home Άρθρα Ενοποίηση Αρχαιολογικών Χώρων Αθήνας, Δ’ Μέρος
Ενοποίηση Αρχαιολογικών Χώρων Αθήνας, Δ’ Μέρος

Το αρχαιολογικό τοπίο στη βορειοδυτική πλαγιά του λόφου της Ακρόπολης, το οποίο με μια ομαλή μετάβαση συνδέεται – μέσω των οδικών αξόνων Απ. Παύλου και Αδριανού – με τον ιστό της σύγχρονης πόλης, παραπέμπει σε άρρηκτα συνδεδεμένες μνήμες με την εξέλιξη του οικοδομικού πυρήνα που διαχρονικά απετέλεσε το κέντρο της πολιτικής, κοινωνικής, εμπορικής, πνευματικής  και  πολιτιστικής  ζωής  τη  αρχαίας  Αθήνας”  διαβάζω   στο ενημερωτικό έντυπο για την Ενοποίηση Αρχαιολογικών Χώρων της Αθήνας που έχει εκδώσει το Υπουργείο Πολιτισμού κι αμέσως κατανοώ τα συναισθήματα του δέους και της ευθύνης που κατέλαβαν, όπως μου είπε, την αρχαιολόγο κ. Ελένη Φωκά, όταν ανέλαβε το 1997 την ανάδειξη αυτού του βαρυσήμαντου και βαρυφορτωμένου με μνήμες χώρου. Ενός χώρου που φθάνει σήμερα τα 400 περίπου στρέμματα.

Κείμενο: Δρ. Μαίρη Μπελογιάννη
Φωτογραφίες: Γιάννης Κουτσούκος
Ενοποίηση Αρχαιολογικών Χώρων Αθήνας, Δ’ Μέρος
Κατηγορίες: Μνημεία
Προορισμοί: ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ, Αθήνα

Αρχαία Αγορά και Άρειος Πάγος.

 

«Το αρχαιολογικό τοπίο στη βορειοδυτική πλαγιά του λόφου της Ακρόπολης, το οποίο με μια ομαλή μετάβαση συνδέεται – μέσω των οδικών αξόνων Απ. Παύλου και Αδριανού – με τον ιστό της σύγχρονης πόλης, παραπέμπει σε άρρηκτα συνδεδεμένες μνήμες με την εξέλιξη του οικοδομικού πυρήνα που διαχρονικά απετέλεσε το κέντρο της πολιτικής, κοινωνικής, εμπορικής, πνευματικής και πολιτιστικής ζωής τη αρχαίας Αθήνας» διαβάζω στο ενημερωτικό έντυπο για την Ενοποίηση Αρχαιολογικών Χώρων της Αθήνας που έχει εκδώσει το Υπουργείο Πολιτισμού κι αμέσως κατανοώ τα συναισθήματα του δέους και της ευθύνης που κατέλαβαν, όπως μου είπε, την αρχαιολόγο κ. Ελένη Φωκά, όταν ανέλαβε το 1997 την ανάδειξη αυτού του βαρυσήμαντου και βαρυφορτωμένου με μνήμες χώρου. Ενός χώρου που φθάνει σήμερα τα 400 περίπου στρέμματα.

Βρέθηκα να περπατώ ένα ηλιόλουστο πρωινό συντροφιά με την κ. Φωκά, πολύτιμη οδηγό της περιπλάνησής μου στο χώρο όπου «συνηγείροντο», συναθροίζονταν δηλαδή, οι αρχαίοι Έλληνες, αλλά και οι κατοπινοί, κατακτητές ή μη.

Ξαναβρέθηκα στον ίδιο χώρο, μετά από μήνες, ύστερα από πρόσκληση της αρχαιολόγου κ. Νικολέττας Σαραγά, η οποία ανέλαβε από το Μάρτιο 2003 την ευθύνη του έργου της Ενοποίησης και υπέστη, όπως και η αρχαιολόγος κ. Βάσω Χριστοπούλου και οι συνεργάτες τους, την πίεση της ετοιμασίας παράδοσης ενός χώρου ικανού να συγκινήσει και να εντυπωσιάσει τους ηγέτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, οι οποίοι «συνηγέρθησαν» σ’ αυτόν τον ιερό χώρο, συμβολικά, προκειμένου να υπογράψουν την ένταξη των δέκα νέων χωρών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

«Αγορά», «αγοράζω», «αγορεύω», τρεις από τις πιο σημαντικές λέξεις της ελληνικής γλώσσας σε διαχρονικό επίπεδο, παραγόμενες εκ του «αγείρω», βρήκαν σ’ αυτόν εδώ το χώρο της Αρχαίας Αγοράς, καθώς και της παρακείμενης, της Ρωμαϊκής, την τέλεια έκφρασή τους.

Και πρώτα – πρώτα η λέξη «αγορά», ο τόπος συγκέντρωσης του αθηναϊκού λαού από τη μυκηναϊκή περίοδο κι εξής, όταν δηλαδή οι διοικητικές ανάγκες αυξήθηκαν κι επέβαλαν την επέκταση και την οικοδόμηση κτηρίων βόρεια του λόφου της Ακρόπολης.

Κατόπιν η λέξη «αγοράζω», ψωνίζω πράγματα στην αγορά, γιατί στο μέρος όπου καθημερινά συναθροίζεται πολύς κόσμος αναπτύσσεται η ανάγκη του εμπορίου και της συναλλαγής, κατ’ αρχάς τροφίμων (όψον = τροφή, έδεσμα) και κατόπιν άλλων αγαθών.

Τέλος, η λέξη «αγορεύω», μιλώ στην αγορά δηλαδή, λέω τις απόψεις μου δημόσια, ως φυσικό επακόλουθο των παραπάνω αναγκών.

Τον χώρο της Αρχαίας Αγοράς τον ορίζουν οι οδοί Απ. Παύλου,  Αδριανού και  Βρυσακίου. Σ’ αυτόν περιλαμβάνονται το κεντρικό τετράγωνο της Αγοράς, η Βιβλιοθήκη Πανταίνου, οι λόφοι του Αγοραίου Κολωνού και του Αρείου Πάγου, τμήματα δύο μεγάλων αρχαίων δήμων, της Μελίτης και του Κολλυτού και η  περιοχή του Ελευσινίου Ιερού. Μέχρι το 1997, όταν δηλαδή άρχισε η ανάδειξη αυτού του αρχαιολογικού χώρου, λειτουργούσε ως οργανωμένο τμήμα μόνον το κεντρικό τετράγωνο, κυρίαρχο μνημείο του οποίου είναι, αναμφίβολα, η Στοά του Αττάλου.

