Με τα καρέ να εναλλάσσονται από το παράθυρο, σκέφτομαι: όταν ξεθάβει κανείς έναν τόπο από τη μνήμη έχουν ξεθυμάνει οι λεπτομέρειές του και πάντα απομένει μια και μόνη αίσθηση. Για παράδειγμα η Θάσος μου άφησε ένα έντονο συναίσθημα οικειότητας, σαν να επισκέπτομαι το φροντισμένο σπίτι κάποιας αγαπημένης θείας, ή να ξαναβρίσκω έναν παλιό καλό φίλο. Η Ιθάκη μου φέρνει στο νου εποχές και εικόνες, που έχω διαβάσει στα βιβλία του Καραγάτση. Όταν σκέφτομαι την Έδεσσα με πλημμυρίζει η ενέργεια του νερού της και όταν αναλογίζομαι την Κλεισούρα ταξιδεύω στην ιστορία της.
Ποια θα ‘ναι άραγε η αίσθηση που θα μείνει, όταν ο χρόνος πάρει τη Φλώρινα; Αυτή την μικρή ακριτική πόλη της βαλκανικής όσμωσης των πολιτισμών, που έχει εμπνεύσει ζωγράφους, γλύπτες και μεγάλους σκηνοθέτες, όπως το Θεόδωρο Αγγελόπουλο;

Στο νομό των λιμνών: εικόνες και σκέψεις ταξιδιού
Κάθε εμπόδιο σε καλό όπως λέει η λαϊκή μας ρήση. Το κλείσιμο των δρόμων από τους αγρότες μπορεί να μάκρυνε τη διαδρομή μας για τη Φλώρινα, όμως μας οδήγησε σε μικρότερους δρόμους με επαρχιακή ομορφιά. Σε τέτοιες περιπτώσεις δεν υπάρχει τίποτα καλύτερο από το να απολαμβάνεις τα προνόμια του ανέμελου συνοδηγού. Κοιτώντας, λοιπόν, έξω από το παράθυρο και ακούγοντας μουσική λίγο με ένοιαζε πότε θα φτάσουμε και αν θα φτάσουμε τελικά. Ίσα ίσα σιγουρεύομαι όλο και περισσότερο πως η καθυστέρηση είναι το μυστικό για ένα ωραίο ταξίδι, απομακρύνει το μέλλον και τις ανησυχίες του και παρατείνει την παρουσία μας στο παρόν.
Με τα καρέ να εναλλάσσονται από το παράθυρο, σκέφτομαι: όταν ξεθάβει κανείς έναν τόπο από τη μνήμη έχουν ξεθυμάνει οι λεπτομέρειές του και πάντα απομένει μια και μόνη αίσθηση . Για παράδειγμα η Θάσος μου άφησε ένα έντονο συναίσθημα οικειότητας, σαν να επισκέπτομαι το φροντισμένο σπίτι κάποιας αγαπημένης θείας, ή να ξαναβρίσκω έναν παλιό καλό φίλο. Η Ιθάκη μου φέρνει στο νου εποχές και εικόνες, που έχω διαβάσει στα βιβλία του Καραγάτση. Όταν σκέφτομαι την Έδεσσα με πλημμυρίζει η ενέργεια του νερού της και όταν αναλογίζομαι την Κλεισούρα ταξιδεύω στην ιστορία της.
Ποια θα ‘ναι άραγε η αίσθηση που θα μείνει, όταν ο χρόνος πάρει τη Φλώρινα; Αυτή την μικρή ακριτική πόλη της βαλκανικής όσμωσης των πολιτισμών, που έχει εμπνεύσει ζωγράφους, γλύπτες και μεγάλους σκηνοθέτες, όπως το Θεόδωρο Αγγελόπουλο;
Οι Αλκυονίδες μέρες του Γενάρη κάνουν τους δρόμους ακόμη πιο ευχάριστους, τόσο που σε μια αυθόρμητη εκδήλωση παιδικότητας θέλεις να βγάλεις το κεφάλι σου έξω από το παράθυρο του αυτοκινήτου για να νιώσεις τον καθαρό αέρα. Μια μικρή προοικονομία της Άνοιξης στην καρδιά του χειμώνα που προκαλεί έντονο ενθουσιασμό, μεγαλύτερο κι από εκείνον του Μαΐου: ξέρεις ότι πολύ σύντομα θα τελειώσει και η επόμενη μέρα μάλλον θα είναι πολύ διαφορετική. Πως γίνεται λοιπόν να αφήσει κανείς τέτοιες μέρες να περάσουν ανεκμετάλλευτες; Ούτε καν οι σωροί του παλιού χιονιού στις άκρες του δρόμου δεν καταφέρνουν να επαναφέρουν σε τάξη αυτή τη χρονική ανακολουθία. Βέβαια, όχι πως ο χειμώνας με την επιβλητική του αίγλη, τις βροχές, τα κρύα και τα μουντά του χρώματα στερείται ομορφιάς, του εναντίον. Ωστόσο, αυτή η ολιγοήμερη παύση του, που μας βρίσκει στο δρόμο είναι καλοδεχούμενη σχεδόν οργανικά.
Κατά τ’ άλλα όπως αναμενόταν το λίγων ωρών ταξίδι συνεχιζόταν και συνεχιζόταν σε τοπία όμορφα. Μια στ’ αλήθεια εντυπωσιακή ποικιλία φύσης: ο υγροβιότοπος του Άγρα, γεμάτος νεροπούλια και ήλιο, οι γυμνές ασημί λεύκες ανάμεσα στην αειθαλή μακεδονική χλωρίδα και οι ισόπεδοι απέραντοι κάμποι. Νομός Πέλλας κι έπειτα «Ο Νομός Φλώρινας σας καλωσορίζει», με μια σκεβρωμένη γαλάζια πινακίδα και τη Βεγορίτιδα, μία από τις έξι λίμνες του νομού, με τον ωραίο της δρόμο, που την κυκλώνει σα περιδέραιο. Έπειτα το Αμύνταιο με τα αμπέλια, που βγάζουν τα νόστιμα και πασίγνωστα κρασιά του και η συμπαγής βουνίσια μάζα του Βόρα, του Βαρνούντα και του Βέρνου, που οριοθετεί τον ορίζοντα με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.
