ

 

Καθώς βγαίνω από τη Δημοτική Βιβλιοθήκη έχω τη μέγιστη ευτυχία να μεταφέρω έναν μεγάλο αριθμό βιβλίων που έχει εκδώσει ο Δήμος Λιτοχώρου για την ιστορία, την παράδοση και τη συνολική φυσιογνωμία του τόπου. Το βράδυ στο ξενοδοχείο μου ξεφυλλίζω το ένα βιβλίο μετά το άλλο και αισθάνομαι δέος μπροστά σ’ αυτόν τον όγκο των πληροφοριών. Ο καλός Λιτοχωρίτης φίλος, διδάκτωρ Θεολογίας και εκπαιδευτικός Μιχάλης Φαργκάνης, αναλαμβάνει το δύσκολο έργο της κωδικοποίησης και σύμπτυξης. Ας επωφεληθούμε λοιπόν από μια – συνοπτική και πάλι – αναφορά στη διαδρομή του Λιτόχωρου στο χρόνο, όπως μας την αφηγήθηκε ο Μιχάλης Φαργκάνης.

Με μέσο υψόμετρο 300 μέτρων το Λιτόχωρο είναι χτισμένο στις ανατολικές πλαγιές του Ολύμπου και στην νότια πλαγιά του Φαραγγιού του Ενιπέα. Ηλιόλουστο όπως είναι, έχει κλίμα ξηρό και υγιεινό και πλήρη επάρκεια νερού από τις πηγές του βουνού και τον Ενιπέα. Αν και σκεπάζεται από χιόνι το χειμώνα, οι θερμοκρασίες σπάνια είναι χαμηλές. Το έδαφος του Λιτοχώρου είναι βραχώδες, από κάποιες όμως ιστορικές αναφορές συμπεραίνουμε ότι στα αρχαία χρόνια ήταν κατάφυτο. Έτσι, όταν στα μέσα του 19ου αιώνα πέρασε από το Λιτόχωρο ο Γάλλος περιηγητής Leon Heuzey, ανέφερε στο βιβλίο του «Le mont Olympe et l’ Acarnanie» (Paris 1860), ότι το χωριό δεν φαινόταν από τη θάλασσα γιατί μεσολαβούσε ένα πυκνότατο δάσος που το έκρυβε. Γύρω στα 1870 πέρασε από το Λιτόχωρο ο Σκιαθίτης δάσκαλος και περιηγητής Ιωάννης Δρακιώτης. Σε έμμετρο κείμενο στο βιβλίο του «Κώνωψ Ολύμπου και Μακεδονίας» αναφέρει την βαθύτατη εντύπωση που του έκαναν η άριστη τοποθεσία και οι ευρύχωρες διώροφες κατοικίες του χωριού.

Κατά τους αρχαίους χρόνους, ωστόσο, δεν υπάρχει στη θέση του σημερινού Λιτοχώρου κάποια αναφορά για οικισμό. Κοντά στον κάμπο όμως άκμαζαν ήδη το Δίον και η Πύδνα. Μεσολαβούσε μια μεγάλη βαλτώδης έκταση, που έμεινε μέχρι σήμερα γνωστή με την ονομασία «Βάλτος» και αποξηράνθηκε μόλις πριν μερικές δεκαετίες για να αποδοθεί στους τοπικούς καλλιεργητές.

Κατά τους πρώτους μ.Χ. αιώνες οι διάσπαρτοι πεδινοί μικροοικισμοί άρχισαν να αποσύρονται στα ορεινά για να αποφύγουν καταστροφές και επιδρομές. Όλοι αυτοί οι πρώτοι «πρόσφυγες» από τον κάμπο στράφηκαν πιθανότατα προς την κτηνοτροφία για να αποφύγουν τα επικίνδυνα πεδινά. Στα χρόνια του Βυζαντίου ο οικισμός εξακολουθούσε να παραμένει ασήμαντος και κρυμμένος σ’ ένα πυκνότατο δάσος, κάτω από ένα άγριο και αφιλόξενο βουνό, που είχε επιπλέον και ειδωλολατρικό παρελθόν.

Η ανασφάλεια από τις επιδρομές συνεχίστηκε και στους τελευταίους βυζαντινούς αιώνες αφού η κεντρική διοίκηση της Κωνσταντινούπολης αδυνατούσε να εξασφαλίσει μια στοιχειώδη προστασία στους κατοίκους των πεδινών περιοχών. Έτσι η ροή κατοίκων του κάμπου προς τα ορεινά πρέπει να συνεχίστηκε. Παράλληλα οι μετακινήσεις πληθυσμού και οι διωγμοί Ελλήνων από επαναστατημένες περιοχές στα πρώτα χρόνια της Οθωμανικής κατάκτησης, οδήγησαν αρκετούς σε ορεινά και ημιορεινά μέρη όπως το Λιτόχωρο. Για πρώτη φορά εμφανίζεται επίσημα ως χωριό τον 16ο αιώνα και συγκεκριμένα σε οθωμανικό έγγραφο του 1543.

 

Από τον 18ο αιώνα ως σήμερα.

 

Στα πρώτα χρόνια της ιστορικής του διαδρομής, κατά τον 16ο και 17ο αι., η σύσταση του πληθυσμού του Λιτοχώρου πιθανότατα δεν γνώρισε σημαντικές αλλαγές. Στα μέσα του 18ου αι. εμφανίζονται πολλοί Λιτοχωρίτες να είναι ιδιοκτήτες πλοίων (Α. Βακαλόπουλου, Ιστορία της Μακεδονίας 1354-1833). Η ιδιότυπη ελευθερία που απολάμβανε ως ορεινός τόπος, η αλλαγή της φορολογικής πολιτικής των Οθωμανών και η ανάγκη εμπορίας της ξυλείας του Ολύμπου ωθούν το μεγαλύτερο μέρος των Λιτοχωριτών να στραφούν στη ναυτιλία. Το γεγονός αυτό βελτιώνει σημαντικά την οικονομική τους κατάσταση. Τα επόμενα χρόνια και μέχρι το τέλος της Οθωμανικής κυριαρχίας μεταβάλλεται το Λιτόχωρο σε ένα εύρωστο οικονομικά αγροτικό και ναυτικό χωριό με κατοίκους εξαιρετικά προοδευτικούς.

Στις αρχές του 19ου αι. η κατάσταση μεταβάλλεται, η επικράτεια του Αλή Πασά φτάνει ήδη ως την Πιερία. Για πολιτικούς λόγους ο Αλή αφήνει ασύδοτους τους κλέφτες του Ολύμπου και τους πειρατές του Θερμαϊκού. Τότε πολλοί Λιτοχωρίτες μεταναστεύουν οριστικά στην Νιγρίτα των Σερρών. Την ίδια περίοδο Έλληνες από την Ήπειρο καταφεύγουν απελπισμένοι στο Λιτόχωρο και αρχίζουν να εργάζονται ως οικοδόμοι και υλοτόμοι. Ταυτόχρονα σχεδόν μεταναστεύουν και λίγες οικογένειες από την Πελοπόννησο. Είναι μια σημαντική μεταβολή στη σύνθεση του πληθυσμού, ίσως η τελευταία τόσο μεγάλη μεταβολή. Στα επόμενα χρόνια η πληθυσμιακή αυτή σύνθεση θα παγιωθεί και θα αποτελέσει την νέα γενιά Λιτοχωριτών. Αυτή η ανανέωση βοήθησε στην οικονομική άνθηση του χωριού.

Προσωρινές αναστολές απετέλεσαν τα συνεχή επαναστατικά κινήματα στη Μακεδονία καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα στα οποία βεβαίως συμμετείχαν οι Λιτοχωρίτες. Παρ’ όλα αυτά όμως ο ευάριθμος εμπορικός στόλος και οι μεγάλες καλλιεργήσιμες εκτάσεις βοήθησαν να αντέξει ο πληθυσμός του Λιτοχώρου. Απόδειξη είναι η άρτια κοινοτική οργάνωση και η λειτουργία νηπιαγωγείου και σχολείου ήδη από τα μέσα ή και τις αρχές του 19ου αιώνα. (Φαργκάνη μ. Η επισκοπή Κίτρους κατά τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αι., Διδακτορική Διατριβή, Θεσ/νίκη 2001).