Το μνημειώδες αυτό οικοδόμημα του 2ου αι. π.Χ. ήταν άλλο ένα δώρο της περγαμηνής ηγεμονικής οικογενείας των Ατταλιδών στην Αθήνα, τη λατρεμένη πόλη. Το πρώτο ήταν η Στοά που ίδρυσε ο Ευμένης  Β’ και στόλισε τη νότια πλαγιά του λόφου της Ακρόπολης. Ο αδελφός του, Άτταλος Β’ (159-138 π.Χ.), αναζήτησε χώρο, για να οικοδομήσει τη δική του Στοά και τον βρήκε στην Αρχαία Αγορά. Ζήτησε τότε να του σχεδιάσουν μια Στοά μεγαλοπρεπή που να κλείνει την Αγορά στα ανατολικά. Το μήκος της βέβαια ήταν αρκετά μικρότερο από αυτό της Στοάς του Ευμένους (περίπου 46,5 μ. μικρότερο), αλλά το πλάτος της ήταν λίγο μεγαλύτερο (περί τα 2,35 μ.). Λιγότεροι ήταν και οι δωρικοί κίονες που κοσμούσαν την πρόσοψη (45 έναντι 64), αλλά και οι ιωνικοί, εσωτερικά (22 έναντι 32). Αυτή όμως η Στοά αναστηλώθηκε και χρησιμοποιείται, αν και για άλλους σκοπούς, ακόμα και σήμερα. Τα είκοσι ένα δωμάτιά της και στο ισόγειο και στον πάνω όροφο, τα αρχαία χρόνια ενοικιάζονταν από την πόλη και μάλιστα με πολύ υψηλό ενοίκιο σε καταστηματάρχες. Σήμερα, σαράντα επτά χρόνια μετά την αποκατάστασή τους, η οποία βασίσθηκε στις μελέτες του Ιω. Τραυλού και επιτεύχθηκε χάρη στη γενναιοδωρία του John D. Rockefeller, τα δωμάτια αυτά φιλοξενούν τα εργαστήρια, τις αποθήκες φύλαξης ευρημάτων, τα γραφεία, τόσο της Αμερικανικής Αρχαιολογικής Σχολής όσο και της Α’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και βέβαια το Μουσείο με τα πολύ ενδιαφέροντα εκθέματα που προέρχονται από τις ανασκαφές που έγιναν και συνεχίζουν να γίνονται στο χώρο. Τα εκθέματα αυτά παρουσιάζουν εξελικτικά την ιστορία του χώρου από τότε που εχρησιμοποιείτο ως νεκροταφείο και οπωσδήποτε από τη χρήση του ως χώρου πολιτικών, θρησκευτικών και εμπορικών συναθροίσεων.

Η τελετή ένταξης των νέων χωρών στην Ευρωπαϊκή Ένωση επιτάχυνε τις εργασίες καθαρισμού της Στοάς, τουλάχιστον στο ισόγειο. Όπως μου είπε η κ. Σαραγά, ειδικευμένο συνεργείο καθάρισε τους κίονες και τα νεώτερα τμήματα του κτηρίου. Επί δυόμισι μήνες δέκα συντηρητές καθάρισαν όλα τα γλυπτά. Αποτέλεσμα; Η Στοά λάμπει, κυριολεκτικά!

Στο ίδιο χρονικό διάστημα ξεκίνησε και η ανακαίνιση του Μουσείου, η οποία θα ολοκληρωθεί με την επανέκθεση των ευρημάτων των ανασκαφών και βεβαίως με την καλύτερη σήμανσή τους. Μάλιστα, θα γίνει και μια ειδική σήμανση για τους μαθητές που θα επισκέπτονται το Μουσείο με τους δασκάλους και τους καθηγητές τους, χωρίς να έχουν μπει στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα που συνεχίζει να εκτελεί το Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων του Υπουργείου Παιδείας.

Η Στοά του Αττάλου ήταν το τελευταίο κοινωφελές έργο της οικογενείας των Ατταλιδών, καθώς πέντε χρόνια μετά το θάνατο του ευεργέτη (133 π.Χ.) το κράτος της Περγάμου περιήλθε στους Ρωμαίους. Ποια άλλα μνημεία όμως γνωρίζουμε μέσα στο χώρο της Αρχαίας Αγοράς και ποια αναδείχθηκαν με τις εργασίες της Ενοποίησης;

Ελάχιστες θα ήταν οι γνώσεις μας για τα αρχαία κτίσματα της ΒΔ πλαγιάς της Ακρόπολης, αν δεν απαλλοτριωνόταν το 1931 η γραφική συνοικία Βρυσάκι που είχε αναπτυχθεί στην περιοχή, προκειμένου να αρχίσουν οι ανασκαφικές εργασίες από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών της Αθήνας, οι οποίες συνεχίζονται και σήμερα. Βέβαια ελάχιστο τμήμα έχει ανασκαφεί, με αποτέλεσμα οι  δυσκολίες  ταύτισης ορισμένων μνημείων της Αγοράς του Θησέα να είναι ακόμα ανυπέρβλητες. Ωστόσο, εκεί όπου οι ανασκαφές έφθασαν σε βαθιά στρώματα, αποκάλυψαν πως λίγο πριν το 3000 π.Χ. ο τόπος αυτός είχε ζωή και πως κατοικείτο από τις αρχές του 12ου π.Χ. αι. Τα λείψανα των σπιτιών που βρέθηκαν χρονολογήθηκαν από την Πρωτογεωμετρική και τη Γεωμετρική περίοδο (1100-700 π.Χ.). Ταφική χρήση είχε από πολύ παλιά ο χώρος, όπως καταδεικνύουν οι τάφοι της Πρωτοελλαδικής και της Μεσοελλαδικής περιόδου (3000-1550 π.Χ.).