Η γεωλογία διδάσκει πως στην περιοχή ξαπλωνόταν ο πυθμένας μιας αρχέγονης θάλασσας, της Τηθύος μέχρι περίπου 40-50 εκατομμύρια χρόνια πριν. Από την εποχή αυτή ξεκίνησε μια περίοδος καθοριστικών γεωλογικών αλλαγών στην ευρύτερη περιοχή, με αποτέλεσμα τη δημιουργία ορεινών όγκων. Πάνω σ’ αυτούς τους πρωταρχικούς όγκους ακολούθησαν μεγάλες καθιζήσεις. Έτσι οι λεκάνες Φλώρινας-Αμυνταίου δημιουργήθηκαν από παράλληλα επιμήκη ρήγματα, στα οποία αναπτύχθηκε μια μεγάλη λίμνη. Αυτό βάσταξε πολλούς αιώνες και πέρασε από πολλά στάδια. Στα τελευταία 1 εκατομμύριο χρόνια η λίμνη στράγγιξε και έντονες γεωλογικές ανακατατάξεις σε συνδυασμό με την επίδραση παγετώνων οδήγησαν στη σημερινή μορφή της περιοχής.
Όλα τούτα τα ιδιαίτερα μορφολογικά χαρακτηριστικά του Νομού, οι υψομετρικές του διαφορές, τα βουνά και οι λίμνες του, έχουν ευλογήσει τη Φλώρινα με φυσικά κάλλη σπάνια αλλά κι ένα ιδιαίτερο κλίμα, με σαφή φθινόπωρα και ακόμη σαφέστερους χειμώνες. Λέγανε μάλιστα οι παλιοί πως η Φλώρινα δεν έχει ανάγκη γιατρού, διότι εκεί ζουν μόνο δυνατοί οργανισμοί.
Στην πόλη της Φλώρινας φτάνουμε απομεσήμερο. Από την πρώτη βόλτα σ’ ένα νέο μέρος δεν απομένουν παρά μονάχα συγκεχυμένες εικόνες. Όπως συμβαίνει όταν κάποιος φτιάχνει έναν ζωγραφικό πίνακα: οι πρώτες πινελιές δεν μπορούν να φανερώσουν ποιο θα είναι το θέμα. Απλά σου εξάπτουν την περιέργεια και παρακολουθείς τη δημιουργία του μέχρι το τέλος. Έτσι κι εμείς βάζαμε τις πρώτες πινελιές της Φλώρινας στο μυαλό μας, που όσο περνούσε η ώρα γίνονταν όλο και πιο συγκεκριμένος.
Το ογκώδες κτίριο του Διοικητηρίου και η νέα πλατεία, είναι από τα πρώτα σημεία αναφοράς μας. Από εκεί ο κατηφορικός δρόμος μας οδηγεί στο κέντρο, την κεντρική πλατεία Γ. Μόδη και τον πεζόδρομο με τα καφέ. Αμάξια και άνθρωποι κινούνται σε κανονικούς ρυθμούς. Τα καφενεία πάντα με τους τακτικούς τους πελάτες. Διαβάζουν κάποια εφημερίδα ή παίζουν χαρτιά. Οι φοιτητές περπατάνε σε παρέες στα πεζοδρόμια κρατώντας τις σημειώσεις των μαθημάτων τους. Κίνηση έχουν και τα μικρά εμπορικά μαγαζιά. Οι άνθρωποι εδώ έχουν συνηθίσει στις πολύ χαμηλές θερμοκρασίες, έτσι σήμερα βγήκαν από τα σπίτια τους για να απομυζήσουν το φιλικό καιρό.
Όλα μοιάζουν πολύ απλά και καθημερινά, αν και αρκετά πιο ανθρώπινα από ότι έχουμε συνηθίσει στις μεγαλουπόλεις. Τίποτα δε σε κάνει να νιώθεις αποπνικτικά. Βέβαια βρισκόμαστε σε μια επαρχιακή πόλη των 14.000 κατοίκων, ωστόσο δεν είναι μόνο αυτό. Είναι κυρίως το φυσικό της περιβάλλον. Στη Φλώρινα όταν σηκώνεις το βλέμμα σου από τους δρόμους και τα τσιμεντένια κτίρια αντικρίζεις κατάφυτους κάθετους βουνίσιους όγκους, τόσο κοντινούς, που τα δέντρα τους λες πως αγγίζουν τις στέγες των σπιτιών. Έτσι, η πόλη μοιάζει σαν να βρίσκεται σ’ ένα ξέφωτο στις υπώρειες μιας κυκλικής λοφοσειράς.
Εκείνο, ωστόσο, που την κάνει τόσο ιδιαίτερη είναι πως η Φλώρινα δεν είναι ποτέ μονότονη στη θέασή της, όπως συμβαίνει στις άλλες πόλεις. Κι αυτό γιατί δανείζεται τα χρώματα της φύσης σε κάθε της εναλλαγή. Πρασινίζει την Άνοιξη, γλυκαίνει το Καλοκαίρι, κιτρινίζει το Φθινόπωρο, ασπρίζει και μουνταίνει το Χειμώνα. Και όλα αυτά αντανακλώνται στο αστικό τοπίο ξεκάθαρα, με δύναμη και σαφήνεια.
Στο σημείο που τελειώνει η κεντρική οδός Μ. Αλεξάνδρου ξεκινά η πεζοδρομημένη Παύλου Μελά, εκεί όπου χτυπά ο σφυγμός της διασκέδασης της Φλώρινας. Τα περισσότερα καφέ- μπαρ της πόλης είναι συγκεντρωμένα εδώ και οι πόρτες τους δε σταματούν ν’ ανοιγοκλείνουν. Αν και καθημερινή, θαμώνες όλων των ηλικιών, ντόπιοι, επισκέπτες από γειτονικές περιοχές και φοιτητές, εμφανώς ευδιάθετοι, μοιράζονται ένα ζεστό ρόφημα.