Οριακό σημείο στην ιστορία του χωριού αποτελεί η Επανάσταση του Ολύμπου το 1878. η λήξη της βρήκε το Λιτόχωρο κατεστραμμένο και τους κατοίκους φυγάδες στον Όλυμπο και πρόσφυγες στη Θεσσαλονίκη. Σύντομα όμως ανέκαμψαν κι απ’ αυτή την περιπέτεια. Τα σπίτια τους είχαν καεί, ο στόλος όμως είχε μείνει ανέπαφας και τα χωράφια τους δεν ήταν τσιφλίκια. Η αυγή του 20ου αι. βρίσκει το Λιτόχωρο οργανωμένο κοινοτικά με στέρεη οικονομία και αμιγή πληθυσμό. Οι κάτοικοι, με καθαρή Ελληνική συνείδηση, μένουν μακριά από την ρουμανική προπαγάνδα, που προσπαθεί μάταια να βρει ερείσματα στα χωριά του κάμπου.

Τι συνέβη όμως λίγο αργότερα; Τα πρώτα χρόνια, μετά την απελευθέρωση του 1912, παρ’ όλα τα αισιόδοξα μηνύματα, οι συνεχείς πόλεμοι και η αναστάτωση στα Βαλκάνια επηρεάζουν και την οικονομική κατάσταση των Λιτοχωριτών. Οι εύρωστες οικονομικές πλοιοκτητών και γαιοκτημόνων άντεξαν τους κραδασμούς. Οι απλοί όμως εργάτες, χωρίς ακίνητη περιουσία, αντιμετώπισαν σοβαρά προβλήματα. Έτσι ξεκίνησε το πρώτο μεταναστευτικό ρεύμα στην Αμερική. Η πρώτη κοινότητα που δημιουργήθηκε εκεί λειτούργησε σαν πυρήνας, πόλος έλξης για νέες ευκαιρίες αλλά και άμεση λύση στο πρόβλημα της ανεργίας που αντιμετώπισαν τα επόμενα χρόνια πολλοί Λιτοχωρίτες.

Οι δυο παγκόσμιοι πόλεμοι και ιδιαίτερα ο δεύτερος έχουν σοβαρότατες επιπτώσεις στο Λιτόχωρο. Η έντονη αντιστασιακή δράση των κατοίκων και οι σχέσεις τους με αντάρτες του Ολύμπου προκάλεσαν πολλές φορές την οργή των Γερμανών, που εκφράστηκε με αιχμαλωσίες και εκτελέσεις κατοίκων, σύντομους βομβαρδισμούς και την καταστροφή της Μονής του Οσίου Διονυσίου. Ισχυρότερο όμως πλήγμα δέχτηκε ο πληθυσμός κατά τη διάρκεια του εμφυλίου. Ο Όλυμπος, και κατ’ επέκταση το Λιτόχωρο, απετέλεσε ένα από τα μεγαλύτερα θέατρα συγκρούσεων των δυο πλευρών. Άμεση συνέπεια ήταν η αναστολή κάθε οικονομικής και πνευματικής δραστηριότητας και έμμεση ο διχασμός των κατοίκων και η εμφάνιση έντονων πολιτικών παθών τα οποία, εξαιτίας και των μετέπειτα πολιτικών γεγονότων, άργησαν πολύ να αμβλυνθούν.

Συμπερασματικά θα λέγαμε λοιπόν, ότι εδώ και αιώνες το Λιτόχωρο είναι ένα κεφαλοχώρι ελεύθερο, με ορεινά αλλά και παραθαλάσσια χαρακτηριστικά, με επάρκεια αγαθών από την κτηνοτροφία, την αλιεία, το κυνήγι και τις καλλιέργειες. Το κατοικούν άνθρωποι με εξαιρετικά ελεύθερο φρόνημα, περήφανο χαρακτήρα και σχετικά εγωιστική συμπεριφορά προς τους κατοίκους των πεδινών περιοχών, που είχαν λιγότερο ανεπτυγμένο βιοτικό επίπεδο εξαιτίας των δύσκολων συνθηκών που επικρατούσαν στον τόπο τους. Παράλληλα, η ανάπτυξη της ναυτιλίας και τα συνεχή ταξίδια στη Μεσόγειο συνέβαλαν, ώστε να αναδειχθεί η επιχειρηματική πλευρά του χαρακτήρα τους με έντονη τάση προς τον κίνδυνο. Εξ’ άλλου η προοδευτική τους φύση εκφράστηκε μέσα από την ατομική πνευματική καλλιέργεια και τη φροντίδα να ιδρυθούν από νωρίς σχολεία και πολιτιστικοί σύλλογοι, να διαδοθούν οι νέες ιδέες από την Ευρώπη και να λάβουν τα παιδιά τους πανεπιστημιακή μόρφωση σε μεγάλο βαθμό.

 

ΠΡΩΤΗ ΓΕΥΣΗ ΑΠΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟ

 

Βλέποντας το Λιτόχωρο από μακριά δύσκολα υποψιαζόμαστε την πολυπλοκότητα του εσωτερικού και τον πυκνό οικοδομικό του ιστό. Άλλωστε η αρχική προσέγγιση γίνεται με τον φαρδύ κεντρικό δρόμο και τις απλόχωρες εκτάσεις του. Κι ενώ θαυμάζουμε μπροστά μας το μεγαλόπρεπο θέαμα του Ολύμπου, τρεις διαδοχικές ταβέρνες στ’ αριστερά αποσπούν για λίγο την προσοχή μας από τα υπερβατικά υψίπεδα του μυθικού βουνού και μας στρέφουν σε πιο γήινες εικόνες. Κόβουμε ταχύτητα και προσανατολίζουμε όσφρηση και όραση στις γαργαλιστικές μυρωδιές και στη θέα από τις σούβλες, που αργογυρίζουν με κεμπάπ, κοκορέτσια και αρνιά. Πολύ δύσκολο ν’ αντισταθούμε και δεν το μετανιώνουμε. Οι άνθρωποι εδώ δεν έχουν ξεχάσει τις πατροπαράδοτες καταβολές. Όχι μόνον έχουν άριστα κρέατα αλλά κατέχουν καλά και την τέχνη να τα ψήνουν.

Μετά τη μικρή «γεύση» από Λιτόχωρο συναντάμε στα δεξιά μας το στρατόπεδο και την Λέσχη Αξιωματικών και αμέσως μετά το πανέμορφο και αχανές Δημοτικό Πάρκο με έκταση αρκετών δεκάδων στρεμμάτων. Έλατα, πεύκα, κυπαρίσσια, πλατάνια και πολλά ακόμη δέντρα δημιουργούν ένα φυσικό περιβάλλον μαγευτικό στις ανατολικές παρυφές της όμορφης κωμόπολης. Στη στιγμή εξαλείφονται από τη μνήμη μας οι μίζερες εικόνες των περισσότερων ελληνικών οικισμών και έρχονται έντονα στο νου καταπράσινες πόλεις της Ευρώπης. Παιδική χαρά, μονοπάτια, αθλητικές εγκαταστάσεις μπάσκετ και τένις, βρύσες και παγκάκια για την ξεκούραση του επισκέπτη, σημεία θέας προς το φαράγγι του Ενιπέα και τον Όλυμπο, όλα αυτά δημιουργούν μια όαση με απαράμιλλη γοητεία κάθε εποχή του χρόνου. Και να σκεφτεί κανείς, ότι ο Δήμος Λιτοχώρου προγραμματίζει περαιτέρω βελτιώσεις της εικόνας και των υποδομών του πάρκου.

Λίγο πιο πάνω είναι τα γραφεία του Ιππικού Ομίλου Λιτοχώρου ενώ στο τέλος του πάρκου υπάρχει Ηρώο Πεσόντων και προτομές των πρωτεργατών της Επανάστασης του Ολύμπου του 1878. Στη συνέχεια δεσπόζει πλάι στο δρόμο το Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Λιτοχώρου, όπου στεγάζονται το Ναυτικό Μουσείο και το 2ο Δημοτικό Σχολείο. Ο αύλειος χώρος σφύζει από την ενεργητικότητα, τα παιχνίδια και τις χαρούμενες φωνούλες των παιδιών.

Πίσω από το Πνευματικό Κέντρο διακρίνεται το υπό αποπεράτωση Συνεδριακό Κέντρο του Δήμου, ένα μεγάλο έργο με αίθουσα χωρητικότητας 450 ατόμων, που έχει ενταχθεί στο Δίκτυο Ευρωπαϊκών Συνεδριακών Κέντρων και θα συμβάλλει σημαντικά στην άνοδο του συνεδριακού τουρισμού του τόπου.

Στο λιτό κτίριο του Δημαρχείου ξανασυναντώ μετά από πολλά χρόνια τον Δήμαρχο Γιώργο Παπαθανασίου, που ήδη διανύει την τέταρτη θητεία του!