Από τον 6ο αι. π.Χ. αρχίζει η οικοδόμηση δημοσίων κτηρίων, προφανώς επειδή η κορυφή του λόφου της Ακρόπολης ασφυκτιούσε κι επειδή ήταν ανάγκη να δημιουργηθεί μια αγορά. Οι οικοδομικές εργασίες συνεχίσθηκαν αδιάλειπτα και κατά την Κλασική, την Ελληνιστική και τη Ρωμαϊκή περίοδο, οπότε έγινε η μεταφορά της Αγοράς του Άστεως δια της αρχαίας Πλατείας οδού στην περιοχή της γνωστής μας Ρωμαϊκής Αγοράς. Κι επειδή, όπως φαίνεται, ο τόπος όπου δημιουργείται μια αγορά δεν είναι τυχαίος και το Σταροπάζαρο, η αγορά της περιόδου της Τουρκοκρατίας δηλαδή, αλλά και το Μοναστηράκι σήμερα (η ονομασία προέρχεται από το «Μέγα Μοναστήριον της Παντανάσσης» που ιδρύθηκε τον 10ο ή κατ’ άλλους τον 12ο αι.) δεν άλλαξαν θέση.

Οι επισκέπτες της Αρχαίας Αγοράς μπορούν να επιλέξουν μία από τις τρεις εισόδους της, προκειμένου να εισέλθουν στο χώρο. Μία επί της οδού Αδριανού, μία στην πλατεία Θησείου και μία στην περιοχή των Αγίων Αποστόλων. Εγώ επέλεξα την είσοδο επί της Αδριανού, καθώς η επίσκεψή μου στο χώρο της Αρχαίας Αγοράς ακολούθησε αυτής στον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμεικού. Τελικά, έχοντας επισκεφθεί όλους τους αρχαιολογικούς χώρους κατέληξα πως η πιο ελκυστική διαδρομή, προκειμένου να ταξιδέψει κανείς στο χρόνο και να γνωρίσει το παρελθόν αυτής της πολύ γοητευτικής πόλης, είναι αυτή που ξεκινά από το Δίπυλο και την Ιερά Πύλη κι ακολουθεί την πορεία της πομπής των Παναθηναίων. Η πομπή, ως γνωστόν, παριστάνεται εξαιρετικά στη ζωφόρο του Παρθενώνα. Οι επιβάτες που χρησιμοποιούν το Μητροπολιτικό Σιδηρόδρομο Αθηνών (ΜΕΤΡΟ) έχουν την ευκαιρία, όταν αποβιβασθούν στο σταθμό «Ακρόπολις», να θαυμάσουν στον τοίχο της αποβάθρας τα αντίγραφα των τελευταίων δεκαπέντε από τους σαράντα επτά λίθους της βόρειας ζωφόρου. Σ’ αυτούς παριστάνονται οι ιππείς που παρελαύνουν σε φάλαγγες καλπάζοντας ρυθμικά. Την πομπή παρακολουθούσαν πολλοί Αθηναίοι από τις βεράντες της Μεσαίας Στοάς και της Στοάς του Αττάλου.

Για τον άνθρωπο που η επίσκεψη σε έναν αρχαιολογικό τόπο δεν είναι αγγαρεία ή επιβολή ενός «ταξιδιωτικού πακέτου», αλλά συνειδητή επιλογή που ικανοποιεί την ανάγκη μέθεξης με το «γίγνεσθαι» μιας άλλης εποχής, η οδός Παναθηναίων δεν είναι απλά ένας δρόμος από το παρελθόν. Είναι το ίδιο το παρελθόν, καθώς πάνω στο κατάστρωμά της άφησαν τα ίχνη τους χιλιάδες άνθρωποι, Αθηναίοι και μη, οι οποίοι έρχονταν από διάφορα μέρη της Ελλάδας, για να πάρουν μέρος στην πιο σημαντική γιορτή των Αθηνών, τα Παναθήναια. Είναι ποτισμένος από τον ιδρώτα των αλόγων που ανέβαιναν ασθμαίνοντας το τελευταίο ανηφορικό τμήμα της οδού, κουβαλώντας στην πλάτη τους προσκυνητές και είναι χαραγμένος από τις ρόδες του πλοίου, πάνω στο οποίο έλαμπε πάγχρυσος ο ιερός ο πέπλος της Θεάς που θα κάλυπτε το άγαλμά της.

«Οι επιφανειακές αποχωματώσεις που έγιναν με το έργο της Ενοποίησης αποκάλυψαν το δυτικό αγωγό της οδού που χρονολογείται στον 2ο αι. π.Χ. και είναι εξαιρετικά χρήσιμος, καθώς βοηθά πάρα πολύ στην αποστράγγιση των νερών του καταστρώματος της οδού. Η οδός βέβαια θα επιστρωθεί με ειδικό υλικό που η σύνθεσή του θα προσομοιάζει μ’ αυτή του εδάφους» μου είχε πει στην πρώτη μου επίσκεψη η κ. Φωκά. Στη δεύτερη επίσκεψή μου είδα το αποτέλεσμα, το οποίο ήταν αρκετά καλό. «Εκτός από την οδό Παναθηναίων έχει επιστρωθεί η Δυτική Οδός και είναι σε εξέλιξη η διαδρομή του ανδήρου της Μεσαίας Στοάς, όπου και θα γίνουν κάποιες κατασκευές για άτομα με ειδικές ανάγκες» μου είπε η κ. Σαραγά.

Εκείνο που απασχόλησε και συνεχίζει να απασχολεί τους ερευνητές της οδού Παναθηναίων είναι το εύρος της. Φαίνεται ότι δεν ήταν το ίδιο σε όλες τις περιόδους. Πάντως, κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο ήταν περίπου δέκα μέτρα.

Κάτι που τράβηξε αρκετές φορές την προσοχή μου, καθώς περπατούσα στο χώρο της Αγοράς, ήταν κάποιοι επιμελημένοι λιθοσωροί, αποτελούμενοι από αρχιτεκτονικά μέλη. Τα μέλη αυτά, όπως πληροφορήθηκα, ήταν διάσπαρτα στο χώρο και τοποθετήθηκαν «διδακτικά» σε διάφορα σημεία, προκειμένου να προσφέρουν γνώση σε μαθητές, μελετητές, αλλά και «υποψιασμένους» επισκέπτες, οι οποίοι θα μπορούν μ’ αυτό τον τρόπο να «διαβάσουν» με την ησυχία τους ένα αρχαίο μέλος. Βέβαια, οι λιθοσωροί αυτοί δεν έγιναν τυχαία, αλλά βάσει συγκεκριμένης αισθητικής γραμμής.