Όσο κατευθυνόμαστε προς τον ποταμό Σακουλέβα, που κυλά στο μήκος της, πλησιάζουμε στην παλιά πόλη. Εκεί γεννήθηκε ολόκληρος ο πολεοδομικός ιστός της Φλώρινας. Η οικονομική και κοινωνική ζωή του τόπου αναπτύχθηκε και άνθισε στις όχθες του ποταμού. Εκεί απεικονίζεται η ιστορία του τόπου και όλα όσα έγιναν σε αυτή την πόλη: η δημιουργία ενός ιδιαίτερου πολιτισμού.
Ξεκινώντας από τον πρώτο πολεοδομικό χάρτη της πόλης (γαλλικό), μέχρι αυτόν που ισχύει σήμερα διαπιστώνουμε ότι η μορφή που πήρε τελικά η πόλη, διαφέρει κατά πολύ από τη μορφή που είχε όταν απελευθερώθηκε (1912). Μετά την απελευθέρωση και την απομάκρυνση των Τούρκων, οι πλούσιοι έμποροι, που ήλθαν από το Μοναστήρι και οι πρόσφυγες αργότερα εγκαταστάθηκαν μακρύτερα από το ποτάμι. Αποτέλεσμα ήταν να μετατοπιστεί η ανάπτυξη και το κέντρο βάρους της πόλης σε άλλον δρόμο. Η περιοχή, λοιπόν, του ποταμιού άρχισε να παρακμάζει και τα παραδοσιακά κελύφη να ερημώνουν. Ωστόσο, αυτό το κομμάτι διατήρησε την παραδοσιακή μορφή του, ενώ η υπόλοιπη πόλη αλλοιώθηκε σχεδόν ολοκληρωτικά, για να εναρμονιστεί με τις νέες λειτουργικές ανάγκες που προέκυψαν.
Όσο πλησιάζουμε προς το ποτάμι συναντάμε σκόρπια ανάμεσα στα νεόδμητα κτίρια όλο και περισσότερα παραδοσιακά, αντιπροσωπευτικά δείγματα της αρχιτεκτονικής του παρελθόντος. Κάποια από αυτά τα έχουν εκμεταλλευτεί δημόσιοι φορείς σύλλογοι και ορισμένοι εύποροι ιδιώτες και διατηρούνται πολύ καλά, όπως το κτίριο του Δικαστικού Μεγάρου, το Δημαρχείο, τα κτίρια των πρώην ξενοδοχείων Πανελλήνιο και Διεθνές, η Εθνική Τράπεζα, το 1ο Δημοτικό σχολείο και άλλα.
Δυστυχώς, όπως βλέπουμε να συμβαίνει σε όλη την Ελλάδα, πολλά σημαντικά κτίρια γερνάνε δίχως επιστροφή και παίρνουν μαζί τους πολύτιμα χνάρια του πολιτισμού και της ιστορίας μας. Ετούτα όμως, τα χαμηλά κτίρια που έχουν απομείνει ρημαγμένα ή αναστυλωμένα, αποκαλύπτουν, ακόμα και έτσι σκορπισμένα ανάμεσα στα σύγχρονα, τη σαγήνη της παλιάς Φλώρινας. Σαν γυναίκες που πέρασαν τα χρόνια τους μα μπορείς να διακρίνεις πως κάποτε θα ήταν πολύ όμορφες.
Η αρχιτεκτονική στη Φλώρινα ακολούθησε την παράδοση δια μέσου των αιώνων από την εποχή του Βυζαντίου κι ακόμη παλαιότερα. Επιβίωσε στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, ενώ δέχτηκε επιρροές από ρυθμούς Ανατολής και Δύσης μέχρι να εξελιχθεί στη σημερινή της μορφή.
Η ακριτική θέση της πόλης, στο βορειοδυτικό άκρο της Ελλάδας κοντά στα σύνορα με την Π.Γ.Δ.Μ. και την Αλβανία, και οι έντονες μετακινήσεις πληθυσμών σημάδεψαν την αρχιτεκτονική του τόπου. Επίσης, το γεγονός ότι η Φλώρινα ήταν πέρασμα και κόμβος σύνδεσης της Ελλάδας με την υπόλοιπη Ευρώπη είχε ως αποτέλεσμα να φτάνουν στο νομό πολύ γρήγορα τα νέα ρεύματα της αρχιτεκτονικής της Βόρειας Βαλκανικής και Δυτικής Ευρώπης.
Σε γενικό επίπεδο συναντάμε στη Φλώρινα δύο τύπους παραδοσιακών σπιτιών: τα μακεδονίτικα και τα εκλεκτικίστικα σπίτια. Τα μακεδονίτικα ήταν φτιαγμένα από πέτρα και ξύλο. Τα κατοικούσαν αγάδες, μπέηδες και χριστιανοί προύχοντες. Είχαν εσωτερική αυλή με ψηλούς τοίχους και ασφαλισμένη εξώπορτα, στρωμένη με κροκάλες από το Σακουλέβα. Το δοξάτο, τα χαγιάτια και τα σαχνισιά με τα συμμετρικά τους ανοίγματα είναι τα κύρια χαρακτηριστικά αυτών των σπιτιών που συναντώνται σε όλη τη Βαλκανική.
Τα εκλεκτικίστικα σπίτια χτίστηκαν κυρίως την περίοδο του μεσοπολέμου και συνδυάζονταν αρχιτεκτονικά μοτίβα και δομικά στοιχεία διαφόρων εποχών και ρυθμών. Είναι κατασκευασμένα από ψημένο συμπαγές τούβλο, πέτρα, ξύλο και σίδερο για τη γεφύρωση των ανοιγμάτων, ενώ καλύπτονται με κεραμίδια γαλλικού τύπου. Κύρια χαρακτηριστικά τους είναι η συμμετρία και τα πολλά γύψινα διακοσμητικά στοιχεία.
Στις δεκαετίες του ’60-’70 και ’80-’90 τα κτίρια της πόλης ψήλωσαν πάρα πολύ. Στη θέση του «Μακεδονίτικου αρχοντικού» και του «Εκλεκτικίστικου», κτίστηκαν πολυώροφες πολυκατοικίες. Πολλά από τα παλαιότερα κρίθηκαν διατηρητέα και έτσι οι ιδιοκτήτες τους δεν μπόρεσαν να τα δώσουν αντιπαροχή. Κάποιοι τα έφτιαξαν ενώ άλλοι περιμένουν να πέσουν. Μάλιστα, έχουν γίνει γνωστές οι προσπάθειες καταστροφής του διακόσμου των όψεων, της αλλοίωσης του ρυθμού και του εμπρησμού ακόμα από τους ιδιοκτήτες των παραδοσιακών σπιτιών για να αποφύγουν το χαρακτηρισμό του σπιτιού τους σαν διατηρητέου.