Θυμάμαι, ότι στην αρχική εκείνη συνάντησή μας μου είχε χαρίσει τις δυο-τρεις τότε εκδόσεις του Δήμου Λιτοχώρου.

– Η εκδοτική εκείνη προσπάθεια συνεχίστηκε αμείωτη, μου δηλώνει. Σήμερα είμαστε περήφανοι για το εκδοτικό μας έργο, που περιλαμβάνει αλλά και ενθαρρύνει τον πνευματικό μόχθο και την έρευνα πολλών συντοπιτών μας.

Το διαπιστώνω λίγο αργότερα, όταν αναχωρώ από τη Δημοτική Βιβλιοθήκη με 13 (!) βιβλία και πάμπολλα άλλα έντυπα, που έχουν εκδοθεί από τον Δήμο για το Λιτόχωρο και τον Όλυμπο. Υποθέτω, πως ελάχιστοι περιφερειακοί Δήμοι στην Ελλάδα θα μπορούσαν να καυχηθούν για αντίστοιχη παραγωγή πολιτισμού αφιερωμένη στον τόπο τους. Και, παρεμπιπτόντως θα έπρεπε να αναφέρουμε, ότι η Δημοτική Βιβλιοθήκη Λιτοχώρου είναι ένας πολύ ζωντανός οργανισμός, ο οποίος με συνεχή εμπλουτισμό ξεπερνάει τους 10.000 τίτλους βιβλίων!

 

ΣΤΙΣ ΓΕΙΤΟΝΙΕΣ ΚΑΙ ΣΤΑ ΣΤΕΝΑ ΤΟΥ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ

 

Ο Αντιδήμαρχος Γιώργος Φαρμάκης καταστρώνει ένα μεθοδικό πλάνο συνολικής γνωριμίας μου με τον τόπο. Την ξενάγησή μου αναλαμβάνει αρχικά ο Διονύσης Κουλιάνος, τεχνολόγος πολιτικός μηχανικός και ειδικός συνεργάτης του Δημάρχου σε θέματα ανάπτυξης. Ξεκινάμε την περιήγησή μας από την κεντρική πλατεία του Λιτοχώρου, όπου δεσπόζει ο μεγάλων διαστάσεων ναός του Αγ. Νικολάου. Με αρχική χρονολογία ανέγερσης το 1580, ο ναός ανακαινίστηκε για πρώτη φορά το 1814, μετά το 1914 και, Τρίτη φορά, το 1992. Η τελευταία αυτή ανακαίνιση χαρακτηρίζεται μάλλον ατυχής, αφού επικάλυψε την παλιά λιθοδομή με λεπτό στρώμα από ορθογώνιες πλάκες, που χρησιμοποιούνται συνήθως ως επένδυση – αμφιλεγόμενης πάντως αισθητικής – σε κατοικίες. Μέτρο σύγκρισης της νέας μορφής με την προγενέστερη έχει κάποιος, αν παρατηρήσει την μεγάλη ΒΔ πλευρά του ναού η οποία – μετά από αμμοβολή – αποκάλυψε την αυθεντική λιθόκτιστη κατασκευή του οικοδομήματος. Παράξενη και ανεξήγητη διατήρηση της παλιάς αρχιτεκτονικής μόνον στη μια πλευρά! Ευτυχώς το επιβλητικό τετραώροφο καμπαναριό διατηρεί αυτούσια τα αρχιτεκτονικά του χαρακτηριστικά με περίτεχνα λαξευτούς ορθογώνιους γρανιτόλιθους και ογκώδη σιδερένια κλειδιά ανάμεσά τους, που βελτιώνουν τη συνοχή και την στατικότητα του οικοδομήματος.

Μπροστά στην εκκλησία εκτείνεται η κεντρική πλατεία με ωραίο μαρμάρινο συντριβάνι. Το έδαφος είναι καλυμμένο με γρανιτένιους κυβόλιθους, που ήδη καλύπτουν κάποιους δρόμους και προβλέπεται να επεκταθούν σε περισσότερους, συμβάλλοντας έτσι στην γραφικότητα του τόπου. Δίπλα στην κεντρική βρίσκεται μια μικρότερη πλατεία πλακόστρωτη, με ακανόνιστο σχήμα, νεαρά πλατάνια και πετρόχτιστη πηγή με θαυμάσιο νερό. Καθισμένος στα παγκάκια της περνάει κανείς ήρεμες στιγμές με θέα στο φαράγγι ή στην ζωηρή κίνηση του κέντρου του Λιτοχώρου. Στην ΒΑ προέκταση της πλατειούλας, σε σημείο με κορυφαία θέα προς το φαράγγι και τον Όλυμπο, βρίσκεται το εστιατόριο «ΓΑΣΤΡΟΝΟΜΙΟ ΕΝ ΟΛΥΜΠΩ». Λειτουργεί σε Δημοτικό κτίριο, στο ισόγειο του οποίου στεγάζεται Αγροτικό Ιατρείο και ΚΑΠΗ.

Στο Δ και Ν τμήμα της πλατείας υπάρχουν καφετερίες, καταστήματα και τρία ξενοδοχεία με ονόματα εμπνευσμένα από τον Όλυμπο και τη μυθολογία του όπως, ΑΦΡΟΔΙΤΗ, ΕΝΙΠΕΥΣ και ΞΕΝΙΟΣ ΔΙΑΣ. Πριν λίγο καιρό είχαμε την εμπειρία της διαμονής στον ΕΝΙΠΕΑ, μικρή μονάδα με οικογενειακή φιλοξενία και την ωραιότερη ταράτσα στο κέντρο του Λιτοχώρου.

Ξεφεύγουμε για λίγο από το κέντρο της μικρής πόλης και κατηφορίζουμε δίπλα από την Αστυνομία τον κύριο δρόμο που οδηγεί προς Όλυμπο.

Ο δρόμος φέρει το όνομα του Βασίλη Ιθακήσιου, του θρυλικού «Ζωγράφου του Ολύμπου» (1879-1977) που έζησε 20 χρόνια της ζωής του (1927-1947) σ’ ένα κοίλωμα βράχου στα υψίπεδα του Ολύμπου, κοντά στην πηγή του Στράγκου. Εκεί, με σύντροφο και οδηγό μια άλλη θρυλική μορφή του Ολύμπου, τον κατακτητή του Μύτικα Χρήστο Κάκκαλο, γνώρισε το βουνό σ’ όλες του τις λεπτομέρειες και ζωγράφισε μερικά από τα ωραιότερα θέματά του. Αυτό το ταπεινό βράχινο κονάκι του Ιθακήσιου, με την ιλιγγιώδη θέα στο μυθικό βουνό, έμελλε να γίνει η παγκόσμια γνωστή «Σπηλιά του Ιθακήσιου», τόπος προσκυνήματος για όλους τους ορειβάτες, λάτρεις του Ολύμπου.

Από την οδό Ιθακήσιου στρίβουμε αριστερά προς το φαράγγι του Ενιπέα. Ο δρόμος ήδη στρώνεται με γρανιτένιους κυβόλιθους και θ’ αποτελέσει μια γραφικότατη διαδρομή 200 περίπου μέτρων μέχρι την κοίτη του ποταμού. Στις αρχές του Οκτώβρη η τσιμεντένια κοίτη είναι κατάξερη, το χειμώνα όμως, μετά από έντονες βροχοπτώσεις και λιώσιμο χιονιών , το ποτάμι κατεβάζει πολύ νερό. Σ’ εκείνες τις περιπτώσεις οι πεζοί χρησιμοποιούν ένα βοηθητικό γεφυράκι για να περάσουν στην αντίπερα όχθη του ποταμού.

Η ρεματιά είναι πλατανοσκέπαστη και πανέμορφη. Καθώς ανηφορίζει προς τα Δ εξελίσσεται στο άγριο φαράγγι που ατενίζει με συγκλονιστική αμεσότητα τον Όλυμπο. Στην αρχική του αυτή διαδρομή το φαράγγι είναι ήπιο και ειδυλλιακό και, εκτός από το υπέροχο φυσικό περιβάλλον, φιλοξενεί κάποια πετρόχτιστα οικήματα που αποκατέστησε ο Δήμος μέσω ευρωπαϊκών προγραμμάτων. Είναι ένας παλιός νερόμυλος με όλες του τις εγκαταστάσεις, που λειτουργεί ως γραφικότατο εστιατόριο, καθώς και ένα μεγάλο οίκημα που θα στεγάσει τον Φορέα Εθνικού Δρυμού Ολύμπου, ενώ στον όροφο θα λειτουργήσει το Σχολείο Περιβάλλοντος. Αποκαταστάσεις γίνονται και από την ιδιωτική πρωτοβουλία με βυρσοδεψείο και ξενώνα. Στον χώρο αυτό βρίσκεται και η γούρνα, η μικρή πισίνα όπου τα Θεοφάνεια πέφτει ο Σταυρός.