Κάθε φορά που επισκέπτομαι την Αρχαία Αγορά εύχομαι να βρεθεί κάποτε ένας τρόπος, ώστε ο επισκέπτης που το επιθυμεί να γυρίζει πίσω στο χρόνο και να ζει λίγες στιγμές από τη ζωή των αρχαίων Αθηναίων. Να μπορεί να δει για παράδειγμα τα μουσικά και αθλητικά δρώμενα που λάμβαναν χώρα στο Ωδείον και πρόσφεραν αγωγή ψυχής στους Αθηναίους, οι οποίοι λάτρευαν τους εξαίσιους ήχους των μουσικών οργάνων και το θέαμα των ωραίων, καλογυμνασμένων κορμιών.

Η πινακίδα στο Ωδείον του Αγρίππα είναι απαρχαιωμένη. Ευτυχώς, σύντομα θα αντικατασταθεί, καθώς δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στη σήμανση των μνημείων. «Θα μπουν αναλόγια με σχέδια, φωτογραφίες και αναπαραστάσεις των μνημείων που θα βοηθούν τον επισκέπτη να «αντιλαμβάνεται» το μνημείο» μου είπε η κ. Σαραγά.

Το Ωδείον που ανηγέρθη περί το 15 π.Χ. από το γαμπρό του αυτοκράτορα Αυγούστου, Μάρκο Βιψάνιο Αγρίππα και το οποίο περί το 400 μ.Χ. μετετράπη σε Γυμνάσιο, εντυπωσιάζει τον επισκέπτη λόγω των κολοσσιαίων αγαλμάτων, των «Γιγάντων», που κοσμούσαν την είσοδό του. Αυτά τράβηξαν την προσοχή μου και ξεκίνησα απ’ αυτό το σημείο την περιήγησή μου. Αφού λοιπόν διάβασα στην ενημερωτική πινακίδα την εξελικτική πορεία του οικοδομήματος, έστρεψα το βλέμμα μου απέναντι. Εκεί υπήρχε ο βωμός των δώδεκα Ολυμπίων Θεών, ο οποίος σήμερα σώζεται κατά το ήμισυ. Το άλλο μισό καταστράφηκε  κατά την κατασκευή της σιδηροδρομικής γραμμής του Η.Σ.Α.Π., το 1890. Το μνημείο είναι πολύ σημαντικό, γιατί στο παρελθόν συνιστούσε οροθετικό σημείο. Ήταν η αφετηρία μέτρησης των οδικών αποστάσεων για την Αττική.

Ακολουθώντας τη Δυτική Οδό, εκατέρωθεν της οποίας υπήρχαν πολύ σπουδαία πολιτικά και διοικητικά κτήρια, έφθασα στο λόφο του Αγοραίου Κολωνού. Ορισμένοι επιλέγουν να αρχίσουν την περιήγησή τους στο χώρο της Αρχαίας Αγοράς από αυτό το σημείο, ίσως διότι έλκονται από τον πανέμορφο ναό του Ηφαίστου που κοσμεί την κορυφή του χθαμαλού λόφου ή ίσως επειδή η θέα της Αγοράς από αυτό το σημείο είναι εξαιρετική.

Παλαιότερα πιστευόταν πως ο ναός, ο ωραιότερος που έγινε ποτέ για τον κάπως άσχημο Ήφαιστο, ήταν ναός αφιερωμένος στο Θησέα, γιατί στη ζωφόρο, καθώς και σε ορισμένες μετόπες, παριστάνονταν οι άθλοι του μυθικού ήρωα. Μάλιστα, η ονομασία «Θησείο» δόθηκε σε ολόκληρη τη γύρω συνοικία, κάτι που ισχύει ακόμα και σήμερα. Ο ναός όμως έγινε για να στεγάσει όχι μόνον τη λατρεία των Αθηναίων στον πιο καλόψυχο και πιο άτυχο ερωτικά θεό από τους Ολυμπίους, στον «χαλκέα» Ήφαιστο, αλλά και τη λατρεία τους στην Αθηνά Εργάνη, γεγονός όχι περίεργο, καθώς και οι δύο θεοί ήταν γνωστοί ως προστάτες των τεχνών και των επαγγελμάτων, των χαλκουργών ο Ήφαιστος, των κεραμέων η Αθηνά. Αρκετά πικάντικη είναι η εκδοχή που παραθέτει ο περιηγητής Παυσανίας (2ος αι. μ.Χ.) για τη συλλατρεία Ηφαίστου-Αθηνάς. Θέλει, λέει, να θυμίσει την ανολοκλήρωτη ερωτική σχέση των δύο θεών, σχέση η οποία οδήγησε στη γέννηση του Εριχθόνιου.

Η ανοικοδόμηση του δωρικού περίπτερου ναού με τη διώροφη εσωτερική κιονοστοιχία στο σηκό κράτησε πολλά χρόνια, συγκεκριμένα από το 465 έως το 420 π.Χ. Αιτία ήταν τα πολυδάπανα και πολυετή έργα της Ακρόπολης και ο επαίσχυντος Πελοποννησιακός πόλεμος. Έγινε όμως ένας πολύ ωραίος ναός και είναι ο μόνος που στέκει τόσο καλοδιατηρημένος.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει η χρήση του ναού την μετά Χριστόν εποχή. Επί αυτοκράτορος Ιουστινιανού μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό και μάλιστα αφιερώθηκε στον Άγιο Γεώργιο Ακαμάτη. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας χρησιμοποιήθηκε ως στάβλος και ως χώρος ταφής των ξένων περιηγητών. Λειτούργησε επίσης και ως μονή, αλλά και ως αρχαιολογικό και βυζαντινό μουσείο. Όλες αυτές οι χρήσεις κράτησαν «ζωντανό» το ναό ως τις μέρες μας. Στις εργασίες της Ενοποίησης συμπεριελήφθη η χαρτογράφηση της ζωφόρου και η συντήρηση της στέγης του που γίνεται από τη Διεύθυνση Αναστήλωσης του Υπουργείου Πολιτισμού.