Οι πέντε στροφές του Σακουλέβα
Στις όχθες του ποταμού φτάσαμε λίγο πριν σκοτεινιάσει και στ’ αλήθεια δυσκολεύομαι να περιγράψω την αίσθηση αυτού του μέρους. Δέος είναι μάλλον η λέξη που ψάχνω. Όχι εκείνο που δημιουργείται στη θέα κάποιου μεγαλόπρεπου πράγματος, αλλά εκείνο που σε κατακλύζει όταν συναντάς κάτι που σε αγγίζει μεμιάς. Ακόμα και τα κτίρια, που ρήμαζαν μιλούσαν για τη φυσική μας πορεία. Ακόμα και οι πολυκατοικίες που αλλοίωναν το τοπίο κι έρχονταν σε αντίθεση με την προηγούμενη ζωή του μέρους μιλούσαν για την πεζότητα του σύγχρονου ανθρώπου, που θεωρεί την πόρτα απλά είσοδο, το κάγκελο προστατευτικό στοιχείο και το παράθυρο παραλληλόγραμμο άνοιγμα. Όλα ήταν σκηνογραφημένα με έναν μοναδικό τρόπο, εκφραστικό, σχεδόν συγκινητικό, όχι επειδή ήταν τέλεια αλλά επειδή ανάμεσά τους υπάρχουν όλα εκείνα τα σημάδια, που μας βυθίζουν σε σκέψεις για το ποιοι ήμασταν και είμαστε.
Δεν κατάλαβα πόση ώρα περπατούσα εκεί κοιτάζοντας τα ξεφτισμένα κτίρια με τα ξεθωριασμένα ζωηρά χρώματα, τις ιτιές που έγερναν στο ποτάμι, τα μελαγχολικά σύννεφα που κατέβαιναν από το βουνό. Δεν κατάλαβα γιατί όλο βρισκόταν κάποιο γραφικό στενό, κάποιο εγκαταλελειμμένο σπίτι με σπασμένα παράθυρα που με καλούσε να κοιτάξω μέσα, χορταριασμένες αυλές, μικρές γωνιές και παλιά αμάξια που μου τραβούσαν την προσοχή και καταπιανόμουν να τα παρατηρώ. Τα παρατημένα αντικείμενα στις αυλές με λίγη φαντασία έμπαιναν στη θέση τους και ζωντάνευε το μέρος από τους αλλοτινούς ανθρώπους του. Σαν να ματαιωνόταν ο χρόνος, όπως τον αντιλαμβανόμουν συνήθως. Κάποια στιγμή τα φανάρια του δρόμου άναψαν ένα πορτοκαλί χρώμα, ενώ κάθε λεπτό ο ουρανός άλλαζε προς το σκοτεινότερο, αντανακλούσε στα σύννεφα και στο ποτάμι, ώσπου μαύρισε εντελώς.
Στη Δημοτική Αγορά
Όπως έλεγα και νωρίτερα με τις Αλκυονίδες μέρες ποτέ δεν ξέρεις τι θα ξημερώσει η επόμενη μέρα. Η υγρασία στους δρόμους μαρτυρούσε πως έβρεχε από τα χαράματα και δεν είχε σταματήσει ακόμα. Ούτε σκόπευε δηλαδή. Χειμώνας και πάλι, με το σταχτί, το καφετί, το μουσκεμένο χρώμα του. Δεν πείραζε όμως. Η βροχή δεν είναι παρά μια δικαιολογία για όσους δε θέλουν να βγουν έξω, γιατί κατά τ’ άλλα δεν εμποδίζει σε τίποτα.
Κατηφορίσαμε λοιπόν και πάλι προς το κέντρο. Στο δρόμο παίρνει το αυτί μου την ντοπιολαλιά, από τους μεγαλύτερους ανθρώπους. Δύσκολο να την καταλάβεις. Είναι ένα κράμα από βαλκανικές γλώσσες, λατινικά, ελληνικά και τούρκικα. Στην επίσημη ελληνική ορολογία η τοπική σλαβική γλώσσα της Φλώρινας ονομάζεται «σλαβικό γλωσσικό ιδίωμα». Πολλοί όμως από τον ντόπιο πληθυσμό, που τη μιλούν τη λένε «νάσενσκι μακεντονσκι ιάζικ», που σημαίνει «δική μας μακεδονική γλώσσα.
Πίσω από την Εθνική Τράπεζα λειτουργεί η Δημοτική Αγορά, «το παζάρι». Και εδώ χαμηλά νεοκλασικά κτίρια καλλωπίζουν το δρόμο. Τετάρτη σήμερα και η ποικιλία των προϊόντων είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα. Είναι η μέρα που έρχονται οι γυναίκες, τοπικοί παραγωγοί, με τα γνήσια προϊόντα της φλωρινιώτικης γης και κάποιες με τις παραδοσιακές ενδυμασίες τους από τη Σκοπιά, τον Πολυπόταμο και την Υδρούσα. Τα πιο φημισμένα προϊόντα, που αγοράζει κανείς στην Αγορά είναι οι γνωστές πιπεριές Φλωρίνης, οι καυτερές τσούσκες, τα φασόλια, τσάι του βουνού, μήλα και άλλα αγαθά ανάλογα την εποχή. Δίπλα στη Αγορά στον 1ο όροφο πάνω από το Κ.Α.Π.Η. λειτουργεί ο συνεταιρισμός γυναικών «Η Πελαγονία», που αναπαράγει και πουλά παραδοσιακές φορεσιές, όμορφες μαντίλες και υφαντά.