Σε πλάτωμα λόφου πάνω από το φαράγγι, με ταυτόχρονη θέα σε Όλυμπο και θάλασσα, βρίσκονται οι αθλητικές εγκαταστάσεις του Δήμου Λιτοχώρου, καύχημα όλων των κατοίκων της περιοχής. Σε δημοτική έκταση δεκάδων στρεμμάτων έχει δημιουργηθεί ένα υπερσύγχρονο συγκρότημα που περιλαμβάνει κύριο και βοηθητικό γήπεδο ποδοσφαίρου με χορτοτάπητα, ηλεκτροφωτισμό και διαδρόμους από ταρτάν, κλειστό γήπεδο μπάσκετ και βόλεϊ, γυμναστήριο με όργανα και βάρη. Στις εγκαταστάσεις έχει δοθεί το όνομα του κορυφαίου μας αθλητή Πύρρου Δήμα, που είναι δημότης Λιτοχώρου με γυναίκα Λιτοχωρίτισσα. Το μόνο που απομένει για την πανελλήνια αίγλη και καταξίωση του εκπληκτικού αυτού φυτωρίου αθλητισμού – και αποτελεί προσδοκία όλων των Λιτοχωριτών – είναι η άνοδος της τοπικής ομάδας ποδοσφαίρου σε κάποια μεγάλη κατηγορία. Τους το ευχόμαστε ολόψυχα.

Το απόγευμα μας βρίσκει στον εκπληκτικό υπαίθριο χώρο του εστιατορίου «ΕΝ ΟΛΥΜΠΩ», κορυφαίο μπαλκόνι στο φαράγγι. Ευγενέστατη εξυπηρέτηση, σερβίρισμα του Ελληνικού καφέ σε παραδοσιακό μπακιρένιο μπρίκι και δισκάκι, λουκούμι μαζί με τον καφέ, που μας θυμίζει μοναστηριακό κέρασμα. Πέφτει ο ήλιος, ψυχραίνει η ατμόσφαιρα, οι πανύψηλες Ολύμπιες κορυφές χάνουν σταδιακά την ευκρίνειά τους, γίνονται ένα θαμπό περίγραμμα στο σκούρο φόντο του ουρανού.

– Στο Λιτόχωρο δεν έχουμε μόνον ωραία κρέατα αλλά και φρέσκα ψάρια, λέει λίγο αργότερα ο Αντιδήμαρχος Γιώργος Φαρμάκης.

Το μικρό ταβερνάκι στο «Παζάρι» μοσχοβολάει από την ολόφρεσκη κουτσομούρα, τη σαρδελίτσα και τα άλλα θαλασσινά. Ωραίο ντόπιο τσίπουρο, λευκό κρασάκι, μα πάνω απ’ όλα μια παρέα εκλεκτή, με τη συμμετοχή του δεύτερου Αντιδήμαρχου Γιώργου Νίκα καθώς και του εκπαιδευτικού Μιχάλη Φαργκάνη, αστείρευτη πηγή γνώσεων και ιστορικών γεγονότων για τον τόπο του. Με πρωταγωνιστές το πηγαίο χιούμορ, τη σκωπτική διάθεση αλλά ακόμη και τον αυτοσαρκασμό των Λιτοχωριτών φίλων μου το κέφι διατηρείται αμείωτο ως αργά.

 

ΠΕΡΙΗΓΗΣΗ ΣΤΙΣ ΓΕΙΤΟΝΙΕΣ ΚΑΙ ΣΤΑ ΣΤΕΝΑ

 

Το μπαλκόνι του ξενοδοχείου μου είναι προνομιούχο. Αγναντεύει μια απέραντη κυματοειδή επιφάνεια με τις στέγες  του Λιτοχώρου και, στο βάθος του ορίζοντα, τον ήλιο που αναδύεται απ’ τα νερά του Θερμαϊκού. Το δωμάτιο-σουίτα που με φιλοξενεί είναι εξοπλισμένο με όλες τις ανέσεις και έχει εξαίρετη επίπλωση, μπανιέρα υδρομασάζ και κάποιους τοίχους με εμφανή λιθοδομή, που αποπνέουν μια ρομαντική ατμόσφαιρα παρελθόντος. Στην καρδιά του ιστορικού κέντρου του Λιτοχώρου, το ξενοδοχείο OLYMPUS MEDITERRANEAN μετά την καθολική του ανακαίνιση, δικαιολογεί απόλυτα την κατηγορία των 4 ****. Εξίσου υψηλού επιπέδου του ειδικευμένου προσωπικού.

Απολαμβάνω με ηρεμία τον πλούσιο πρωινό μπουφέ και αμέσως μετά συναντάω τον Διονύση. Ξεκινώντας την περιήγησή μας συναντάμε 50 μέτρα κάτω από το ξενοδοχείο μια μικροσκοπική πλακόστρωτη πλατειούλα αφιερωμένη στους ναυτικούς του Λιτοχώρου. Είναι διακοσμημένη με μια μεγάλη άγκυρα και μια πετρόχτιστη στήλη με φαναράκι στην κορυφή της, που θυμίζει έντονα φάρο. Συμβολικό και πολύ πρωτότυπο είναι το σχήμα της πλατείας, που θυμίζει κάτοψη καταστρώματος καραβιού. Ανάμεσα στις σύγχρονες οικοδομές που περιβάλλουν την πλατεία διατηρούνται και αρκετά παλιά, χαμηλότερα οικήματα.

Μερικές δεκάδες μέτρα πάνω από το ξενοδοχείο δημιουργείται ένα τρίστρατο. Είναι το κέντρο της ιστορικής συνοικίας «Παζάρι», που πήρε την ονομασία της από τα πολλά και ποικίλα εμπορικά καταστήματα. Εδώ είναι παράδοση να συναντιούνται κάθε χρόνο οι Επιτάφιοι των δυο εκκλησιών, του Αγ. Νικολάου και του Αγ. Δημητρίου.

Ανηφορίζουμε τον κεντρικό δρόμο Βασ. Κων/νου που είναι στρωμένος με άγριο τσιμέντο, για αντιμετώπιση της ολισθηρότητας από τους πάγους του χειμώνα. Κάποια παλιά σπιτάκια ασφυκτιούν ανάμεσα στα πολύ περισσότερα και υψηλότερα καινούργια. Για 200 περίπου μέτρα συνεχίζονται, το ένα μετά το άλλο, τα καταστήματα. Στη συμβολή της Β. Κων/νου και Δημ. Καζακάνη σώζονται κάποια παλιά η αναπαλαιωμένα οικήματα καθώς και ένα παμπάλαιο ερειπωμένο και ακατοίκητο. Εδώ βρίσκεται και το μεγάλο οίκημα που δώρησε στον Δήμο ο Δημ. Καζακάνης. Μετά την αποκατάστασή του λειτουργεί ως Νηπιαγωγείο.

Στη γωνία βρίσκεται και ένα από τα πιο παραδοσιακά μαγαζιά της περιοχής, το τσαγκαράδικο του Μιχάλη Γκασδόγκα. Άνθρωπος συμπαθέστατος, 70 ετών σήμερα, διατηρεί το μαγαζάκι του 46 χρόνια, από το 1959!

– Δυστυχώς έχουν αλλάξει οι καταναλωτικές συνήθειες των σύγχρονων ανθρώπων, λέει ο κυρ-Μιχάλης. Το δέρμα χρησιμοποιείται όλο και λιγότερο, οι επιδιορθώσεις έχουν μειωθεί δραματικά.

Ρίχνω μια ματιά στην γραφική ακαταστασία, με την πληθώρα των πρώτων υλών, των ετερόκλιτων αντικειμένων και εργαλείων. Παρόμοιες εικόνες είναι καταδικασμένες να σπανίζουν όλο και περισσότερο, 100 μέτρα παραπάνω βρίσκεται το αναπαλαιωμένο από τον Δήμο αρχοντικό «Γκουντέλια», ένα θαυμάσιο πετρόχτιστο κτίριο με πολλά παράθυρα, που προβλέπεται να λειτουργήσει ως Λαογραφικό Μουσείο. Δίπλα του υπάρχει ένα επίσης ωραίο πετρόχτιστο της ίδιας οικογένειας. Σ’ όλο το μήκος του κεντρικού δρόμου ξεφεύγουν αριστερά και δεξιά πολλά στενοσόκακα, που με τη σειρά τους διακλαδίζονται με άλλα και καταλήγουν σε διάφορες γειτονιές του Λιτοχώρου. Είναι ένας πολύπλοκος λαβύρινθος, αθέατος από μακριά, που συμβάλλει στη διαμόρφωση της συνολικής γραφικής εικόνας του οικισμού.

