ΚΑΣΤΕΛΛΟΡΙΖΟ

Η μικρούλα Μεγίστη στα όρια του Ελληνισμού

Η πρόσβαση

Το τελευταίο δεκαήμερο του Αυγούστου βρέθηκα στο Καστελλόριζο. Όχι για διακοπές ούτε καλεσμένη σε κάποιο γάμο, αλλά ως συμμετέχουσα στο Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ «Πέρα από τα Σύνορα/Beyond Boarders». Πέρα από τη μαγεία της μεγάλης οθόνης, η μαγεία του νησιού δεν μας επέτρεψε να πλήξουμε ούτε στιγμή παρά τις έντεκα ημέρες της διαμονής μας. Τι να πρωτοπεί κανείς για τη μικρούλα Μεγίστη…

Η Ελλάδα γεωγραφικά τελειώνει στην Ρω, στο Καστελλόριζο και στη Στρογγυλή. Μια συστάδα από νησιά και βραχονησίδες, λες και τα σκόρπισε απρόσεχτα ο πλάστης, δυο εδώ, δυο-τρία εκεί. Το Καστελλόριζο απέχει 72 ναυτικά μίλια από τη Ρόδο και πολύ λιγότερο, ούτε ενάμισι ναυτικό μίλι, από τη μικρασιατική ακτή, την πόλη Kaş της Τουρκίας. Καθώς βρίσκεται σε κομβικό σημείο στον χάρτη, πάνω στο θαλάσσιο δρόμο που ενώνει τα λιμάνια της Συρίας, της Παλαιστίνης και της Κύπρου με τα νησιά του Αιγαίου και την Κωνσταντινούπολη, μοιραία, όπως ιστορικά συμβαίνει με κάθε στρατηγικό σημείο, το νησί πέρασε πολυκύμαντη ιστορική ζωή. Ευάλωτο στους πειρατές και τις ορέξεις των εκάστοτε κατακτητών το νησί υπέστη περιπέτειες ανείπωτες. Ευχή και κατάρα για τους κατοίκους να ζουν σε γεωπολιτικά στρατηγικό σημείο.

Τελικά δεν είναι τόσο δύσκολο να φτάσεις στη μικρούλα Μεγίστη. Πιο δύσκολο είναι να ψάξεις να τη βρεις στον χάρτη αυτή τη μικρή- μικρή κουκίδα, αυτή τη μικρή- μικρή νησίδα. Παίρνεις από την Αθήνα το αεροπλάνο μέχρι τη Ρόδο και μετά έχεις δυο επιλογές: είτε την συμβατική, με το πλοίο από τη Ρόδο, είτε την πιο ενδιαφέρουσα, με το μικρό σαν πούλμαν αεροπλάνο από το αεροδρόμιο της Ρόδου. Μετά από μια συγκλονιστική προσγείωση ανάμεσα στους ορθούς, καστανοκόκκινους, τραχείς βράχους, ώσπου να προλάβεις να φοβηθείς, φτάνεις στο δημοτικό αεροδρόμιο. Είναι σαν να προσγειώθηκες στον περασμένο αιώνα ή κάπου στο Φαρ Ουέστ. Με απίστευτη ζέστη. Ζέστη ξερή, της ερήμου.

Ένα οκταθέσιο βανάκι, με κόμιστρο 5 ευρώ το άτομο, μας κατέβασε στο σχεδόν τετράγωνο, απόλυτα προστατευμένο λιμάνι. Λιμάνι τόσο μικρό που το αγκυροβολημένο πλοίο, το Blue Star Patmos, ίσα ίσα που χωράει στο πλάτος, καθώς αναχωρεί από το λιμάνι του νησιού για τη Ρόδο. Αυτή ήταν και η πρώτη και τελευταία εικόνα από το μαγικό νησί.

Μόλις 9 τετραγωνικά χιλιόμετρα η έκτασή του, 19,5 χιλιόμετρα η περίμετρός του. Δεν υπάρχουν χωριά ή άλλοι οικισμοί, ούτε δρόμοι ασφαλτοστρωμένοι, εκτός από αυτόν που οδηγεί στο αεροδρόμιο. Και ένα πλέγμα μονοπατιών που οδηγεί στα ξωκλήσια. Αν περιπλανηθείς στα μονοπάτια του νησιού, ανάμεσα στις λιγοστές ελιές και χαρουπιές θα δεις τρύπες παράξενες, πέτρες γεωμετρικές και θα αναρωτηθείς. Είναι τα δεκάδες αρχαία πέτρινα πατητήρια που σημάδεψαν το βραχώδες σώμα του νησιού, αδιάψευστοι μάρτυρες των αγροτικών δραστηριοτήτων του παρελθόντος. Αμπελοκαλλιεργητές και παραγωγοί οίνου κατοικούσαν στο νησί από την αρχαιότητα, εξασφαλίζοντας ανώτερο επίπεδο ευημερίας για τους νησιώτες.

Πάνω από την πόλη, στα δυτικά, στον λόφο της Βίγλας, στη διαδρομή προς το αεροδρόμιο θα δεις το Παλαιόκαστρο, ανθεκτικό απομεινάρι δωρικής ακρόπολης. Εκεί συναντήθηκαν διάφοροι λαοί στο διάβα του χρόνου. Από τους Ιωαννίτες Ιππότες του 14ου αιώνα, μέχρι τους Ιταλούς που στα χρόνια του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου προσέθεσαν πυροβολεία και παρατηρητήρια. Θα δεις λείψανα της παλιάς οχύρωσης, δεξαμενές λαξευμένες στα βράχια, ερείπια κτισμάτων, βυζαντινές εκκλησίες. Στο Παλαιόκαστρο θα βρεθείς είτε οδικώς είτε πεζοπορώντας.