Ένα πολύ σημαντικό μνημείο είναι αυτό των επωνύμων ηρώων. Σ’ αυτό οι Αθηναίοι αναρτούσαν πίνακες με τα νέα της ημέρας, για παράδειγμα ποιοι στρατεύονταν, από ποια φυλή και πολλές άλλες πληροφορίες για την καθημερινή ενημέρωση των πολιτών. Λειτουργούσε δηλαδή το μνημείο, όπως λειτουργεί σήμερα ο ημερήσιος τύπος.

Ο περίπατός μου με έφερε σιγά – σιγά εμπρός στο μεγαλύτερο «εμπορικό κέντρο» της αρχαιότητας. Η Μεσαία Στοά, διώροφη, με μήκος 146 μ. έκλεινε το χώρο μεταξύ της Στοάς του Αττάλου και της Θόλου. Ακριβώς απέναντί της υπήρχε η Νότια Στοά ΙΙ (σημειωτέον πως υπήρχε και Νότια Στοά Ι που είχε κτισθεί στο τελευταίο τέταρτο του 5ου αι. π.Χ. και στα δωμάτιά της που εχρησιμοποιούντο ως τραπεζαρίες συνήθιζε να κάνει τις συζητήσεις του ο Σωκράτης). Η Νότια Στοά ΙΙ υπέστη σοβαρές καταστροφές κατά τη ρωμαϊκή λεηλασία του 86 π.Χ. και στη συνέχεια κατέρρευσε.

Η Μεσαία Στοά μαζί με τη Νότια Στοά ΙΙ και την Ανατολική δημιουργήθηκαν την ίδια χρονική περίοδο (β’ και γ’ τέταρτο του 2ου αι. π.Χ.) με σκοπό να αποτελέσουν ένα μεγάλο συγκρότημα γύρω από έναν ελεύθερο χώρο, κάτι σαν αυλή, όπου ελάμβαναν χώρα ποικίλες δραστηριότητες. Αυτό άλλωστε επέβαλε το πνεύμα της εποχής. Αργότερα φαίνεται πως όλο αυτό το κτηριακό συγκρότημα της νότιας πλευράς της Αγοράς μετατράπηκε σε Γυμνάσιο που έμεινε γνωστό ως «Πτολεμαίον» από τον ιδρυτή του, Πτολεμαίο Β’ τον Φιλάδελφο (283-246 π.Χ.).

Στα νότια της Στοάς του Αττάλου, εκεί δηλαδή που αρχίζει η ανηφοριά με κατεύθυνση τον ιερό βράχο υπήρχε η ονομαστή Βιβλιοθήκη που πήρε το όνομά της από τον επώνυμο άρχοντα Πάνταινο, ο οποίος, μάλιστα, στην ιδρυτική επιγραφή που είναι χαραγμένη στο ανώφλι της εισόδου, αυτοαποκαλείται «ιερέας των μουσών, φίλων της σοφίας». Από την επιγραφή αυτή μαθαίνουμε έμμεσα και το πότε ακριβώς κτίσθηκε το οικοδόμημα, καθώς ο σεβαστός άρχων το αναθέτει στην Αθηνά Πολιάδα, στον αυτοκράτορα Τραϊανό και στην πόλη των Αθηνών. Φαίνεται όμως πως ήταν αρκετά σχολαστικός, διότι κάνει και αναλυτική περιγραφή του «τάματός» του, αναφέρει λοιπόν ότι αναθέτει «τας έξω στοάς, το περίστυλον, την βιβλιοθήκην μετά των βιβλίων, τον εν αυτοίς πάντα κόσμον». Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι ευρεθείσες επιγραφές με τον κανονισμό λειτουργίας της Βιβλιοθήκης, για παράδειγμα «βιβλίον ουκ εξενεχθήσεται, επεί ωμόσαμεν», «ανυγήσεται από ώρας πρώτης μέχρι έκτης». Η Βιβλιοθήκη καταστράφηκε από τους Ερούλους το 267 μ.Χ. κι έτσι δεν έχουμε κανένα ίχνος της. Πάνω στα ερείπιά της πάτησε το υστερορρωμαϊκό τείχος που έχτισαν βιαστικά οι Αθηναίοι, αμέσως μετά το αποφασιστικό κτύπημα που δέχθηκαν από τους βαρβάρους αυτούς επιδρομείς. Το τείχος αυτό άρχιζε από τη γνωστή σήμερα Πύλη Μπελέ της Ακρόπολης και κατέβαινε προς την Αγορά ακολουθώντας την οδό Παναθηναίων. Μετά τη Στοά του Αττάλου στρεφόταν προς τα ανατολικά, περνούσε την άλλη, γνωστή, Βιβλιοθήκη του Αδριανού, συνέχιζε άλλα 200 μ. ανατολικότερα και στη συνέχεια στρεφόταν προς το νότο, όπου συναντούσε πάλι τον περίβολο της Ακρόπολης.

Η σημαντικότητα του τείχους αυτού, που ας σημειωθεί ότι ένα μέρος του, αυτό που είναι εκτός περίφραξης, μέχρι το 1997 ήταν έρμαιο των «καλλιτεχνικών διαθέσεων» περιθωριακών νεαρών, είναι πολύ μεγάλη, καθώς έχουν εντοιχιστεί στην τοιχοποιία του πλείστα αρχιτεκτονικά μέλη από τα μνημεία της Αγοράς, τα οποία γκρεμίσθηκαν με την επιδρομή των Ερούλων. Και βέβαια έχει «εντοιχιστεί» η πίκρα και η ανασφάλεια των Αθηναίων που υπέστησαν τρομερό σοκ από τις φοβερές καταστροφές. Φαίνεται πως τα «grafities» πάνω στο μνημείο που  έφθαναν σε μήκος τα 25 μ. και είχαν ύψος περίπου 2 μ. προκαλούσαν μεγάλο πόνο στους αρχαιολόγους, οι οποίοι δεν μπορούσαν να αντιμετωπίσουν τους παρείσακτους περιθωριακούς τύπους που χρησιμοποιούσαν ανεξέλεγκτα το χώρο, διότι τόσο η κ. Φωκά όσο και η κ. Σαραγά επανειλημμένα μου τόνισαν πως το πιο σημαντικό στο έργο της Ενοποίησης είναι ότι με την εξυγίανση που έγινε αναδείχθηκαν μνημεία περίφημα, τα οποία μέχρι τώρα «ασφυκτιούσαν» κάτω από μια χλωρίδα που θύμιζε ζούγκλα και από ασχήμιες που δημιουργεί το χέρι όσων δεν γνωρίζουν την αξία αυτών των μνημείων.