Στο πρώτο στενό πίσω από την αγορά βρίσκεται το τσιπουράδικο του Νάσου. Δίπλα ακριβώς από το μαγαζί με τα εγχώρια όσπρια του Κωνσταντίνου Χρυσοχοΐδη, που μυστικές πηγές μου φανέρωσαν πως έχει τα καλύτερα στην περιοχή. Κάνει αυτή τη δουλειά 55 χρόνια τώρα και μου έδειξε πως ξεχωρίζει το καλό φασόλι. Αν δεν ξέρει αυτός το μυστικό, που περνάει όλη του τη μέρα ανάμεσα τόνους από όσπρια ποιος ξέρει, σκέφτηκα. Λέει λοιπόν, πως αν βάλεις το χέρι σου μέσα στο σακί κι αυτό γλιστρήσει πιο εύκολα απ’ ότι σε κάποιο άλλο τότε είναι το καλύτερο. Το πείραμα που κάναμε επιβεβαίωσε τη διαφορά ανάμεσα στα διαφόρων ειδών φασόλια.
Έλεγα λοιπόν, για το τσιπουράδικο του Νάσου, που μου έκανε ζωηρή εντύπωση. Ένα αυθεντικό τσιπουράδικο. Σερβίρει μονάχα ξεροσφύρι, αν θέλεις να τσιμπήσεις κάτι πρέπει να μεριμνήσεις ο ίδιος. Στους δύο μικρούς χώρους του κάθονταν άντρες με κόκκινα πρόσωπα και άκουγαν βαριά ρεμπέτικα τραγούδια. Δε θα με εξέπληττε αν κάποιος από αυτούς βρισκόταν εκεί αποβραδίς. Ακόμη κι αν κάθονταν σε διαφορετικά τραπέζια όλοι μιλούσαν μεταξύ τους, έπιναν σαν μια παρέα. Αυτή την εξωστρεφή αίσθηση σου έδιναν.
Εκείνο όμως που έχει το περισσότερο ενδιαφέρον στο τσιπουράδικο του Νάσου είναι πως τους τοίχους του κοσμούν ζωγραφιές του Μανώλη Πολυμέρη, που είναι θαμώνας του μαγαζιού. Σκούρες γυναικείες μορφές, με ένταση και επιβλητικότητα. Οι μεγάλες τζαμαρίες άφηναν το χαμηλό φως της μέρας να τις φωτίσει.
Ένα ξακουστό ουζερί της Φλώρινας, που μάλλον δε χρειάζεται και πολλές συστάσεις, είναι το Διεθνές. Αυτό το κτίριο συγκίνησε το γνωστό σκηνοθέτη, Θεόδωρο Αγγελόπουλο, που χρησιμοποίησε το εσωτερικό και εξωτερικό χώρο του για τα γυρίσματα σκηνών διαφόρων ταινιών του. Προς τα εκεί τραβήξαμε λοιπόν, στην οδό Μεγάλου Αλεξάνδρου.
Το Διεθνές ήταν ξενοδοχείο και χτίστηκε το 1924 για να καλύψει τις ανάγκες των διαρκώς αυξανόμενων παραθεριστών, όταν πλέον η Φλώρινα άρχισε να γίνεται καλοκαιρινό ορεινό θέρετρο. Στις δεκαετίες του ’70 και του ’80 πολλοί συνταξιούχοι ομογενείς από τον Καναδά και την Αυστραλία, περνούσαν σ’ αυτό φθηνά και ήσυχα τα καλοκαίρια τους. Το «Διεθνές» έκλεισε οριστικά το 1990 γιατί ήταν ασύμφορο. Έκτοτε κρίθηκε διατηρητέο και σήμερα στεγάζεται σ’ αυτό η αξιόλογη Λέσχη Πολιτισμού Φλώρινας, που φιλοξενεί ένα μικρό λαογραφικό μουσείο και διάφορες καλλιτεχνικές δραστηριότητες, όπως ετούτη την περίοδο μια ενδιαφέρουσα έκθεση φωτογραφίας.
Το Διεθνές είχε ένα καφενείο που λειτουργεί ακόμα. Τα ψηλά ταβάνια, το ασπρόμαυρο μωσαϊκό, η παλιά σόμπα και τα μαρμάρινα τραπεζάκια, απομεινάρια στο χρόνο. Μόνο μια τηλεόραση, παράταιρο στοιχείο, προστέθηκε στο όμορφο αυτό καφενείο.
Πέρασε η ώρα μέσα στην πόλη. Κουραστήκαμε κι εκείνο που τραβούσε η όρεξή μας ήταν ένα ωραίο γεύμα. Παρόλο που δεν βρήκαμε κάποιο ταβερνάκι με παραδοσιακές μαγειρευτές συνταγές όσο κι αν ψάξαμε, στους Δερβήσιδες δίπλα στο ποτάμι, φάγαμε ωραία ψητά της ώρας και φρέσκα λαχανικά, υπό τους ήχους της έντεχνης ελληνικής μουσικής. Η βροχή μόλις σταμάτησε να πέφτει και αποφασίσαμε να πάρουμε το αμάξι για μια βόλτα στην εξοχή.
Διαδρομή προς Βίγλα
Το χιονοδρομικό κέντρο της Βίγλας απέχει μόλις 19 χλμ. από την πρωτεύουσα του νομού. Με κατεύθυνση προς τα δυτικά ακολουθήσαμε τις πινακίδες για Πρέσπες. Ο δρόμος από κάποιο σημείο κι έπειτα άρχισε να στριφογυρίζει στις γυμνές πλαγιές από οξιές και βελανιδιές. Το χιόνι που είχε καθίσει στη βάση του βουνού έκανε τα ψηλά γκρίζα δέντρα να μοιάζουν με χαρακιές πάνω σ’ έναν βράχο. Ωραία οφθαλμαπάτη! Τα σύννεφα προχωρούσαν μπροστά στο βουνά, κάποτε τα έκρυβαν εντελώς. Την άλλη στιγμή κάποιος διαφορετικός σχηματισμός τους έδινε αλλιώτικη όψη. Τα ψυχρά χρώματα της φύσης ζέσταιναν λίγο οι υγρές πορτοκαλί φτέρες, που φαίνονταν στα χαμηλά. Κι έτσι κύλησε η διαδρομή μέχρι τα 1.600 μέτρα, άλλοτε με ομίχλη, άλλοτε με τον ήλιο να ξεφεύγει λίγο, όπου τα σύννεφα δεν ήταν τόσο πηχτά. Σίγουρα πολύ όμορφες οι εικόνες.