Κάστρο Ιπποτών και Λυκιακός Τάφος

Στην κορυφή του λόφου ανάμεσα στα δύο λιμάνια του νησιού, δεσπόζει το Castel Rosso που ξαναβάπτισε το νησί. Είναι το κόκκινο κάστρο, castello rosso, που έδωσε το όνομα στη μικρή Μεγίστη. Από εκεί βλέπεις το Μανδράκι, τον Αη Γιώργη, το Ψωμί.  Ένα παλίμψηστο πολλών εποχών είναι το Κάστρο των Ιπποτών ή Κάστρο Αγίου Νικολάου, κάστρο που στο πέρασμα του χρόνου πολλές φορές καταστράφηκε και άλλες τόσες ξαναχτίστηκε. Τα κυκλώπεια τείχη του μαρτυρούν πως οχυρώθηκε αρχικά από τους Πελασγούς, ενώ αργότερα κατοικήθηκε από Δωριείς. Οι Βυζαντινοί το συντήρησαν και το επέκτειναν, οι Ιωαννίτες Ιππότες το ενίσχυσαν, οι Ισπανοί της Αραγονίας στα μέσα του 15ου αιώνα του έδωσαν τη σημερινή του μορφή. Εδώ στεγάζεται το αρχαιολογικό μουσείο. Η θέα είναι συγκλονιστική. Το ίδιο και τα εκθέματα. Και μέσα και έξω. Στο ισόγειο θα δεις γλυπτά παλαιοχριστιανικής περιόδου, λίθινες άγκυρες και αμφορείς που βρέθηκαν στη θάλασσα, δύτη με το σκάφανδρο και τα εξαρτήματά του. Στις τέσσερις αίθουσες του ορόφου εκτίθενται ευρήματα από την αρχαία Μεγίστη, δείγματα παλαιοχριστιανικής γλυπτικής, κείμενα περιηγητών, αποτοιχισμένες τοιχογραφίες του Αγίου Νικολάου, φορητές εικόνες, αντικείμενα μικροτεχνίας, παραδοσιακές στολές, κεντήματα, κεραμική, είδη λαϊκής τέχνης.

Κάτω από το Κάστρο των Ιπποτών, λαξευμένος στον βράχο, 30 μέτρα πάνω από τη θάλασσα, βρίσκεται ο Λυκιακός τάφος. Χρονολογείται στον 4ο π.Χ. αιώνα και η πρόσοψή του σε σχήμα ναού εντυπωσιάζει. Τάφοι τέτοιου τύπου σπανίζουν στον ελλαδικό χώρο, είναι όμως συχνοί στην περιοχή της Λυκίας στην απέναντι ακτή. Στο εσωτερικό υπάρχει θάλαμος με νεκρικές κλίνες λαξευμένες στους πλαϊνούς τοίχους.

Ιστορικό και Λαογραφικό μουσείο στο τζαμί

Ωστόσο όλη η ιστορία του νησιού ξεπροβάλλει μπροστά σου, αν επισκεφτείς το Ιστορικό και Λαογραφικό μουσείο που στεγάζεται στο τζαμί. Πρόκειται για μουσείο – διαμαντάκι, που δεν έχει μόνιμο προσωπικό κι αυτό προκαλεί δυσλειτουργίες, ειδικά για τις περιόδους εκτός της σύντομης τουριστικής σεζόν. Στο μουσείο προβάλλεται κατατοπιστικότατο ντοκιμαντέρ που σε κάνει να βάζεις σε τάξη τις σκέψεις σου, γιατί οι συνεχείς επιδρομές και ανατροπές κάνουν το μάθημα τοπικής ιστορίας ιδιαιτέρως δύσκολο. Μετά από ταραγμένες περιόδους επιδρομών Αιγυπτίων, Ισπανών, Οθωμανών, Βενετών, το νησί βιώνει μια περίοδο ειρήνης και ευημερίας κατά τα τέλη του 17ου αιώνα και όλον τον 18ο αιώνα. Οι Καστελλοριζιοί φτιάχνουν ναυπηγείο, χρησιμοποιούν τη ξυλεία από την αντικρινή μικρασιατική ακτή και σιγά σιγά αποκτούν εμπορικό στόλο που στην ακμή του έφτασε τα 165 πλοία. Στην περίοδο από το 1835 έως το 1910 ο πληθυσμός του νησιού έφτασε τους 12.000 κατοίκους, γεγονός που πιστοποιείται περίτρανα στις παλιές φωτογραφίες.

Η αρχιτεκτονική

Πολύχρωμα τα σπίτια του νησιού. Ώχρα, λουλακί, βυσσινί, αυτά τα χρώματα είναι τα πρώτα που σου χτυπάνε στο μάτι, καθώς και οι τολμηροί συνδυασμοί τους. Άλλα καλοσυντηρημένα νεοκλασικά, άλλα αφημένα στη φθορά του χρόνου περιμένοντας τους κληρονόμους να αρχίσουν τη συντήρηση κι άλλα μισοερειπωμένα. Κι αυτό, γιατί οι περισσότεροι κάτοικοι έχουν μεταναστεύσει εδώ και χρόνια στην Αυστραλία. Όλα όμως, αμφιθεατρικά χτισμένα, διατηρούν μια ευδιάκριτη νοσταλγική αρχοντιά και αξιοπρέπεια. Βουκαμβίλιες μπλεγμένες με ελιές και κισσό, όλα με μια παλιομοδίτικη ευρωπαϊκή αίγλη, ένα μεγαλείο του παρελθόντος που ζει μέσα από τις παλιές φωτογραφίες και τις αφηγήσεις των παλαιών. Και τα ματόχαντρα παντού, στις εξώπορτες, στα κατώφλια, ένθετα στα δάπεδα, χτισμένα στα σπίτια, μια ανατολίτικη συνήθεια που δεσπόζει. Μπλε και γαλάζιο κι ένα μαύρο ματάκι να σε ακολουθεί για το γούρι το καλό.