Η αποκατάσταση της εικόνας του υστερορρωμαϊκού τείχους απαίτησε πάρα πολλή δουλειά. Πολλή δουλειά απαίτησε επίσης και η εξυγίανση μιας περιοχής που ήταν θαμμένη κυριολεκτικά κάτω από σκουπίδια και οργιώδη βλάστηση. Πρόκειται για την περιοχή στη βόρειο πλαγιά του Αρείου Πάγου όπου επιβεβαιώθηκαν, μετά από ανασκαφικές έρευνες, οι περίφημες Φιλοσοφικές Σχολές των Αθηνών.

Εκτός από την Ακαδημία του Πλάτωνος υπήρχαν στα κλασικά χρόνια ιδιωτικές κατοικίες, οι οποίες λειτουργούσαν ως Σχολές. Αυτές οι πανέμορφες κατοικίες, η αρχιτεκτονική των οποίων είναι ενδεικτική της αρχιτεκτονικής που επιθυμούσαν οι πλούσιοι πολίτες της Αθήνας, είχαν υποστεί κάθε είδους βανδαλισμό. Το ίδιο και το Νυμφαίο, μια ημικυκλική κρήνη των μέσων του 2ου αι. μ.Χ., την οποία τροφοδοτούσε με τα νερά της η Κλεψύδρα, αλλά και η περιοχή Doerpfeld, η οποία διαμορφώνεται και εξυγιαίνεται.

Ασθμαίνοντας λίγο, λόγω της ανηφοριάς, φθάνω στο χώρο του Ελευσινίου Ιερού. Αισθάνομαι να με συγκλονίζει όχι τόσο η ιερότητα του χώρου, στον οποίο υπήρχε ναός αφιερωμένος στη Δήμητρα και την Περσεφόνη, όσο η έξυπνη κίνηση των Αθηναίων, οι οποίοι έφτιαξαν το ιερό ως μια ένδειξη της πρόθεσής τους να συμφιλιωθούν με το δήμο της Ελευσίνας. Τα κτήρια εντός του ιερού ανήκουν σε διάφορες φάσεις. Το κεντρικό ορθογώνιο κτήριο με το άδυτο στο εσωτερικό του ήταν ο ναός (αρχές 5ου αι. π.Χ.). Το τελευταίο τέταρτο του 5ου αι. π.Χ. οι Αθηναίοι έφτιαξαν στα ανατολικά του ναού ένα στενόμακρο βάθρο, το οποίο, κατά πάσαν πιθανότητα, στήριζε στήλες, πάνω στις οποίες είχαν αναγραφεί οι εκποιήσεις των περιουσιών εκείνων που βεβήλωσαν τα μυστήρια της Δήμητρας το 415 π.Χ. Το δεύτερο μισό του 4ου αι. π.Χ. χτίσθηκε ένα μαρμάρινο πρόπυλο στη ΝΔ γωνία του ιερού και στην Πρώιμη Ρωμαϊκή περίοδο έγινε επέκταση του ιερού προς Νότον, για να χτισθεί μια στοά.

Τη ώρα που η κ. Φωκά μου έδειχνε την πύλη του ναού και πιο κάτω τα ίχνη από ρωμαϊκές οικίες, εργαστήρια και στοές, μια γνώριμη φωνή με έκανε να στρέψω προς τα πίσω και να αναγνωρίσω στο πρόσωπο της νεαρής αρχαιολόγου, που εκείνη τη στιγμή ασχολείτο με κάποια επιχωμάτωση, τη φίλη Νατάσσα Αγγελοπούλου. Νομίζω ότι κάπου ζήλεψα τη θέση της, καθώς είναι αρκετά ενδιαφέρον και προκλητικό συνάμα να αναλαμβάνεις τη διαμόρφωση και την εξυγίανση ενός πολύ σημαντικού, όπως αυτός εδώ, χώρου και να προσπαθείς να τον κάνεις «ευανάγνωστο» στους επισκέπτες. «Ευανάγνωστος» σημαίνει, όπως μου είπε, να μπορεί κάποιος να διακρίνει εύκολα, ειδικά σ’ αυτόν το χώρο που έχει πολύ μεγάλη διάρκεια χρήσης, τα ποικίλα λείψανα, τα οποία όλα μαζί αποτελούν ένα σύνολο. Θα πρέπει λοιπόν να κάνουμε μιαν επιλογή των σημαντικότερων, ώστε να επικεντρωθεί το ενδιαφέρον του επισκέπτη σ’ αυτά. Για παράδειγμα θα αναδείξουμε αυτούς τους σιρούς, γιατί αποτελούν ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα της χρήσης του χώρου κατά τη βυζαντινή εποχή, όπου εδώ υπήρχε εκτεταμένος οικισμός. Επίσης, με τη σήμανση των μνημείων ο επισκέπτης θα μπορεί να έχει μια γενική εικόνα της ιστορίας του χώρου και της εξέλιξης των μνημείων».

Τη ρώτησα τι ένιωσε όταν ανέλαβε τη διαμόρφωση αυτού του ιερότατου χώρου και μάλλον την έκανα να αισθανθεί άσχημα, γιατί ανακάλεσα στη μνήμη της εικόνες φρίκης. «Το 1998 οπότε ξεκίνησε αυτή η ιστορία, ο χώρος εδώ ήταν στην κυριολεξία μια χωματερή. Υπήρχαν πολλά, πάρα πολλά σκουπίδια, αλλά και πολλά δένδρα και διάφορα άλλα φυτά, τα οποία με τις ρίζες τους είχαν κάνει αρκετή ζημιά στα μνημεία. Στη διάρκεια όλων αυτών των ετών επιχειρείται η συντήρησή τους, γιατί βέβαια τίποτε δεν είναι μόνιμο ούτε μπορείς να κάνεις κάποια μόνιμη επέμβαση» μου είπε.