Στο καταφύγιο του χιονοδρομικού κέντρου ήπιαμε ένα φλιτζάνι καφέ, με αναμμένο το τζάκι, θέα στις πίστες και ζεστή ατμόσφαιρα. Κάποια στιγμή η μαγείρισσα ανάδεψε μια μεγάλη κατσαρόλα με φασολάδα, που ζεσταινόταν στη σόμπα και σκόρπησε ωραίες μυρωδιές. Το υψόμετρο μας άνοιξε την όρεξη και το νοστιμότατο πιάτο φασολάδα ήταν ότι έπρεπε.
Η εικαστική Φλώρινα
Τον λαογράφο Λάζαρο Μέλλιο τον συνάντησα στο καφενείο Καχριμάνη, απέναντι από την πλατεία, όπου συχνάζει κατά το σούρουπο. Εκείνη την ώρα μια διακοπή ρεύματος είχε αφήσει όλα τα μαγαζιά και τους δρόμους στο σκοτάδι. Το ίδιο και τους θαμώνες του καφενείου. Πολλοί βγήκαν έξω για να δουν τι γίνεται, σύντομα όμως ξαναμπαίνανε μέσα γιατί έβρεχε. Καλύτερα στο σκοτάδι παρά βρεγμένοι, έτσι κι αλλιώς δεν υπήρχαν και πολλά πράγματα, που θα μπορούσαν να γίνουν. Μετά λοιπόν, από τη γενική αναστάτωση αποδεχτήκαμε μοιρολατρικά την έλλειψη της ορατότητας, που μάλλον επηρέασε την κουβέντα προς το καλύτερο.
Ο Λάζαρος Μέλλιος μου είπε για την παράδοση που έχει η Φλώρινα στην κηροπλεκτική, μια τέχνη από τις λιγότερο διαδεδομένες στο ελλαδικό χώρο. Οι καταβολές της είναι δύσκολο να εντοπιστούν χρονικά. Τις γυναίκες που κρατούσαν τα περίτεχνα κεριά στην εκκλησία σε πένθος και γιορτή. Τους παραθεριστές, το εύκρατο κλίμα και τα νόστιμα προϊόντα της γης τους· οι γέροι λέγανε πως έχουν τέτοια γεύση επειδή το υπέδαφος έχει κάρβουνο. Ακόμα, για τους δρόμους στα σύνορα της χώρας μας που είναι τριτοκοσμικοί…
Όπως μου είπε ο κ. Λάζαρος, αλλά το μαρτυρούν εκτός των άλλων και τα 30 και πλέον υπαίθρια γλυπτά από Φλωρινιώτες γλύπτες, είναι πως στη Φλώρινα ο κόσμος αγκαλιάζει τις τέχνες. «Λίγοι είναι εκείνοι που αν τραβήξουν μια γραμμή δεν είναι ευθεία. Ο κόσμος στη Φλώρινα έχει μια ευαισθησία. Ενδιαφέρονται για το τραγούδι, το χορό, τον κινηματογράφο, τις τέχνες. Όποτε ερχόταν κάποιο θέατρο στη Φλώρινα πάντα γέμιζε. Και πάντα συνέβαιναν εκθέσεις ζωγραφικής, γλυπτικής, λογοτεχνικές βραδιές», λέει.
Από νωρίς είχε επισημανθεί και από τις μη τοπικές εφημερίδες, η ενεργός και μαζική συμμετοχή του λαού της Φλώρινας στις πολιτιστικές εκδηλώσεις. Ακόμη ιδιαίτερα αυξημένη είναι η συμμετοχή των πολιτών στους συλλόγους με πολιτιστικό αντικείμενο. Ο Φ.Σ.Φ. «ο Αριστοτέλης» είναι ο μεγαλύτερος σύλλογος από την άποψη συμμετοχής του κοινού στη νεότερη ιστορία της πόλης. Θεωρείται ο φορέας της γένεσης του φαινομένου των εικαστικών δημιουργών και σημαντικός παράγοντας της ανέλιξης πολλών από αυτούς. Σπάνια βρίσκεται κάτοικος της πόλης που να μην ήταν σε κάποια στιγμή της ζωής του μέλος σε κάποιου πολιτιστικού συλλόγου της Φλώρινας.
Ακόμη τα καλλιτεχνικά εργαστήρια τα οποία άρχισαν να κατασκευάζονται τη δεκαετία του ’50 για να φτάσουν σ’ ένα σημαντικό αριθμό και ποιότητα αργότερα, λειτούργησαν ως πολύτιμοι για την εποχή χώροι, όπου καλλιεργήθηκε ένα πνεύμα με ποιοτικές αξιώσεις όσον αφορά στα εικαστικά και στα γενικότερα πολιτιστικά προβλήματα των κατοίκων.
Τι είναι όμως εκείνο που δημιούργησε την πλειάδα των εικαστικών δημιουργών σ’ αυτόν τον τόπο; Πολλοί καλλιτέχνες και φιλότεχνοι της Φλώρινας θεωρούν ως κύριο στοιχείο το φυσικό περιβάλλον. Αυτό σε συνδυασμό με τις ιστορικό-κοινωνικές συνθήκες θεμελίωσαν την πολύ ενδιαφέρουσα εικαστική κίνηση στο νομό της Φλώρινας με κύριους εκφραστές της τους Νικόλαο Δογούλη, Στερίκα Κούλη και Δημήτρη Καλαμάρα.
Η «Στέγη Φιλοτέχνων Φλώρινας»
Η έντονη παρουσία των καλλιτεχνών μέσα στην πόλη είχε ως αποτέλεσμα το σχηματισμό μιας ισχυρής ομάδας πολιτών που προχώρησαν σε μια ενέργεια καθοριστική για τα χρονικά του τόπου: τη συσπείρωση τους σε ένα πολιτιστικό φορέα με αποκλειστικό αντικείμενο τον εικαστικό λόγο. Ίδρυσαν το σύλλογο «Στέγη Φιλοτέχνων Φλώρινας» και στόχευσαν στην προσπάθεια για τη βελτίωση της αισθητικής παιδείας των κατοίκων του τόπου.