Λίγο πιο πάνω συναντάμε την οδό Ποσειδώνα, έναν δρομίσκο, που 30 περίπου μέτρα προς τ’ αριστερά, καταλήγει σε αδιέξοδο. Εδώ, ανάμεσα σε σύγχρονες κατοικίες, δεσπόζει ένα μεγάλων διαστάσεων διώροφο αρχοντικό, πετρόχτιστο, με ενδιάμεσες ξυλοδεσιές και πολλά παράθυρα. Κλειστό, ακατοίκητο, με σοβαρές φθορές από την υπεραιωνόβια ζωή του και με ίχνη από παλιούς χρωματισμούς ώχρας και λουλακιού. Οι μόνοι ζωντανοί οργανισμοί είναι οι πελώριοι κισσοί που το τυλίγουν και μια βατομουριά με υπέροχα βατόμουρα. Καθώς ετοιμαζόμαστε να φύγουμε, ένας ευγενικός άνθρωπος από τη διπλανή κατοικία προθυμοποιείται να μας ανοίξει για να δούμε το εσωτερικό. Είναι ο Λάζαρος Ρέππας και το σπίτι είναι το αρχοντικό του Τσιφοδήμου, κτίσμα του πρώτου μισού του 19ου αι., ένα τμήμα του οποίου ανήκει στην οικογένεια της γυναίκας του. Πλακόστρωτο ισόγειο, τεράστιος κάδος πλάι στην πόρτα, εσωτερική ξύλινη σκάλα που οδηγεί στον όροφο με τα μεγάλα δωμάτια, τα μπάσια, τις μισάντρες, τα επιδαπέδια τζάκια, τα σιδερόφρακτα παράθυρα. Έντονη ατμόσφαιρα μιας άλλης εποχής.

Ωστόσο η Β. Κων/νου εξακολουθεί ν’ ανηφορίζει αδυσώπητα. Να ένα παμπάλαιο στενόμακρο με ξεχαρβαλωμένα παράθυρα, ένα όμορφο παλιό σε καλή κατάσταση αλλά ακατοίκητο και δίπλα του ένα αναπαλαιωμένο με τρόπο εξαιρετικό. Παρά τις σύγχρονες οικοδομικές εξελίξεις το Λιτόχωρο δεν έχει απεμπολήσει εντελώς το παρελθόν.

Επιτέλους η Β. Κων/νου τερματίζει στο υψηλότερο σημείο του οικισμού. Αριστερά ο δρόμος συνεχίζει προς τις τοποθεσίες «Λούκια» και «Αγ. Ιωάννη», μπροστά είναι το δάσος και η εκκλησία της Αγ. Παρασκευής και δεξιά αρχίζει η κάθοδος προς το κέντρο. Στο σημείο αυτό υπάρχουν αρκετές μονοκατοικίες με αυλές, ένα Λιτόχωρο διαφορετικό, με υπαίθριους χώρους και μεγάλη ποικιλία οπωροφόρων δέντρων από καρυδιές, μηλιές, κερασιές, αμυγδαλιές, συκιές, ροδιές και λίγες καστανιές. Κατηφορίζοντας την οδό Αγ. Διονυσίου προβάλλει καταπράσινο λιβαδάκι με πρόβατα και απέναντι οι ορθοπλαγιές του φαραγγιού.

Διασταυρωνόμαστε με την οδό Ν. Μπαλανίκα. 40 μέτρα πιο κάτω βρισκόμαστε μπροστά στο μακρόστενο και ασβεστοχρισμένο εκκλησάκι της Αγίας Σολομωνής,  που, εξωτερικά, ελάχιστα διαφέρει από σπίτι. Οι τοίχοι είναι σε μεγάλο βαθμό ασβεστωμένοι, διασώζονται ωστόσο μεγάλα τμήματα με παλιές και σημαντικές τοιχογραφίες. Κατάγραφοι είναι και οι τοίχοι του Ιερού Βήματος. Είναι βέβαιο, πως κάποιος έμπειρος συντηρητής θα αποκάλυπτε πολλές ακόμη τοιχογραφίες, που έχουν καλυφθεί από τον ασβέστη.

Περνάμε από ωραίες γειτονιές και την πλατεία Εθνικής Αντίστασης, με μαρμάρινο μνημείο και έλατα. Πιο κάτω βρισκόμαστε στην τοποθεσία «Χοροστασούλι», μια πλατειούλα με γρασίδι και ωραία πηγή χτισμένη με πωρόλιθο το 1906 από τον Γιώργο Βλάχο και αναστηλωμένη το 1981. Αμέσως μετά συναντάμε τον περιφερειακό δρόμο, που οδηγεί στην αρχή της πεζοπορικής διαδρομής προς το Φαράγγι του «Βύθου» (Ενιππέα) και τα «Πριόνια». Είν’ ένα ωραίο σημείο με ξύλινο κιόσκι, βρύση και εξοχή θέα στον οικισμό και στη θάλασσα. Τελικά, ο διαβατικός επισκέπτης που περιορίζεται μόνον στην πλατεία, πολύ μικρή εικόνα αποκομίζει απ’ το Λιτόχωρο.

Αρχίζει η οδός Ενιππέως που σύντομα τερματίζει στο Δ τμήμα της πλατείας. Στρωμένη αριστοτεχνικά με κυβόλιθους μας προϊδεάζει για την γραφικότητα που θα αποκτήσει η μικρή πόλη μετά την λιθόστρωση των κύριων δρόμων της.

Με εξαίρεση λοιπόν κάποια σημεία, στα οποία θα επανέλθουμε, έχουμε ολοκληρώσει σε βασικές γραμμές την περιήγησή μας στο Λιτόχωρο.

Φτάνοντας στην πλατεία του Αγ. Νικολάου έχω την αίσθηση, ότι βρίσκομαι στο επίκεντρο μιας παγκόσμιας κοινότητας. Πολλοί ξένοι, νέοι κυρίως αλλά και μεσήλικες, άντρες και γυναίκες, συνωστίζονται με τα σακίδια και τις ορειβατικές τους εξαρτήσεις στις καφετέριες, στα καταστήματα και στους υπαίθριους χώρους της πλατείας. Έχουν καταφθάσει από κάθε σημείο της Ευρώπης αλλά και από χώρες μακρινές, όπως η Ιαπωνία. Είναι οι ορειβάτες – λάτρεις του μυθικού βουνού, που επενεργεί πάνω τους σαν παγκόσμιος μαγνήτης και τους συγκεντρώνει κατά δεκάδες χιλιάδες κάθε χρόνο, εδώ στην πλατεία του Λιτοχώρου. Γι’ αυτούς τους αγνούς φυσιολάτρες από κάθε γωνιά της γης ο Όλυμπος είναι ένα βουνό – σύμβολο, είναι ο «Παρθενώνας της Ελληνικής Φύσης». Η κατάκτηση της κορυφής του, έστω και μια φορά, αποτελεί γι’ αυτούς στόχο ζωής, ευτυχή συνάντηση με τη μυθολογία της Αρχαίας Ελλάδας, που τόσο τους έχει μαγέψει από τα σχολικά τους χρόνια.

Το απομεσήμερο μας βρίσκει με τον Γιώργο Φαρμάκη να στρίβουμε αριστερά από το τέρμα της Βας. Κων/νου προς την τοποθεσία του Αϊ-Γιάννη. Ανηφορικός δρόμος με στροφές, θέα που κάθε στιγμή γίνεται ωραιότερη και γύρω μας μια ζούγκλα από κέδρα, πουρνάρια, βαλανιδιές, πεύκα, έλατα, γάβρους, κυπαρίσσια αλλά και κερασιές, μηλιές και καστανιές, βατόμουρα, κυκλάμινα και πολλοί άλλοι θάμνοι και λουλούδια συμπληρώνουν αυτό τον απίθανο βοτανικό κήπο της φύσης πάνω απ’ το Λιτόχωρο.

Σ’ ένα ξέφωτο του δάσους, σε χώρο προνομιούχο με θέα απεριόριστη, προβάλλει το «Περιβόλι των Μουσών», μια πετρόχτιστη μονάδα εξαιρετικής κατασκευής, με θαυμάσιο χώρο εστίασης και υποδομή για λειτουργία ορεινού καταλύματος.