Το Mediterraneo

Αν και ελάχιστοι από τους νεότερους γνωρίζουν την ταινία, ωστόσο στο Καστελλόριζο το Mediterraneo είναι πανταχού παρόν. Πρόκειται για την ιταλική ταινία του 1991 που κέρδισε το Όσκαρ καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας. Κάποιοι Ιταλοί στρατιώτες, αποκλεισμένοι σε Αιγαιοπελαγίτικο νησί, κατά τον δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, μέσα στη μαγεία του τόπου ξεχνούν τον πόλεμο και αλληλεπιδρούν με τους ντόπιους, ειδικά με την πανέμορφη ντόπια που την υποδύεται η Βάνα Μπάρμπα. Η κινηματογράφηση έγινε στο Καστελλόριζο και τα ίχνη της ταινίας υπάρχουν ακόμη και σήμερα, όπως στο περίφημο Μπλε Σπίτι, την Casa Αzzura της ταινίας ή στις αναμνηστικές φωτογραφίες με τους ηθοποιούς στα εστιατόρια του νησιού. Μετά την αποθέωση της ταινίας το Καστελλόριζο βυθίστηκε ξανά στην αφάνεια και τη λησμονιά. Ούτε στον χάρτη δεν χωράει, άφαντο το νησί ακόμη και στα δελτία του καιρού. Μέχρι που επανήλθε στο προσκήνιο τον Απρίλιο του 2010, όταν χρησιμοποιήθηκε ως ντεκόρ για το διάγγελμα του Γιώργου Παπανδρέου σχετικά με την προσφυγή της Ελλάδας στον ευρωπαϊκό μηχανισμό στήριξης. Από τα Όσκαρ στα μνημόνια…

Το φαγητό

Πολλά τα εστιατόρια της προκυμαίας. Τραπεζάκια δίπλα στη θάλασσα, φρέσκα ψάρια και ψαρομεζέδες, ρεβυθοκεφτέδες, χταποδοκεφτέδες, χταπόδι στιφάδο και φρέσκο καλαμάρι. Κι ίσως, αν είστε τυχεροί, μια θαλάσσια χελώνα, θα σουλατσάρει απρόσκλητη αλλά εξαιρετικά φιλική, θα σας κοιτά, θα κρυφακούει τις συζητήσεις σας και θα μετράει τις μπουκιές σας! Οπωσδήποτε να δοκιμάσετε τα γεμιστά κρεμμύδια με ρύζι και κιμά, γλυκά πολύ γλυκά, λιώνουν στο στόμα. Στη συνοικία Χωράφια οι κυρίες μαγειρεύουν στο ταβερνάκι «Πλατάνια» και σου έρχεται να τους φιλήσεις το χέρι. Το ταβερνάκι το ανοίγουν από Ιούνιο ως Οκτώβριο. Είναι άνυδρο αυτό το κόκκινο χώμα του νησιού. Παλιά έβγαζε κρασί. Τώρα μόνο κρεμμύδια βγάζει, μάς λέει ο ιδιοκτήτης ταβέρνας. Αν και η Μεγίστη είχε στο παρελθόν παραγωγή κρασιού, από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά, λόγω της αναγκαστικής μαζικής μετανάστευσης των κατοίκων, τα αμπέλια ξεράθηκαν και η οινοποιεία εγκαταλείφθηκε. Παραδοσιακό γλυκό είναι το στραβό, κάτι ανάμεσα σε δίπλα και μπακλαβά. Πρόκειται για ρολάκια από φύλλο ζύμης, γεμισμένα με καρύδια, ζάχαρη και κανελογαρύφαλλα, τηγανισμένα και σιροπιασμένα, κάτι σαν διπλωμένος μπακλαβάς. Στο νησί υπάρχουν χαρουπιές. Είναι αντιπυρικές, μας είπαν. Θα βρεις, λοιπόν, και χαρουπόμελο στην αγορά.

Οι φρεγάτες και οι γείτονες

Με την επέλαση τόσων δυτικών κατακτητών το νησί απέκτησε δυτικό προφίλ. Οικοδομές γερές, στέρνες που δεν σπάνε, ιταλική αρχιτεκτονική. Το 1947 το Royal Navy απελευθέρωσε το Καστελλόριζο πρώτο από τα Δωδεκάνησα, ενώ σε εποχές ακμής υπήρχαν υδροπλάνα και ξένες αεροπορικές εταιρείες, όπως η British Airways, η Alitalia, η Air France. Στενή ήταν, επίσης, η σχέση με την Αίγυπτο. Οι πλούσιοι είχαν επιχειρήσεις εκεί, καθώς τους προστάτευε το δυτικό προφίλ του νησιού. Η ελληνικότητα, όμως, ήταν δεδομένη και πασίδηλη παντού, ακόμη και στα κόκκινα βραχώδη εδάφη. Ωστόσο κάποιοι την επιβουλεύονται. Κρυμμένες πίσω από τις ροζ βουκαμβίλιες, πανταχού παρούσες οι πολεμικές φρεγάτες, ένα γκρι στο φόντο, που θυμίζει μια διαρκή απειλή. Ανέκαθεν υπήρχε φόβος για σύγκρουση με την Τουρκία. Συχνές οι αναχαιτίσεις, οι επικίνδυνες πτήσεις, το άκουσμα των κινητήρων από τα πολεμικά αεροπλάνα. Ας γίνει το μπαμ, να ησυχάσουμε, λένε κάποιοι ντόπιοι. Με 300 μόνιμους κατοίκους και πανταχού παρούσα στρατιωτική δύναμη, το Καστελλόριζο είναι μια μικρή νησιωτική κοινότητα με τεράστια γεωστρατηγική σημασία, καθώς χάρη στην ύπαρξή του, η ελληνική υφαλοκρηπίδα συναντά αυτή της Κύπρου. Δυστυχώς μόνο όταν υπάρχει κρίση στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, βγαίνει το νησί από την αφάνεια και όχι όταν έχει πρόβλημα ακτοπλοϊκής σύνδεσης, όταν έχει ανάγκη από φάρμακα και είδη πρώτης ανάγκης, όταν δεν υπάρχουν εκπαιδευτικοί και διακυβεύεται η έναρξη της σχολικής χρονιάς. Όμως οι γείτονες δεν είναι μόνο απειλητικοί, ταυτόχρονα είναι και φιλικοί και εξυπηρετικοί. Ειδικά όταν η επίσημη πολιτεία κωφεύει, η μόνη λύση για τον γιατρό, για το εμπόριο, για την πρόσβαση στα αγαθά είναι ο καλός γείτονας.