Παρόλο που οι πρωτεργάτες της κίνησης αυτής ήταν οι ίδιοι οι καλλιτέχνες, εύκολα πλαισιώθηκε από διακόσια και πλέον ευαισθητοποιημένα άτομα της πόλης. Η συλλογική αυτή αντιμετώπιση του εικαστικού δημιουργήματος είχε ως αποτέλεσμα την μακρόπνοη και προγραμματισμένη πλέον οργάνωση των εικαστικών δραστηριοτήτων, με στόχο πάντα την πνευματική καλλιέργεια του κοινού.
Στο Αρχαιολογικό Μουσείο και την Ελληνιστική Πόλη
Το Αρχαιολογικό Μουσείο βρίσκεται στην περιοχή του Σιδηροδρομικού Σταθμού της πόλης. Οργανωμένο σύμφωνα με τις πλέον σύγχρονες μουσειολογικές αντιλήψεις αποτελεί το σημαντικότερο οργανωμένο χώρο ενημέρωσης για την ιστορική πορεία της περιοχής, από την πρώιμη αρχαιότητα ως και τα βυζαντινά χρόνια. Έτσι αποφασίσαμε να κλείσουμε την επίσκεψή μας στη Φλώρινα, επιστρέφοντας στην πιο πρώιμη κατοίκησή της.
Αρχικά στην έκθεση του ισογείου είδαμε τρεις βασικές ενότητες. Στην πρώτη που αναπτύσσεται στην αίθουσα αριστερά της εισόδου ενημερωθήκαμε για τη γεωμορφολογία και ιστορία της περιοχής που καλύπτει σήμερα ο νομός Φλώρινας, από την εποχή της εμφάνισης των πρώτων αρχαιολογικών λειψάνων (5.800 π.Χ.) περίπου ως το τέλος της ρωμαϊκής περιόδου, καθώς και για την έως σήμερα αρχαιολογική έρευνα. Κύριο ωστόσο, θέμα της ενότητας αυτής είναι οι δραστηριότητες του ανθρώπου στην προϊστορική εποχή, με την παρουσίαση ανασκαφικών ευρημάτων και εποπτικού υλικού από τον προϊστορικό οικισμό του Αρμενοχωρίου.
Στις δύο γειτονικές αίθουσες εκτίθενται αντιπροσωπευτικά δείγματα γλυπτικής, κυρίως των ρωμαϊκών χρόνων, από διάφορες περιοχές του νομού: ανάγλυφες επιτύμβιες και αναθηματικές στήλες με ποικίλα θέματα, ανάγλυφα έργα και επιγραφές στο σύνολό τους ελληνικές, που προσφέρουν πλήθος στοιχείων για ονόματα ανθρώπων και πόλεων, θρησκευτικές αντιλήψεις, κοινωνικές συνθήκες και πολιτικές καταστάσεις. Στην τέταρτη αίθουσα του Μουσείου εκτίθεται το εντυπωσιακό ψηφιδωτό που διακοσμούσε το δάπεδο κτιρίου ρωμαϊκών χρόνων από τις Κάτω Κλεινές, που αποκολλήθηκε από τη θέση του και συντηρήθηκε.
Τέλος, στον πρώτο όροφο του Μουσείου είναι εκτεθειμένα ευρήματα των ελληνιστικών χρόνων και της βυζαντινής εποχής. Τα ευρήματα της ελληνιστικής εποχής προέρχονται από τις ανασκαφές αρχαιολογικών χώρων στις Πέτρες Αμυνταίου και στο λόφου του Αγίου Παντελεήμονα στη Φλώρινα.
Η ελληνιστική πόλη της Φλώρινας
Στο νότιο τμήμα της Φλώρινας ο Λόφος του Αγίου Παντελεήμονα δεσπόζει πάνω από την πόλη. Στη βόρεια πλαγιά του, όπου σήμερα είναι κτισμένο το πρώην ξενοδοχείο Ξενία και το εκκλησάκι του Αγίου Παντελεήμονα, που έδωσε και την ονομασία στο λόφο, αποκαλύφθηκε το 1930-1934 τμήμα πόλης των ελληνιστικών χρόνων, τα λείψανα της οποίας καλύφθηκαν στη δεκαετία 1950- 60.
Η ανασκαφική έρευνα των τελευταίων χρόνων αποκάλυψε ένα τμήμα της ίδιας πόλης. Την επισκεφτήκαμε απολαμβάνοντας μαζί και την πανοραμική θέα που είχαν οι πρόγονοί μας στον απέραντο κάμπο της Φλώρινας.
Η πόλη είναι κτισμένη με κανονικά οικοδομικά τετράγωνα, πάνω στα άνδηρα του λόφου που χωρίζονται με στενούς δρόμους, με προσανατολισμό Ανατολικό- Δυτικό. Σε μια έκταση οχτώ περίπου στρεμμάτων έχουν αποκαλυφθεί τα οικιστικά λείψανα τεσσάρων οικοδομικών τετραγώνων, τα οποία χωρίζονται από τρεις κάθετους δρόμους, πλάτους τριών περίπου μέτρων. Καθένα από αυτά περιλαμβάνει τέσσερα- πέντε σπίτια, με λίθινα θεμέλια και ανωδομή από πλιθιά και τοίχους συχνά επιχρισμένους από λευκό κονίαμα, ενώ τα δάπεδά τους ήταν συνήθως χωμάτινα και σπανιότερα στρωμένα με φυσικές ψηφίδες ή κομμάτια κεραμιδιών. Στους στεγασμένους χώρους των σπιτιών αποκαλύφθηκαν εστίες παρασκευής της τροφής, ενώ κάποιοι από τους χώρους αυτούς χρησιμοποιούνταν ως εργαστήρια κατασκευής ειδών κεραμικής ή σιδερένιων εργαλείων, όπως πιστοποιούν οι κλίβανοι που βρέθηκαν.
Τα συμπεράσματα των πρωτοπόρων της έρευνας στην περιοχή ήλθαν να επιβεβαιώσουν και να εμπλουτίσουν οι ανασκαφικές εργασίες της ΙΖ’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων στη δεκαετία του ’80. Πρόκειται για πόλη, η οποία ιδρύθηκε στα χρόνια του Φιλίππου του Β’, με αδιάλειπτη κατοίκηση κατά τους 3ο-1ο αιώνες π.Χ. Η πόλη αυτή με τον καθαρά αγροτικό χαρακτήρα καταστράφηκε από φωτιά στο δεύτερο μισό του 2ου αιώνα π.Χ. όπως αποδεικνύει το πλήθος των καμένων πλιθιών στο στρώμα καταστροφής.