Μετά από μερικές εκατοντάδες μέτρα (4,2 χλμ. από την πλατεία του Λιτοχώρου) φτάνουμε στο τέρμα της διαδρομής μας. Χώρος στάθμευσης, έλατα και πλακόστρωτο μονοπάτι. Σε δυο λεπτά φτάνουμε στην τοποθεσία Αϊ-Γιάννη. Ξέφωτο ειδυλλιακό σε υψόμετρο 500 μ. με γρασίδι, πυκνή βλάστηση και εντυπωσιακά πανύψηλα έλατα. Εδώ κάθε καλοκαίρι γίνονται τα «Προμήθεια», αρχαιοπρεπείς εκδηλώσεις προς τιμήν των Ολύμπιων θεών, με πανελλήνια αλλά και διεθνή συμμετοχή από λάτρεις του αρχαίου Ελληνισμού.

Περιδιαβαίνοντας το χώρο επανέρχονται οι μνήμες από την αλησμόνητη εκδρομή στις αρχές της δεκαετίας του ’80. Υπήρχε και τότε το ωραίο τοπίο και το εκκλησάκι του Αϊ-Γιάννη, ξαναχτισμένο το 1961 στη θέση του παλιού, που καταστράφηκε το 1943 από τους Γερμανούς. Δεν υπήρχε όμως η ταβέρνα του Θανάση Μέγα, πίσω απ’ το ξωκκλήσι. Κατασκευασμένη με κορμούς ελάτων, σε μεγάλο βαθμό από τον ίδιο, αποτελεί από το 1987 μια αρμονική ανθρώπινη παρέμβαση αίθουσας με τα δυο πετρόχτιστα τζάκια έχει διατηρηθεί ο χοντρός κορμός ενός ελάτου, που, υγιέστατο και ανενόχλητο, συνεχίζει την πολύχρονη ζωή του ανάμεσα στους ανθρώπους και στη φύση. Μια τεράστια περιμετρική τζαμαρία χαρίζει θέα και συγκλονιστική αμεσότητα στα έλατα του δάσους. Εδώ ο συμπαθέστατος κυρ-Θανάσης υποδέχεται τους πολυπληθείς φίλους του και, εκτός από το υπέροχο περιβάλλον, τους προσφέρει χοιρινό και μοσχαρίσιο ελευθέρας βοσκής καθώς και τα φημισμένα καφεδάκια του. Πριν ξεκινήσει όμως κανείς, καλό θα ήταν να πάρει ένα τηλέφωνο στο 6974-834658.

Επιστρέφοντας, λοξοδρομούμε αριστερά σε καλό χωματόδρομο, που μετά από 600 μ. μας οδηγεί στον λόφο με το ξωκκλήσι του Προφητηλία. Η θέα είναι απαράμιλλη στο Λιτόχωρο, στον κάμπο, στο φαράγγι και στον Όλυμπο, στην απεραντοσύνη του Θερμαϊκού. Οι αθλητικές εγκαταστάσεις με το καταπράσινο γρασίδι προσφέρουν μια κάτοψη υπέροχη.

Η περιήγηση στο Λιτόχωρο ολοκληρώνεται με ξεναγό μας τον Αντιδήμαρχο Γιώργο Νίκα. Αρχικά επισκεπτόμαστε το Α΄. Δημ. Σχολείο, ένα εκπληκτικής αρχιτεκτονικής πετρόχτιστο διώροφο κατασκευασμένο το 1907. Οι χαρούμενες φωνές των παιδιών που κάνουν γυμναστική στην αυλή, χαρίζουν στο επιβλητικό κτίριο τη δροσιά και τη ζωντάνια της νεότητας. Σε μια διπλανή αυλή με εντυπωσιάζει ένα μεγάλο και υγιέστατο δέντρο μπανανιάς.

– Στα πόδια του Ολύμπου μπανανιά; ρωτάω κατάπληκτος τον Γιώργο Νίκα.

– Ναι, με τα μέτρα προφύλαξης τον χειμώνα, ακόμα κι εδώ καταφέρνει και επιβιώνει.

Δίπλα στο σχολείο ορθώνεται ο Άγιος Δημήτριος, η δεύτερη μεγάλη εκκλησία του Λιτοχώρου, μια τρίκλιτη βασιλική με χτιστό τέμπλο και πρόσφατη αγιογράφηση. Χτίσμενη αρχικά το 1760, καταστράφηκε στην Επανάσταση του 1878 από τους Τούρκους και ανακαινίστηκε το 1894. Αλώβητο από το χρόνο διατηρείται το παρεκκλήσι του Αγ. Διονυσίου του εν Ολύμπω, με παλιές τοιχογραφίες στο Ιερό Βήμα και στους τοίχους του ναΐσκου.

Από την οδό του Γιόσου Αποστολίδη (του θρυλικού ορειβάτη που πρωτοστάτησε στη δημιουργία του ομώνυμου καταφυγίου και έχασε τη ζωή του κάτω από τον Μύτικα) φτάνουμε στο «Χοροστάσι». Είναι η τοποθεσία, όπου γίνονταν παλιά τα πανηγύρια του χωριού αλλά και το αλώνισμα των δημητριακών με τα ζώα. Εδώ σώζεται ο μεγάλος πλάτανος, όπου κήρυξε κατά την περιοδεία του ο Κοσμάς ο Αιτωλός. Σήμερα είναι ένας χώρος έξοχα διαμορφωμένος με γρασίδι, βρυσούλα, παγκάκια και απόλυτη ηρεμία. Με τον περιφερειακό δρόμο φτάνουμε στην υπέροχη τοποθεσία «Μύλοι», με το ομώνυμο εξοχικό κέντρο μέσα στα πλατάνια στην άκρη του φαραγγιού. Εδώ είναι η αφετηρία του μονοπατιού προς την παλιά Μονή Αγ. Διονυσίου και τα Πριόνια, καθώς και μιας υπέροχης διαδρομής περίπου ενός τετάρτου σε πλακόστρωτο μονοπάτι μέσα στο φαράγγι. Τελευταία επισκεπτόμαστε το εξωκκλήσι των Αγ. Αποστόλων, στη διαδρομή προς τον Αϊ-Γιάννη. Πανέμορφο δρυοδάσος, πεύκα και πλατάνια και, σ’ ένα ξέφωτο, το εξωκκλήσι, πετρόχτιστο, αναστηλωμένο το 1954 και δημοφιλέστατος τόπος μεγάλου πανηγυριού στις 29 Ιουνίου. Σε εξέλιξη βρίσκονται εκτεταμένα έργα ανάπλασης από τον Δήμο Λιτοχώρου.

Απόγευμα. Μετά από δυο μέρες βαρομετρικού χαμηλού και αδιαπέραστης νέφωσης ένας δυνατός βοριάς διαλύει τα πάντα. Μέσα από το βράχινο ρήγμα του Φαραγγιού του Ενιπέα προβάλλουν και πάλι οι Ολύμπιες κορυφές με μια αμεσότητα συγκλονιστική, που δεν προσφέρει κανένας άλλος τόπος στην Ελλάδα. Χαιρόμαστε το υπερθέαμα από τον υπαίθριο χώρο του «Γαστρονομίου Εν Ολύμπω» απολαμβάνοντας παράλληλα ένα ελάχιστο δείγμα από τις εκπληκτικές σε ποικιλία, πρωτοτυπία και ποιότητα γευστικές δημιουργίες του Ανδρέα Γάβρη, με 8 αλλαντικά και 22 τυριά απ’ όλη την Ελλάδα, ζυμαρικά και ομελέτες, ψητά μανιτάρια και θαλασσινά, παραδοσιακές πίτες και μια αφθονία κύριων πιάτων. Κορυφαία ανάμεσά τους είναι το αρνάκι με σάλτσα ντομάτα, ελιές και δεντρολίβανο, το κοτόπουλο με σπαράγγια και σάλτσα τυριών, το αγριογούρουνο με δαμάσκηνα, το ριζότο με βασιλομανίταρα και τσουκνίδα, το κουνέλι με μαυροδάφνη και αμύγδαλα και τόσα άλλα ακόμη… Πολύ ιδιαίτερο είναι το τσίπουρο του Ανδρέα, κατασκευασμένο από τον ίδιο με πολλές παραλλαγές και βέβαια η μοναδική του κάβα που υπερβαίνει τις 260 ετικέτες κρασιών, ανάμεσα στα οποία μερικά από τα κορυφαία κρασιά του κόσμου.