Το Κας, η αρχαία Αντίφελλος

Καθώς η Τουρκία είναι ασύγκριτα πιο κοντά από την Ελλάδα, πανεύκολη είναι η μετάβαση στην απέναντι ακτή, στο Κας, που προφέρεται με παχύ τουρκικό σίγμα, Kaş. Περίπου 30 λεπτά διαρκεί η διαδρομή, περίπου 35 ευρώ τα ναύλα. Δύο είναι οι τουρκικές γραμμές που έχουν δρομολόγια κάθε μέρα, αλλά οι ντόπιοι προτιμούν την Παρασκευή, για να ψωνίσουν στο παζάρι. Στο Κας, στην αρχαία Αντίφελλο, διασώζεται σε εξαιρετική κατάσταση το αρχαίο θέατρο δίπλα στη θάλασσα, χτισμένο στο φυσικό κοίλο του λόφου της ακρόπολης. Kaş είναι το φρύδι στα τούρκικα και το πιστοποιεί το σχήμα της πόλης, μακρύ το Κας σαν τοξωτό μακρύ φρύδι.

Ο Αη Γιώργης

Το σύμπλεγμα νησιών της Μεγίστης περιλαμβάνει δεκατρείς νησίδες, μία από αυτές, ένα μικρονήσι αυτής της ελληνικής πολυνησίας, είναι ο Άγιος Γεώργιος, σε απόσταση αναπνοής από το Καστελλόριζο, ούτε ένα ναυτικό μίλι! Τα άλλα νησάκια είναι η Αγρελιά, τα Βουτσάκια, το Μεγάλο Μαύρο Ποινί, το Μικρό Μαύρο Ποινί, ο Πολυφάδος Ένα, ο Πολυφάδος Δύο, η Ρω, η Σαβούρα, η Στρογγυλή, η Τραγονέρα και το Ψωμί, βραχονησίδα στρογγυλή σαν καρβέλι, όριο με την Τουρκία, και η Ψωραδιά. Εκεί πηγαίνεις με βάρκα που λειτουργεί σαν θαλάσσιο ταξί. Σε πάει στο νησάκι και, όταν έρθει η ώρα της επιστροφής, παίρνεις τηλέφωνο και η βάρκα έρχεται να σε παραλάβει. Στον Άη Γιώργη υπάρχουν ξαπλώστρες και ομπρέλες, καθώς και μια γραφική ταβέρνα. Είναι η ταβέρνα ενός ζευγαριού που έδωσε αφορμή για πολλά ρεπορτάζ. Ο Καστελλοριζιός Τσίκος παντρεύτηκε την Τουρκάλα Χιουριγκιούλ από το απέναντι Κας. Είναι ο πρώτος μεικτός γάμος που αρχικά αντιμετωπίστηκε από κάποιους σαν προδοσία, όμως ο Τσίκος υποστηρίζει πως με τον γάμο τους έφεραν τους δύο λαούς πιο κοντά. Φυσικά ο «Άη Γιώργης του νησιού», το ξωκκλήσι, αποτελεί μέρος ειδυλλιακό για τέλεση μυστηρίων. Ήμασταν τυχεροί και είδαμε το καταστόλιστο καΐκι που μετέφερε τον γαμπρό και τη νύφη από το λιμάνι του Καστελλόριζου προς το βραχονησάκι, ενώ η καμπάνα του ξωκλησιού χτυπούσε χαρμόσυνα. Εκεί, στα υδάτινα όρια μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, στα όρια μεταξύ ουρανού και γης, μεταξύ κοσμικού και μοναχικού.

Το Μουσείο των Γρίφων

Ποια είναι η σχέση του νησιού με τους γρίφους; Ας ξεκινήσουμε από τη μυθική Μέδουσα. Στη μυθολογία η Μέδουσα ήταν θνητή Γοργόνα, η οποία κατά τις μαρτυρίες αρχαίων συγγραφέων, κατάγεται από το Καστελλόριζο. Στα ίχνη της Μέδουσας βρίσκεται σήμερα ο Πανταζής Χούλης, ο ιδρυτής και η ψυχή του Μουσείου Γρίφων Μεγίστης. Τον συναντήσαμε στο σπίτι – εκθετήριο – μουσείο – αποθήκη. Μαθηματικός, πρώην καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Δυτικής Αυστραλίας, άτομο ιδιοφυές, μας υποδέχεται και μας εισάγει στο σπίτι των γρίφων, εκεί όπου τα εκθέματα-γρίφοι είναι περίπου 4.200, πολλά από τα οποία είναι δικές του επινοήσεις και κατασκευές. Δεν ξέρεις πού να πρωτοκοιτάξεις! Παιχνίδια με αναγραμματισμούς μπροστά σε καθρέφτες. Το ΚΑΣΤΕΛΛΟΡΙΖΟ γίνεται ΖΕΣΤΟ ΚΟΡΑΛΛΙ, αν ανακατέψεις τα γράμματά του. Για τα δυο λάμδα ο Πανταζής διαφωνεί με τον Μπαμπινιώτη που επιλέγει το μονό λάμδα. Κλειδαριές που δεν ανοίγουν, σπιτάκια που αναπτύσσονται και συμπτύσσονται, γρίφοι παντού, τακτοποιημένοι στα ράφια, τοποθετημένοι σε κουτιά, αφημένοι στον χώρο. Θα δεις αναδιπλούμενους γρίφους, τα μυστικά της Ατλαντίδας, τα 24 χρωματιστά φίδια στο κεφάλι της Μέδουσας, μέχρι και το Οστομάχιον του Αρχιμήδη, που είναι αρχαίος γρίφος με 536 τρόπους επανατοποθέτησης των κομματιών του. Δεν υπάρχει ωράριο για την επίσκεψη στο Μουσείο Γρίφων, καθώς η ξενάγηση γίνεται με ραντεβού. Καλό είναι, ωστόσο, να έρχονται ομάδες τεσσάρων έως δέκα ατόμων. Ο Πανταζής Χούλης, μόνιμος πλέον κάτοικος Καστελλόριζου, μας μίλησε και μας έπεισε για τη γοητεία των διανοητικών παιχνιδιών. Κι αν έχετε αναρωτηθεί ποια μυαλά παράγουν τους γρίφους, τους εξηγούν και τους λύνουν, ο Πανταζής θα απαντήσει σε κάθε απορία σας. Τον συναντήσαμε και λίγους μήνες μετά, στην Αθήνα, στη Βιβλιοθήκη της Βουλής, με τους μαθητές μας, στο Φεστιβάλ Γρίφων που οργανώνει τα τελευταία χρόνια.