«Υπάρχει ένας βράχος που λέγεται Άρειος Πάγος, επειδή αυτού δικάστηκε πρώτη φορά ο Άρης. Έχω ήδη αναφέρει πως ο Άρης είχε σκοτώσει τον Αλιρρόθιο, καθώς και γιατί τον είχε σκοτώσει. Λένε πως και ο Ορέστης δικάστηκε αυτού αργότερα για το φόνο της μητέρας του. Υπάρχει κι ένας βωμός της αρείας Αθηνάς, τον οποίο αφιέρωσε μετά την αθώωσή του. Από τους αλάξευτους λίθους, όπου στέκονται οι κατηγορούμενοι και οι κατήγοροι, τον ένα τον λένε της ύβρεως και τον άλλο της αναιδείας. Κοντά είναι ένα ιερό για τις θεές που οι Αθηναίοι τις λένε Σεμνές, ο Ησίοδος όμως στη Θεογονία Ερινύες. Αυτές ο Αισχύλος πρώτος τις παρουσίασε να έχουν φίδια μαζί με τα μαλλιά στο κεφάλι. Στα αγάλματά τους δεν υπάρχει τίποτε που να εμπνέει φόβο, αλλά ούτε και στα αγάλματα των άλλων θεών του κάτω κόσμου, τα οποία υπάρχουν εδώ. Υπάρχουν και αγάλματα του Πλούτωνα, του Ερμή και της Γης. Όσοι αθωώνονται στον Άρειο Πάγο θυσιάζουν εδώ» (Παυσανίου, Ελλάδος Περιήγησις Ι, 28 5-7).

Βρήκα πολύ ενδιαφέρον, καθώς δεν το γνώριζα, αυτό που μου είπε η κ. Φωκά στην πρώτη μου επίσκεψη, ότι δηλαδή πλην του υπαίθριου δικαστηρίου που υπήρχε στην κορυφή του Αρείου Πάγου υπήρχαν και πολλές κατοικίες στη δυτική πλαγιά του, ήταν δε ο λόφος σε οικιστική χρήση από την κλασική περίοδο μέχρι και τα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Μάλιστα στην περιοχή που βρίσκεται στα νότιά του υπήρχε ένα εκτεταμένο οθωμανικό νεκροταφείο. Ο Άρειος Πάγος κατοικήθηκε κάποια περίοδο από Αιθίοπες.

Η σημαντικότητα αυτού του βράχινου λόφου είναι μεγάλη. Οπωσδήποτε, υπάρχει η μυθολογική διάσταση, αν την ξεπεράσουμε όμως και δώσουμε προσοχή στις λαξεύσεις του μπορούμε να διακρίνουμε τις φάσεις κατοίκησής του, αλλά και τις εργασίες για τη δημιουργία κοινωφελών έργων, όπως αυτό της υδροδότησης. Βέβαια, για να τα δει κανείς όλα αυτά θα πρέπει να ανέβει με πολλή προσοχή την κλίμακα, η οποία λόγω της μεγάλης χρήσης γλιστρά αρκετά κι είναι έτσι πολύ επικίνδυνη. Πρόκειται όμως να γίνει μια άλλη, η οποία θα λύσει το πρόβλημα κι έτσι όλοι οι επισκέπτες θα μπορούν να ανέβουν στην κορυφή του λόφου, για να δουν την Αθήνα από ψηλά και οι πιο ευαίσθητοι να αφουγκρασθούν τις φωνές από το παρελθόν, των παιδιών που παίζουν, των κατηγόρων που επιζητούν την τιμωρία, των κατηγορουμένων που επιζητούν την  αθώωσή τους ή την επιείκεια των δικαστών, ακόμα και τη φωνή του Αποστόλου Παύλου να ακούσουν, ο οποίος το 52 μ.Χ. επέλεξε τον Άρειο Πάγο, για να εκθέσει τη νέα θρησκεία και να ιδρύσει την πρώτη χριστιανική κοινότητα στην πρωτεύουσα του αρχαίου κόσμου. «Η σήμανση που θα γίνει και επί του Αρείου Πάγου θα βοηθήσει όλους αυτούς που επιθυμούν να μάθουν την ιστορία του» μου είπε η κ. Σαραγά. «Επιπλέον θα διαμορφωθεί και να σημανθεί και η περιοχή του ναού του Αγίου Διονυσίου καθώς και του καθιδρύματος που υπάρχει εκεί». Είναι πολύ σημαντικό να περιφραχθεί ο χώρος του Αρείου Πάγου, για να προστατευθεί από τους «βανδάλους» που δεν σέβονται την ιερότητά του και την ιστορία του, αλλά αυτό μάλλον δεν πρόκειται να γίνει άμεσα. Η περίφραξη που έγινε σε όλο το χώρο της Αρχαίας Αγοράς σε συνεργασία με την Εταιρεία Ενοποίησης Αρχαιολογικών Χώρων Αθήνας (Ε.Α.Χ.Α. Α.Ε.), αλλά και τα ηλεκτροτεχνολογικά δίκτυα ύδρευσης, άρδευσης, φωτισμού ασφαλείας και πυρόσβεσης, αποτελούν ένα πάρα πολύ σπουδαίο έργο, μια υποδομή που έγινε μεν καθυστερημένα, αλλά τουλάχιστον έγινε.

Ξαναμπαίνω στο χώρο της Αγοράς από την είσοδο των Αγίων Αποστόλων και σταματώ στο βυζαντινό εκκλησάκι των Αγίων Αποστόλων του Σολάκη, το οποίο κτίσθηκε, όπως διαβάζω στην ενημερωτική πινακίδα, τον 11ο αι. και «μεταβληθέν δια μέσου των αιώνων αναστηλώθη στο αρχικό του σχήμα κατά τα έτη 1954-1956». Οι τοιχογραφίες που κοσμούν το νάρθηκα προέρχονται από τη γειτονική εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνος.

Η βιοτεχνική περιοχή που εκτεινόταν από την Αγορά και πέρα ήταν γεμάτη βιοτεχνίες και εργαστήρια παντός είδους, παντός επιτρεπτού είδους όμως, γιατί για παράδειγμα το κρασί απαγορευόταν να πωλείται. Αρωματοπωλεία, κεραμοποιεία, χαλκουργεία υπήρχαν άφθονα. Ο τόπος θαρρείς πως έχει ακόμα τις μυρωδιές τις ανακατεμένες από τα εργαστήρια. Ακριβώς απέναντι από μια Υστερορρωμαϊκή οικία βρίσκεται το δεσμωτήριο του Σωκράτη. Οι Αμερικανοί αρχαιολόγοι βρήκαν κάποια φιαλίδια που περιείχαν κώνειο και συμπέραναν πως στο χώρο αυτό φυλακίσθηκε και τελείωσε τη ζωή του ο μεγάλος δάσκαλος.