Πολλοί καταξιωμένοι τουριστικοί προορισμοί στην Ελλάδα θα ζήλευαν το μικρό Λιτόχωρο, για την ποιότητα και την ποικιλία των υπηρεσιών διαμονής και εστίασης που παρέχει στον επισκέπτη.

 

ΣΤΙΣ ΠΑΡΑΛΙΕΣ ΚΑΙ ΣΤΑ «ΜΥΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΒΑΛΤΟΥ»

 

Από το μπαλκόνι του δωματίου μου παρατηρώ τον ήλιο και προβάλλει από τη θάλασσα και αμέσως μετά να χάνεται στα σύννεφα. Ψυχρός αέρας, ανταριασμένα ατμόσφαιρα, αστραπές και βροντές. Ένα σκηνικό αντάξιο του Ολύμπου. Για λίγα λεπτά ξεσπάει μια μπόρα δυνατή. Την απολαμβάνω απ’ το κλειστό παράθυρο. Ύστερα τα στοιχεία της φύσης ηρεμούν, απομένει μόνον η γυαλάδα στις σκεπές.

– Τι γνωρίζεις απ’ την παραθαλάσσια και πεδινή περιοχή του Λιτοχώρου; με ρωτάει ο Γιώργος Φαρμάκης.

– Ελάχιστα, του απαντάω.

Αφήνουμε τα υψώματα και κατηφορίζουμε στον κάμπο. Διασχίζουμε αρχικά την μεγάλη έκταση στα ΝΑ, όπου τα τελευταία χρόνια επεκτείνεται το Λιτόχωρο με μια πρωτόγνωρη οικοδομική δραστηριότητα. Είναι μια μεγάλη ανάσα για τον οικισμό, χωρίς ωστόσο να τηρείται πάντα η αρχιτεκτονική καλαισθησία. Μετά, κατηφορίζουμε στα παράλια.

Πλάκα Λιτοχώρου, ακτές απόλυτα εκτεθειμένες στους ΒΑ ανέμους. Ψαρόβαρκες τραβηγμένες στη στεριά, παραθαλάσσιος οικισμός με χαμηλά σπιτάκια, χτισμένα πριν από μισό αιώνα. Αυλές μπροστά στη θάλασσα, ψαροταβέρνες και ουζερί, ξενοδοχεία, camping και ενοικιαζόμενα δωμάτια. Ηρεμία και μοναξιά στις μέρες του Οκτώβρη. Το καλοκαίρι όλα αλλάζουν. Ο τόπος ζωντανεύει από χιλιάδες επισκέπτες.

Η μορφολογία των ακτών εναλλάσσεται διαρκώς. Άλλοτε είναι ήπιες, αμμουδερές και φιλικές και άλλοτε δυσπρόσιτες και βραχώδεις. Στην περιοχή της Γρίτσας υπάρχει το μοναδικό αλιευτικό καταφύγιο της περιοχής και ο παλιός σιδηροδρομικός σταθμός του Λιτοχώρου. εδώ, που άλλτοε περνούσε η γραμμή του τραίνου, σήμερα είναι η άσφαλτος, που καταλήγει στην απέραντη αμμουδιά του Βαρικού. Αν συνέχιζε για 10 περίπου χιλιόμετρα ακόμη, θα συνδέονταν παραθαλάσσια σ’ όλο τους το μήκος οι ακτές της Πιερίας.

Κοντά στη Γρίτσα βρίσκεται και το «Χωριό των Ψαράδων». Περιλαμβάνει 40 καλαίσθητα μικρόσπιτα, που έχει δημιουργήσει ο Δήμος Λιτοχώρου σε αντικατάσταση των παλιών ψαροκάλυβων που είναι χτισμένα κοντά στο χειμέριο κύμα και για τα οποία υπάρχουν πρωτόκολλα κατεδάφισης από την Κτηματική Υπηρεσία του Δημοσίου.

Περιπλανιόμαστε για πολλή ώρα στην εκτεταμένη παραθαλάσσια ζώνη, αθέατη από την Εθνική οδό. Όπως αθέατοι είναι οι καλαμιώνες και τα κανάλια με τα νερά, που στην ήρεμη επιφάνειά τους ζουν και κινούνται πάπιες και πανέμορφοι λευκοτσικνιάδες.

– Ακόμη πιο απρόσμενη και απόκρυφη για τον περαστικό είναι η περιοχή του «Βάλτου», μου λέει ο Γιώργος.

Στο ύψος της ευρύτερης περιοχής της Γρίτσας – και πάνω από την εθνική οδό – εκτείνεται ένας επίπεδος κάμπος 6.500 περίπου στρεμμάτων, καλλιεργημένος κυρίως με καλαμπόκι. Μισό περίπου αιώνα πριν ήταν ένας απέραντος υγρότοπος, με αδιαπέραστους καλαμιώνες και υδρόβια βλάστηση, κανάλια και λιμνούλες, ένα αυτόνομο οικοσύστημα με μεγάλους αριθμούς πουλιών και ζώων, που ανάμεσά τους ήταν λύκοι και τσακάλια που δεν υπάρχουν πια. Στη δεκαετία του ’50 άρχισε η αποξήρανση και η απόδοση καλλιεργήσιμων εκτάσεων σε ακτήμονες του Λιτοχώρου και του Δίον. Ο τόπος ωστόσο εξακολουθεί να διατηρεί πολλά από τα «Μυστικά του Βάλτου» με πλούσιους καλαμιώνες, δίκτυο καναλιών και άφθονα νερά, που όταν περισσεύουν στον κάμπο από τις βροχοπτώσεις και πηγές, αντλούνται με το μεγάλο αντλιοστάσιο και, μέσω καναλιών, διοχετεύονται στη θάλασσα.

Καθώς οδηγούμε αργά στην απόλυτη ερημιά και ηρεμία του τοπίου, συναντάμε σ’ ένα κανάλι ένα μεσόκοπο ζευγάρι. Η γυναίκα μαζεύει στις όχθες χόρτα, ενώ ο άντρας μοιάζει να ψαρεύει κάτι, πάνω από τη γέφυρα.

– Θα είναι μάλλον κεφαλόπουλα, που πολλές φορές τα σπρώχνει ο γραίγος ως εδώ, λέει ο Γιώργος.

Στο καλάθι του ψαρά, ωστόσο, – Γιώργος κι αυτός απ’ το Σταυρό Βεροίας – δεν υπάρχουν ψάρια αλλά τρία μεγάλου μεγέθους καβούρια, που τα πιάνει με ειδικό διχτάκι και δόλωμα κοτόπουλο.

– Είναι φοβερός τσιπουρομεζές, μας λέει ο συμπαθής άνθρωπος, που, μετά τα καβούρια, θα πάει και μια βόλτα στην ακτή με τα καλάμια του.

 

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Πρωινό του Οκτώβρη ηλιόλουστο και ζεστό. Η πλατεία του Λιτοχώρου είναι γεμάτη με ορειβάτες. Ετοιμάζονται να ξεκινήσουν για τις Ολύμπιες κορυφές, που τούτη την ώρα κρύβουν τη γοητεία τους πίσω από αδιαπέραστα πέπλα μυστηρίου.

Στο Δημαρχείο αποχαιρετώ τους τρεις -θεσμικά- κορυφαίους Γιώργηδες (!!) του τόπου: τον Δήμαρχο Γιώργο Παπαθανασίου και τους Αντιδημάρχους Γιώργο Φαρμάκη και Γιώργο Νίκα.

-Αυτά είναι ψαράκια πρωινά ψαρεμένα στα νερά της Πλάκας. Το μεσημέρι ρίξε τα στο τηγάνι και πιες ένα τσιπουράκι στην υγειά μας, λέει ο Γιώργος Φαρμάκης και μου δίνει μια σακούλα κουτσομούρες που μοσχοβολάνε θάλασσα.

 

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

Το ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΑΝΟΡΑΜΑ ευχαριστεί θερμότατα:Δ

– Τον Δήμαρχο Λιτοχώρου ΓΙΩΡΓΟ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ για τη φιλοξενία και την αμέριστη συμπαράσταση στο έργο μας.

– Τον Αντιδήμαρχο ΓΙΩΡΓΟ ΝΙΚΑ για τις ξεναγήσεις του.

– Ιδιαίτερα τον Αντιδήμαρχο ΓΙΩΡΓΟ ΦΑΡΜΑΚΗ, για τις ατελείωτες ώρες περιηγήσεων και ξεναγήσεων, τις βοήθειες και τα μέσα που έθεσε στη διάθεσή μας και την εν γένει πολύτιμη και ευχάριστη παρουσία του.