Οι κάτοικοι

Σχεδόν 300 οι μόνιμοι κάτοικοι κι άλλοι τόσοι οι στρατιωτικοί. Όμως η ομογένεια εκ Μεγίστης είναι εξαιρετικά πολυάριθμη και δραστήρια. Πολλές είναι οι καστελλοριζιακές αδελφότητες ειδικά στην Αυστραλία. Οι απανταχού Καστελλοριζιοί νιώθουν τον νόστο και καταφθάνουν το καλοκαίρι στα πάτρια εδάφη. Παράλληλα, το Καστελλόριζο διατηρεί κάτι από τον κοσμοπολιτισμό που του κληροδότησαν οι Ιταλοί που το «ανακάλυψαν» τη δεκαετία του ‘70, αγόρασαν σπίτια και το επισκέπτονται συχνά. Ένας άλλος λόγος που αξίζει να βρεθεί κανείς στη μικρούλα Μεγίστη τον Αύγουστο είναι το Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Καστελλόριζου «Πέρα από τα Σύνορα», που θεσμοθετήθηκε το 2016 από το Ελληνικό Ίδρυμα Ιστορικών Μελετών (ΙΔΙΣΜΕ). Σκοπός του δεν είναι μόνο να αναδείξει την πολιτισμική κληρονομιά του Καστελλόριζου, αλλά και να το καταστήσει σημείο αναφοράς για τους δημιουργούς ντοκιμαντέρ διεθνώς. Λίγα είναι τα ξενοδοχεία του νησιού και λίγα τα δωμάτια. Γι’ αυτό, ειδικά στην περίοδο του Φεστιβάλ, πρέπει να μεριμνήσεις για κράτηση νωρίτερα.

Τα λιγοστά παιδιά του νησιού πηγαίνουν σχολείο στην παλιά Σαντραπεία Αστική Σχολή, ένα μεγαλοπρεπές κτίριο που θυμίζει αστική Αθήνα. Χτίστηκε το 1903 με χρήματα που διέθεσε ο Λουκάς Σαντραπές (1852-1911), απόδημος Καστελλοριζιός που πλούτισε ως μηχανικός στην Αίγυπτο. Φιλοδοξώντας να παρέχει μόρφωση υψηλού επιπέδου, η Σαντραπεία Αστική Σχολή δημιουργήθηκε στα πρότυπα της αλληλοδιδακτικής μεθόδου, ενώ οι δάσκαλοι προέρχονταν από το νησί, την Αθήνα, τη Ρόδο, τη Σμύρνη και την Κωνσταντινούπολη. Από τότε μέχρι και σήμερα, σε αυτό το σχολείο μαθαίνουν γράμματα τα παιδιά του Καστελλόριζου. Στο βοτσαλωτό προαύλιο του σχολείου, έχει διατηρηθεί ο κρατήρας που προκλήθηκε από βλήμα του πολέμου. Εκεί είδαμε να παίζουν τα παιδιά του νησιού. Παιδιά σκληραγωγημένα και ηλιοψημένα που συναγωνίζονται στο κυνηγητό και στα μακροβούτια. Σύμβολο του δήμου Μεγίστης είναι η άγκυρα που διασταυρώνεται με τον σταυρό κι απάνω τους μια κατακόκκινη καρδιά. Το μότο του νησιού: Πίστις – Ελπίς – Αγάπη.

Το μπάνιο

Στη βραχώδη ακτογραμμή του Καστελλόριζου δεν υπάρχει καμμία παραλία, με εξαίρεση κάποια λίγα μέτρα βοτσαλένιας ακτής στον Πίσω Γυαλό. Ωστόσο, υπάρχουν πολλά σημεία με ομαλά βράχια όπως οι Πλάκες (προσιτές με μονοπάτι ή με σκάφος) λίγο έξω από το λιμάνι προς τον κάβο του Αγίου Στεφάνου, ο μόλος του λιμανιού, και πολλά άλλα σημεία. Από τον Φάρο, επίσης, μπορείς να βουτήξεις απευθείας και να ξαπλώσεις μετά στην ξαπλώστρα. Ή από τους κόκκινους βράχους από όπου πηδούν τα παιδιά, εκεί που τα μεγαλύτερα αγόρια προκαλούν τα μικρότερα και παρασύρουν το ένα το άλλο να πηδήξουν στη θάλασσα από ψηλό βράχο, σαν μια μύηση, σαν μια δοκιμασία ενηλικίωσης. Πήδα, δεν θα το μάθει η μάνα σου. Κι εγώ έντρομη να παρακολουθώ αυτή την επίδειξη αλόγιστης τόλμης και να σκέφτομαι τις μανάδες τους.