Στην πλούσια οικοσκευή των σπιτιών της πόλης αποτυπώνεται το σύνολο των οικονομικών, κοινωνικών και λατρευτικών δραστηριοτήτων των κατοίκων της. Έτσι, το πλήθος των αποθηκευτικών αγγείων, των σιδερένιων γεωργικών εργαλείων αλλά και των υφαντικών βαρών, σε συνδυασμό με τις μεγάλες ποσότητες καμένων σπόρων σιτηρών μαρτυρούν τη συστηματική ενασχόληση των κατοίκων με τη γεωργο-κτηνοτροφία.
Εκτεταμένες ήταν και οι εμπορικές τους συναλλαγές με διάφορες περιοχές του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Αυτό αποδεικνύουν πλήθος ενσφράγιστων λαβών αμφορέων και η κυκλοφορία νομισμάτων στην πόλη από τη Θάσο, τη Ρόδο, την Πέλλα κ.α. τα αγγεία με ανάγλυφη διακόσμηση μυθολογικών παραστάσεων και τα πήλινα ειδώλια μορφών του ελληνικού πανθέου πιστοποιούν τις λατρευτικές προτιμήσεις των κατοίκων.
Η τελευταία μέρα ένα ενός ταξιδιού, η μέρα της αναχώρησης πάντα είναι λίγο άχαρη: η κούραση των ημερών, το άδειασμα του δωματίου, το φτιάξιμο της βαλίτσας μέχρι και τις τελευταίες εκκρεμότητες, που πρέπει να τακτοποιηθούν. Μέσα σ’ αυτή τη γρήγορη μέρα μια εικόνα μου έμεινε στο νου. Είναι το τελευταίο πράγμα που θυμάμαι από τη Φλώρινα. Έβρεχε, τα σύννεφα βρίσκονταν και πάλι μέσα στην πόλη, κι εγώ κατηφόριζα το δρόμο. Άφηνα πίσω μου την Κεντρική Βιβλιοθήκη, έχοντας πλέον τακτοποιήσει και την τελευταία μου δουλειά. Καθώς περπατούσα άκουσα τους ήχους ενός καλοπαιγμένου βιολιού. Μαζί με τη Βιβλιοθήκη στεγάζεται και το Ωδείο της πόλης όμως μου έκανε εντύπωση το παίξιμο του, ήταν ένα γνωστό κλασικό κομμάτι, που απαιτούσε γρήγορες δοξαριές. Γύρισα λοιπόν το κεφάλι μου κει είδα έναν νεαρό να στέκεται στο παράθυρο του ωραίου κτιρίου, να παίζει το βιολί του κοιτώντας το βουνό, τα σύννεφα και τους δρόμους.
Επίλογος
Ξεκινώντας την εξιστόρηση του ταξιδιού έλεγα πως όταν έχουν ξεθυμάνει οι λεπτομέρειες από έναν τόπο, μένει μια και μόνη αίσθηση. Τώρα με κυριεύουν ακόμα πολλές εικόνες από τη Φλώρινα: η φύση της με την έντονη βίωση του χειμώνα, τα χαμηλά της σύννεφα, τα μελαγχολικά της κτίρια, η βοή του Σακουλέβα, που τη διατρέχει στο μήκος της αλλά και η ιστορία της ως τόπου βαλκανικής όσμωσης πολιτισμών. Όλα τούτα τα στοιχεία συνταιριαγμένα φτιάχνουν μια πραγματικότητα ξεχωριστή, ενεργειακά φορτισμένη· φυσικό ντεκόρ στο σινεμά του Θεόδωρου Αγγελόπουλου. Λοιπόν, ακόμη κι αν δεν ξέρω τι θα μείνει με τον καιρό από τη Φλώρινα, είμαι σίγουρη για το εξής πράγμα: πως η Φλώρινα είναι εκφραστική, είναι ατμοσφαιρική, εμπνέει και σε αγγίζει με μοναδικό τρόπο. Με όλο το βάρος που ενέχουν αυτές οι λέξεις.
Βιβλιογραφία
Λαζάρου Αναστ. Μέλλιου, Φλώρινα απ’ τα πολλά της, Φλώρινα 2003
Τάκης Μπέσσας, Η εικαστική Φλώρινα (1941-1976), Δημόσια Βιβλιοθήκη Φλώρινας 1993
Παύλος Κούφης, Λαογραφικά Φλώρινας- Καστοριάς, Αθήνα
Σύλλογος Αρχιτεκτόνων Φλώρινας, «Παραδοσιακή Φλώρινα, Η αρχιτεκτονική μας κληρονομιά», Αύγουστος ‘88
Ευχαριστώ ιδιαίτερα τη Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Φλώρινας για τη φιλοξενία μας στο ωραιότατο ξενοδοχείο «Φαίδων Palace» και συγκεκριμένα την κα. Πιτόσκα και κα. Κώττα και τους συνεργάτες τους για την πολύτιμη βοήθειά τους. Ακόμη τον κ. Σουέρεφ του Αρχαιολογικού Μουσείου και την κα. Ρήνα Μηλώση του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον κ. Λάζαρο Μέλλιο, πού με την ανιδιοτελή προσφορά του έσωσε μέσα στα βιβλία του τη λαογραφία της περιοχής.
Χρήσιμες πληροφορίες
Κωδικός τηλεφωνικής κλήσης Φλώρινας 23850
Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Φλώρινας 46090
Δήμος Φλώρινας 22620
Διεύθυνση Τουρισμού 46050-1
Φ.Σ.Φ. «Ο Αριστοτέλης» 22754
Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης 29444
Λέσχη Πολιτισμού 22277
Σταθμός Υπεραστικών λεωφορείων Φλώρινας 22430
ΟΣΕ Φλώρινας 22404
ΤΑΧΙ Φλώρινας 22800, 23100, 22700
Ξενοδοχεία
Φαίδων 44800
Αντιγόνη 23491
Λύγκος 28322
Ελληνίς 22671-2
Φιλίππειον 23346
Φιλαρέτη 23587