– Τον Τεχνολόγο Πολ. Μηχανικό ΔΙΟΝΥΣΗ ΚΟΥΛΙΑΝΟ για τις πληροφορίες και ξεναγήσεις του.

– Τον Αντιπρόεδρο του Ε.Ο.Σ. Λιτοχώρου και Έφορο της Ομάδας Διάσωσης ΑΡΙΣΤΕΙΔΗ ΝΙΚΑ.

– Τέλος, τον Εκπαιδευτικό και Διδάκτορα Θεολογίας ΜΙΧΑΛΗ ΦΑΡΓΚΑΝΗ, που με τις πολύτιμες και συνοπτικές πληροφορίες του για τον τόπο διευκόλυνε σε μέγιστο βαθμό το έργο μας.

 

ΧΡΗΣΙΜΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

 

Αποστάσεις Λιτοχώρου:

Από Κατερίνη:            20 χλμ,

Από Θεσ/νίκη:                        90 χλμ.

Από Αθήνα:                140 χλμ.

 

ΚΩΔΙΚΟΣ ΚΛΗΣΗΣ: 23520

Δημαρχείο (Πληροφορίες):     84701-7

Δήμαρχος:                               84700

Αστ. Τμήμα                             81111

Κέντρο Υγείας                        22222

Ε.Ο.Σ. Λιτοχώρου:                 84544

Σ.Ε.Ο. Λιτοχώρου:                 82300

 

ΔΙΑΜΟΝΗ     ΚΩΔ. ΚΛΗΣΗΣ 23520

ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΑ

OLYMPUS MEDITERRANEAN    81831

ΟΛΥΜΠΟΣ:                                      81838

ΔΡΟΣΟΣ:                                            84561

ΜΥΡΤΩ:                                             81398-81498

ΑΦΡΟΔΙΤΗ:                                       81415

ΒΙΚΤΩΡΙΑ:                                        82111

ΕΝΙΠΕΑΣ:                                         83566-84328

ΞΕΝΙΟΣ ΔΙΑΣ                                   81234-81300

ΠΑΝΘΕΟΝ:                                       83931

ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ:                         81236

ΔΙΟΝ PALACE(ΓΡΙΤΣΑ):                61431

OLYMPIAN BAY (ΠΛΑΚΑ):         31311

  1. ALEXANDER (ΠΛΑΚΑ): 32090

ΛΗΤΩ (Εθν. Οδός):                            22122

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

 

(Εκδόσεις Δήμου Λιτοχώρου)

-Κυρίτσης Γ. , «Ο ΟΛΥΜΠΟΣ ΤΟΥ BOISSONNAS»

-Αδαμόπουλος Α, «ΣΕΛΙΔΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΛΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟ»

-Μασταγγάς Δ, «Οδοιπορικό στην παράδοση».

-Καζταρίδης Ι. «Η ΠΙΕΡΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ».

-Τσακούμης Α. «ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΙΘΑΚΗΣΙΟΣ, Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ ΤΟΥ ΟΛΥΜΠΟΥ»

-Αδαμόπουλος Α. «ΛΙΤΟΧΩΡΙΤΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ»

-Αδαμόπουλος Α. «ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΤΟΥ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ»

-Αδαμόπουλος Α. «ΤΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΚΑΤΟΧΗ»

-Τσακούμης Α., «Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΠΙΕΡΙΑΣ»

-Ντάβανος Σ, «ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΜΙΑΣ ΑΛΛΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΣΤΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟ»

-΄Β ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΜΠΟΣΙΟ, Η Προστασία, Ανάδειξη και Ανάπτυξη του Ολύμπου.

back-button
next-button
litoxwro litoxwro_1 litoxwro_2 litoxwro_3 litoxwro_4 litoxwro_5 litoxwro_6 litoxwro_7 litoxwro_8 litoxwro_9 litoxwro_10 litoxwro_11 litoxwro_12 litoxwro_13 litoxwro_14 litoxwro_15 litoxwro_16
Οι Εκδρομές μας
back-button
next-button
Διάσχιση στο Στρατονικό Όρος
23/02/2025-23/02/2025
Μια χειμωνιάτικη διάσχιση στο γοητευτικό Στρατoνικό Όρος το οποίο, αν και δεν είναι ούτε τόσο ψηλό (η κορυφή στα 850μ) ούτε τόσο γνωστό στην ορειβατική κοινότητα, κρύβει μέσα του άπειρες ομορφιές. ...
Το Δελφικό Τοπίο και το Στοιχειό της Χάρμαινας
01/03/2025-03/03/2025
Ο Δίας άφησε δύο αετούς, έναν προς την Ανατολή και έναν προς τη Δύση κι αυτοί συναντήθηκαν στους Δελφούς, κάνοντάς τους το κέντρο του κόσμου. Στο μνημείο αυτό της παγκόσμιας κληρονομιάς θα βρεθούμε...
Παλάτι Αιγών & Ελατοχώρι
16/03/2025-16/03/2025
Όταν η φύση “ντύνεται” στα καλύτερά της, στον κάμπο της Ημαθίας οι ανθισμένες ροδακινιές μεθούν τις αισθήσεις μας με τα χρώματα και τ’ αρώματά τους. Και λίγο πιο πάνω το «Βασίλειον» των Αιγών, τ...
Μπέλλες & Λίμνη Δοϊράνη
30/03/2025-30/03/2025
Μια εκδρομή στις κρυμμένες ομορφιές, αλλά και στην γεμάτη ιστορία, περιοχή των συνόρων. Ο εντυπωσιακός καταρράκτης των Μουριών, ύψους 18 μέτρων, είναι ένα καλά κρυμμένο μυστικό, σε ένα κατάφυτο δασ...
Ρέμα Αγίας Κόρης Ολύμπου & Παναγία Κονταριώτισσα
13/04/2025-13/04/2025
Μια ανοιξιάτικη υπέροχη κυκλική διαδρομή στους πρόποδες του Ολύμπου, μέσα σε πυκνό δάσος με καταρράκτες και βάθρες, στο ρέμα της Αγίας Κόρης, κι ένα βυζαντινό μνημείο, το αρχαιότερο της Πιερίας,  η...
Πάσχα στη Νάξο
17/04/2025-21/04/2025
«Αν ο παράδεισος ήταν στη γη, τότε θα ήταν εδώ» όπως χαρακτήρισε το νησί ο Νίκος Καζαντζάκης στο βιβλίο του Αναφορά στον Γκρέκο.   Όλος ο κόσμος σ’ ένα νησί... Η Νάξος η πανέμορφη, με το...
Σαλπάρουμε για ένα ονειρικό ταξίδι στις Σποράδες με τον «IOLKO»
14/06/2025-21/06/2025
Το καλοκαίρι θέλει ανεμελιά, χαλάρωση, ελευθερία, βουτιές σε ερημικές παραλίες, αεράκι και αλμύρα, ξάπλες κάτω από τον έναστρο ουρανό, και καλή παρέα.   Για όλους εμάς που λατρεύουμε τη ...
Από την κοσμοπολίτικη Σαντορίνη στη γαλήνια Ανάφη
23/06/2025-30/06/2025
Τι να πρωτοπεί κάποιος για έναν τόπο που δίκαια θεωρείται από τα συναρπαστικότερα και πιο πολυφωτογραφημένα τοπία της υδρογείου;  Έναν τόπο που η κάθε στιγμή είναι πολύτιμη για την όραση και τον νο...
Αστυπάλαια, η πεταλούδα του Αιγαίου
08/07/2025-15/07/2025
Η πεταλούδα του Αιγαίου, η Αστυπάλαια, ένα από τα πιο όμορφα νησιά των Δωδεκανήσων, θα μας ενθουσιάσει με την εντυπωσιακή Χώρα της, τις μαγικές παραλίες, αλλά και τον ιδιαίτερο γαστρονομικό πλούτο ...
Ρόδος & Καστελλόριζο
12/09/2025-19/09/2025
Ένα ταξίδι μοναδικό στο ανατολικότερο άκρο της Ελλάδας.   Στη Ρόδο, το νησί των ιπποτών, θα βρεθούμε και θα ταξιδέψουμε σε άλλες εποχές όταν, περνώντας τη μεσαιωνική πύλη της Παλιάς Πόλη...
Close Καλάθι Αγορών
Close
Close
Categories
Newsletter

Newsletter

Κάνε εγγραφή για να λαμβάνεις τα προγράμματα των εκδρομών μας και δωρεάν τα άρθρα μας για νέους προορισμούς.

Please wait...

Σας ευχαριστούμε για την εγγραφή!