Η γαλάζια σπηλιά

Γαλάζια σπηλιά για τους ξένους, αλλά για τους ντόπιους είναι η Σπηλιά του Παραστά ή Φώκιαλη. Πρόκειται για την απόλυτη μαγεία, στα όρια του απίστευτου. Μπαίνεις από μια μικρή είσοδο με τη βάρκα-ταξί. Προσοχή, όμως, να μην έχει μελτέμι, γιατί η βάρκα δεν μπορεί να περάσει από το άνοιγμα, καθώς η είσοδος είναι μόλις ένα μέτρο πάνω από το νερό. Είναι σαν ένας πέτρινος θόλος με μικροσκοπική είσοδο που μόλις χωρά τη βάρκα, με την προϋπόθεση ότι έχουν ξαπλώσει όλοι οι επιβάτες και προσέχουν να μην εξέχουν τα κεφάλια τους! Και μόλις μπεις, αρχίζει η μαγεία. Λευκοί σταλαγμίτες κρέμονται από την οροφή και αντανακλούν απόκοσμους χρωματισμούς. Λες και είσαι στα σπέσιαλ εφέ μιας ταινίας. Δέος! Πέφτεις από τη βάρκα και κολυμπάς στο απίστευτο γαλάζιο χρώμα, που προκαλείται από την αντανάκλαση του ήλιου στο εσωτερικό της σπηλιάς. Όσο πιο βαθιά πας, τόσο πιο τυρκουάζ φαίνονται τα νερά φωτισμένα από το φως που μπαίνει από το μικρό άνοιγμα της σπηλιάς. Τα νερά διαυγή. Η αίσθηση υπερκόσμια. Η σπηλιά έχει μεγάλο βάθος. Σαν μια τεράστια αίθουσα που, αν συνεχίσεις στα σκοτεινά, θα οδηγηθείς σε άλλες αίθουσες. Κι αν είσαι τυχερός, θα δεις και φώκιες, γι’ αυτό και η σπηλιά, άλλωστε, ονομάζεται και Φώκιαλη.

Η Ρω και η κυρά της

Η Ρω φαίνεται από το Παλαιόκαστρο στη διασταύρωση του δρόμου για το αεροδρόμιο. Η Στρογγύλη είναι πιο ανατολικά και δεν φαίνεται. Προσφάτως η Ρω απέκτησε αποβάθρα και δεν βγαίνουν πια τα πλοία στα βράχια. Η κυρά της Ρω έχει ονοματεπώνυμο. Είναι η Δέσποινα Αχλαδιώτου (1890-1982). Αρνήθηκε να εγκαταλείψει το νησί και να καταφύγει στην Κύπρο ή στην Παλαιστίνη κατά το 1943-45, όπως δόθηκε εντολή. Το άγαλμά της θα το βρεις με μια τεράστια ελληνική σημαία στο πλάι στα «Χωράφια». Όμως για να κατανοήσουμε τη σκέψη και τα κίνητρα της Κυράς της Ρω, πρέπει να αντιληφθούμε το ιστορικό σκηνικό. Γιατί δυστυχώς η ιστορία δεν αφήνει ανεπηρέαστες τις ζωές των απλών ανθρώπων. Κατά τον 20ό αιώνα το Καστελόριζο γίνεται μήλον της Έριδος, καθώς το διεκδικούν οι αντίπαλες μεγάλες δυνάμεις. Το 1913 οι κάτοικοι επαναστατούν και ζητούν ένωση με την Ελλάδα. Με την έναρξη του Α’ Παγκόσμιου Πόλεμου, η Γαλλία, θέλει να καταστήσει το νησί ναυτική βάση και το καταλαμβάνει με δόλο. Το 1915 – 1921 είναι η περίοδος της γαλλικής κατοχής, ενώ από το 1921 ως το 1941 είναι η περίοδος της Ιταλοκρατίας. Στις 18 Μαρτίου 1926 ο καταστροφικός σεισμός επιδεινώνει την κατάσταση. Το 1941 γίνεται κατάληψη του νησιού από τους Άγγλους. Στον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο η Μεγίστη βομβαρδίζεται από τους Γερμανούς, ο οικισμός ισοπεδώνεται και το νησί ερημώνει. Οι λιγοστοί πλέον κάτοικοι οδηγούνται στην Κύπρο και στην Παλαιστίνη, ενώ με το τέλος του πολέμου επαναπατρίζονται και δημιουργούν από το μηδέν. Το Καστελόριζο ενσωματώνεται στην Ελλάδα στις 7 Μαρτίου 1948. Στη Ρω η Δέσποινα Αχλαδιώτου είχε εγκατασταθεί με τον άντρα της από το 1924. Εκεί παρέμεινε πεισματικά, ακόμη και το 1943, μαζί με τη τυφλή μητέρα της, όταν έφευγαν όλοι οι κάτοικοι του νησιού προς τη Μέση Ανατολή και στην Κύπρο. Δύο γυναίκες μόνες στην κατοχή. Ήταν τότε που άρχισε να υψώνει κάθε πρωί την ελληνική σημαία και να την κατεβάζει το βράδυ. Μέχρι το θάνατό της, ύψωνε την ελληνική σημαία στην ακριτική νησίδα κάθε πρωί και την υπέστελλε με τη δύση του ήλιου.

Η κυρά της Ρω εκφράζει την περηφάνια του τόπου. Το ίδιο κάνουν και τα περίφημα δίστιχα, ο ύμνος του νησιού:

Μικρό μου Καστελλόριζο ψηλά ’ναι τα βουνά σου

κι έχεις κορίτσια όμορφα που κόβουν τα κλαδιά σου.

Μικρό μου Καστελλόριζο με τα πολλά καράβια

κι έχεις κοπέλες όμορφες και ναύτες παλικάρια.

Μικρό μου Καστελλόριζο και πολυπικραμένο

κι από τα δώδεκα νησιά εσύ ’σαι ξακουσμένο.

ΤΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΤΟΥ ΚΑΣΤΕΛΛΟΡΙΖΟΥ

Το κοιτάς αυτό το νησάκι στον χάρτη και νομίζεις, έτσι που είναι μια σταλιά (μόλις 9 τετραγωνικά χιλιόμετρα) ότι δεν υπάρχει τίποτα για να κάνεις εκεί πέρα. Μέχρι πριν λίγα χρόνια μάλιστα,  δεν υπήρχε ούτε καν χάρτης για το Καστελλόριζο! Το 2021 όμως, με χορηγία της Τραπέζης της Ελλάδος, η χαρτογραφική εταιρία TERRAIN πήγε στο νησί και το χαρτογράφησε και εξέδωσε τον πρώτο λεπτομερή χάρτη του Καστελλόριζου (μπορείτε να τον προμηθευτείτε από το e-shop της εταιρίας, στο www.terrrainmaps.gr). Και τότε για πρώτη φορά, ήρθαν στην επιφάνεια και έγιναν γνωστά τα πανέμορφα μονοπάτια του νησιού, που ως τότε τα ήξεραν μόνο μερικοί ντόπιοι και κανένας άλλος. Εκείνη τη χρονιά επίσης, η TERRAIN εκπόνησε για λογαριασμό του Δήμου Μεγίστης μια μελέτη για τη δημιουργία ενός δικτύου σηματοδοτημένων πεζοπορικών διαδρομών. Επέλεξε τα καλύτερα από αυτά, και σχεδίασε ένα δίκτυο 13 πεζοπορικών διαδρομών συνολικού μήκους 30 χιλιομέτρων. Παράλληλα, με τη συνεργασία του γνωστού Έλληνα αναρριχητή Άρη Θεοδωρόπουλου, πρότεινε και τη δημιουργία 150 αναρριχητικών διαδρομών σε πέντε αναρριχητικά πεδία στις εντυπωσιακές ορθοπλαγιές του νησιού. Σύντομα το έργο θα δημοπρατηθεί και, όταν υλοποιηθεί, το Καστελλόριζο θα γίνει ένας ελκυστικός προορισμός για πολύ ξεχωριστές πεζοπορικές και αναρριχητικές εμπειρίες!

Παρακάτω, επιλέξαμε πέντε από τις καλύτερες πεζοπορικές διαδρομές αυτής της μελέτης, και σας τις παρουσιάζουμε εδώ με την επίσημη αρίθμησή τους. Μια από αυτές, η Διαδρομή 7, έχει ήδη σηματοδοτηθεί πιλοτικά, και είναι εύκολο να την περπατήσετε απλώς ακολουθώντας τα σήματα. Οι άλλες δεν είναι ακόμα σηματοδοτημένες, αλλά με τις περιγραφές που σας δίνουμε και με τον πεζοπορικό χάρτη της TERRAIN (που θα τον βρείτε και επιτόπου και στα καταστήματα του νησιού) δεν θα δυσκολευτείτε να τις περπατήσετε.

ΔΙΑΔΡΟΜΗ 2: ΟΙΚΙΣΜΟΣ – ΠΛΑΚΕΣ – ΆΓΙΟΣ  ΣΤΕΦΑΝΟΣ (3,3 χλμ. / 1 ώρα και 30 λεπτά)

Αυτή είναι η πιο εύκολη πεζοπορική διαδρομή με αφετηρία τον οικισμό. Ο πεζοπόρος έχει την ευκαιρία να περπατήσει σε ένα από τα παλαιότερα μονοπάτια του νησιού, το οποίο διατηρεί σε άριστη κατάσταση πολλά από τα λιθόχτιστα πρανή του, καθώς και μια μικρή πέτρινη γέφυρα στο σημείο που διασταυρώνεται με μια ρεματιά. Σε όλη τη διάρκεια της πεζοπορίας απολαμβάνετε εξαιρετική θέα στη θάλασσα και στον οικισμό (ιδιαίτερα κατά την επιστροφή), περνάτε δίπλα από παλιά κτήματα με λιθόκτιστες περιφράξεις, και καταλήγετε στο ξωκλήσι του Αγίου Στεφάνου στο βορειότερο άκρο του νησιού. Μια παράκαμψη της διαδρομής σας δίνει τη δυνατότητα να πάτε στις Πλάκες, το δημοφιλέστερο σημείο του νησιού για κολύμπι. Η επιστροφή στον οικισμό γίνεται με αντίστροφη πορεία στην ίδια διαδρομή, που προσφέρει έναν εντελώς διαφορετικό ορίζοντα θέας.

ΔΙΑΔΡΟΜΗ 5: ΟΙΚΙΣΜΟΣ – ΠΑΛΑΙΟΚΑΣΤΡΟ (1,5 χλμ. / 50 λεπτά)

Η Διαδρομή 5 ξεκινάει από την καρδιά του οικισμού, στον παραλιακό δρόμο του λιμανιού, ακολουθεί για λίγο τον ασφαλτόδρομο του αεροδρομίου καθώς και ένα τμήμα του παλιού λιθόστρωτου δρόμου που ήταν η κύρια οδός του νησιού πριν την κατασκευή του ασφαλτόδρομου, και εν συνεχεία ανηφορίζει στην πλαγιά του Παλαιόκαστρου ακολουθώντας ένα αρχαίο λιθόκτιστο μονοπάτι με βαθμίδες, χτιστά πρανή και χτιστά περάσματα πάνω από τα ρέματα. Το μονοπάτι αυτό καταλήγει στο σημαντικότερο πολιτιστικό αξιοθέατο του Καστελλόριζου, το λόφο του Παλαιόκαστρου όπου υπάρχουν τα ερείπια της αρχαίας ακρόπολης του νησιού με τα εντυπωσιακά τείχη, αρχαίες δεξαμενές νερού, ερείπια κτισμάτων και ναούς από τη νεότερη κατοίκηση του χώρου. Η θέα από το λόφο του Παλαιόκαστρου είναι επίσης εντυπωσιακή, όπως και η θέα προς τον οικισμό κατά την πορεία της επιστροφής. Αυτή η διαδρομή είναι ξεκούραστη και απολαυστική για όλους τους πεζοπόρους.

ΔΙΑΔΡΟΜΗ 7: ΟΙΚΙΣΜΟΣ – ΜΟΝΗ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΣΤΟ ΒΟΥΝΟ (1,5 χλμ. / 1 ώρα)

Η Διαδρομή 7 έχει όλα τα χαρακτηριστικά για να γίνει η πιο δημοφιλής πεζοπορική διαδρομή στο Καστελλόριζο. Ξεκινάει από το κέντρο του οικισμού και του λιμανιού, ανηφορίζει μέσα από τα εσωτερικά καλντερίμια στο νότιο τμήμα του λόφου με τα παλιά αρχοντικά και τις πανέμορφες λαϊκές κατοικίες, περνάει δίπλα από τον επιβλητικό ναό του Αγίου Γεωργίου του Χωραφιού, και από εκεί, ξεκινάει ένα χτιστό καλντερίμι με 400 πέτρινα σκαλοπάτια μοναδικής ομορφιάς που φέρνει τον πεζοπόρο στην άκρη του οροπεδίου πάνω από τα βράχια που κλείνουν τον οικισμό από τα νότια, με μια μαγευτική θέα προς το λιμάνι!  Το δεύτερο σκέλος της Διαδρομής είναι ένα μονοπάτι που διασχίζει το οροπέδιο, περνάει δίπλα από παλιά κτήματα με πέτρινη περίφραξη, και καταλήγει στο μοναστήρι-φρούριο του Αγίου Γεωργίου στο Βουνό, του 1759, που ανακαινίστηκε πρόσφατα και αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα πολιτιστικά αξιοθέατα του Καστελλόριζου.

Για την επιστροφή, ακολουθείτε αντίστροφα τη ίδια διαδρομή απολαμβάνοντας έναν διαφορετικό ορίζοντα θέας, ή συνεχίζετε στη Διαδρομή 8 ολοκληρώνοντας μια εξαιρετικά απολαυστική κυκλική διαδρομή.

ΔΙΑΔΡΟΜΗ 8: ΟΙΚΙΣΜΟΣ – ΑΥΛΩΝΙΑ – ΜΟΝΗ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΣΤΟ ΒΟΥΝΟ (2 χλμ. / 1 ώρα και 15 λεπτά)

Η Διαδρομή 8 είναι μια εξαιρετική εναλλακτική και «αδελφάκι» της Διαδρομής 7. Και αυτή ξεκινάει από το κέντρο του λιμανιού, μέσα από τις γειτονιές του οικισμού. Ανηφορίζει στο οροπέδιο της Αυλωνιάς με ένα χτιστό καλντερίμι με πέτρινα σκαλοπάτια και χτιστά πρανή, προσφέροντας εξαιρετική θέα όσο ανηφορίζει ο πεζοπόρος. Στο οροπέδιο της Αυλωνιάς το μονοπάτι περνάει δίπλα από το αρχαίο νεκροταφείο με τους λαξευτούς στο βράχο τάφους, αρχαία κτίσματα και πολλά αρχαία πατητήρια. Πολύ μεγάλο ενδιαφέρον έχουν και τα νεότερα κτήματα με τους ψηλούς πέτρινους περίβολους που θα συναντήσει ο πεζοπόρος στο οροπέδιο της Αυλωνιάς. Προορισμός αυτής της Διαδρομής είναι η ιστορική Μονή Αγίου Γεωργίου στο Βουνό, απ’ όπου ο πεζοπόρος μπορεί να συνεχίσει στη  Διαδρομή 7 για να επιστρέψει στον οικισμό.

ΔΙΑΔΡΟΜΗ 10: ΤΟ ΓΑΛΛΙΚΟ ΜΟΝΟΠΑΤΙ (1,8 χλμ. / 45 λεπτά)

Η Διαδρομή 10 είναι μοναδική σε όλο το Αιγαίο, από την άποψη ότι ένα μεγάλο τμήμα της, μήκους περίπου 1.000 μέτρων, είναι ένας άριστα διατηρημένος λιθόχτιστος δρόμος των αρχών του 20^ου αιώνα. Το δρόμο αυτό τον κατασκεύασαν οι Γάλλοι την εποχή που κατείχαν το νησί στις αρχές του 20ού αιώνα, για να ανεβάσουν τα κανόνια τους στις οχυρές θέσεις της ενδοχώρας. Σε ορισμένα τμήματά του διατηρεί χτιστά πρανή ύψους άνω των 3 μέτρων, καθώς και το πέτρινο ρείθρο του σε όλο το μήκος του δρόμου. Η αφετηρία της Διαδρομής 10 είναι το Μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου στο Βουνό, και έτσι μπορείτε να την περπατήσετε ως συνέχεια μιας πεζοπορίας που ξεκινάει από τον οικισμό (Διαδρομή 7, 8). Στον τερματισμό της διαδρομής, θα βρεθείτε στον όρμο του Ναύλακα με τα καταγάλανα νερά και τα εντυπωσιακά κόκκινα  βράχια, ιδανικό σημείο για βουτιά. Για την επιστροφή από τον όρμο του Ναύλακα στον οικισμό, η καλύτερη επιλογή είναι το θαλάσσιο ταξί.

Χρήσιμες πληροφορίες για διαμονή / εστίαση, αλλά και προσέγγιση στο νησί, θα βρούμε στην ιστοσελίδα του Δήμου:

https://www.kastellorizo.gov.gr

Ευχαριστούμε θερμά τον αντιδήμαρχο τουρισμού Στρατή Αμύγδαλο και τον αντιδήμαρχο τεχνικών έργων Ανδρέα Κωνσταντέλο.

Την Αμαλία Αμύγδαλου & Μιχάλη Αχλαδιώτη για την θερμή φιλοξενία τους στα καταλύματα Hotel Poseidon και Stamatia Studio αντίστοιχα.

Τον καπετάν Γιώργη Καραγιάννη που με την βάρκα του μας γνώρισε τις μοναδικές θαλασσοσπηλιές του νησιού και όχι μόνο.

Το Πανταζή Χούλη, ιδρυτή του μουσείου γρίφων, για τον χρόνο που μας διέθεσε για να γνωρίσουμε τις πεζοπορικές διαδρομές του νησιού.