Ξαναμπαίνω στη Δυτική Οδό και παρατηρώ με συγκίνηση τα ερείπια του υποδηματοποιείου του Σίμωνα όπου ερχόταν συχνά και περνούσε την ώρα του συζητώντας με τους φίλους του ο Σωκράτης. Είναι πράγματι μαγικός αυτός ο τόπος. Νιώθεις να σε διαπερνά η αύρα των φιλοσόφων, των πολιτικών, των καλλιτεχνών, ακόμα και των οικονομικών παραγόντων της αγοράς.

Από τη Δυτική Οδό ο επισκέπτης μπορεί να δει τα μεγάλα μνημεία της Αγοράς. Τη Θόλο (470-466 π.Χ.), η οποία σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (Αθηναίων Πολιτεία 43, 3) ήταν το διοικητικό κέντρο της αθηναϊκής πολιτείας και τόπος σιτεύσεως και διαμονής των Πρυτάνεων. Το Βουλευτήριο που έγινε στα τέλη 5ου αι. π.Χ. και εχρησιμοποιείτο για τις συνεδριάσεις της Βουλής των Πεντακοσίων, η οποία προετοίμαζε τους νόμους για την ψήφιση στην Εκκλησία του Δήμου. Το Μητρώο (δεύτερο μισό 2ου αι. π.Χ.) που στέγαζε το ιερό της Μητέρας των Θεών, τα κρατικά αρχεία που ήταν γραμμένα σε πάπυρο ή περγαμηνή και το ληξιαρχείο της πόλης (εξ ου και η φράση «εγγραφή στα μητρώα»). Κάτω από το Μητρώο βρέθηκαν τα θεμέλια του παλαιού Βουλευτηρίου (αρχές 5ου αι. π.Χ.), στο οποίο γίνονταν οι συνεδριάσεις της νεοϊδρυθείσας από τον Κλεισθένη Βουλής των Πεντακοσίων. Το Μνημείο των δέκα μυθικών επωνύμων ηρώων (μέσα 4ου αι. π.Χ.) που ήταν οι προστάτες των δέκα φυλών της Αττικής. Το βωμό του Αγοραίου Διός, του προστάτη των ρητόρων. Το ναό του Απόλλωνος Πατρώου, του πατρός του Ίωνος, του ιδρυτή της ιωνικής φυλής, στην οποία ανήκαν οι Αθηναίοι.

Η Στοά του Ελευθερίου Διός (τρίτο τέταρτο του 5ου αι. π.Χ.) που την έχει κόψει η σιδηροδρομική γραμμή Αθηνών-Πειραιώς ήταν, όπως μας πληροφορούν τα πλατωνικά κείμενα, η αγαπημένη Στοά των Αθηναίων. Σ’ αυτήν έδιναν τα ραντεβού τους δάσκαλοι και μαθητές, για να συζητήσουν, σ’ αυτήν ζούσε ο κυνικός φιλόσοφος  Διογένης, ο οποίος έλεγε χαριτολογώντας πως τη Στοά την έχτισαν οι Αθηναίοι, για να έχει κι αυτός ένα σπίτι (Διογ. Λαέρτ. 6, 22) και σ’ αυτήν θεμελιώνονταν οι νέες φιλοσοφικές θεωρίες.

Η Βασίλειος Στοά (6ος αι. π.Χ.) που αποτελούσε την έδρα του άρχοντος Βασιλέως κατά ο έτος της αρχής του προκαλεί εντύπωση με τις πολύ μικρές διαστάσεις της, μολονότι αποτελεί δημόσιο οικοδόμημα και μάλιστα είναι από τα πιο φημισμένα.

Γοητευμένη από το χώρο όπου νιώθεις ακόμα να κτυπά η «καρδιά» της Αγοράς του Θησέα, του Σόλωνα, του Περικλή, του Κλεισθένη, των Ελληνιστικών και των Ρωμαϊκών χρόνων, αλλά και από το τεράστιο έργο της Ενοποίησης επιστρέφω στη Στοά του Αττάλου. Εκδηλώνω για άλλη μια φορά το θαυμασμό μου για το έργο που έχει επιτελεσθεί, έργο το οποίο δεν άφησε ασυγκίνητο κανέναν επίσημο καλεσμένο στην τελετή ένταξης των νέων χωρών-μελών στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Το πιο σημαντικό είναι πως όλο αυτό το έργο της Ενοποίησης γίνεται, αν όχι απόλυτα, τουλάχιστον στο μέγιστο βαθμό, με τον πιο δεοντολογικό τρόπο, για να είναι, όπως μου είχε πει η κ. Φωκά και μου επιβεβαίωσε η κ. Σαραγά, αναστρέψιμος και για να μην καταστρέφονται τα αρχαία. Το κάθε τι που γίνεται με σκοπό την ανάδειξη αυτού  του «υψίστης σημασίας» αρχαιολογικού χώρου και την απόδοσή του στο ευρύ κοινό πρέπει να γίνεται μετά από εμπεριστατωμένη έρευνα, διαφορετικά μπορεί να προβεί κανείς σε εργασίες που έχουν τον κίνδυνο να αποβούν μοιραίες. Τη φυσική φθορά δεν μπορεί να την κατηγορήσει κανείς, η φθορά όμως που γίνεται από ανθρώπινο λάθος είναι ανεπίτρεπτη.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  1. Η Ρωμαϊκή Αγορά και η Βιβλιοθήκη του Αδριανού.

 

Το Ωδείον που ιδρύθηκε από τον φιλότεχνο στρατηγό και καρδιακό φίλο του αυτοκράτορα Αδριανού, Μάρκο Βιψάνιο Αγρίππα, στην Αρχαία Αγορά, έκανε τα πράγματα ακόμα πιο ασφυκτικά. Όλοι πλέον συμφωνούσαν ότι έπρεπε το καθαρά εμπορικό τμήμα της πόλης να μεταφερθεί κάπου αλλού, όχι πολύ μακριά πάντως, ώστε να ελευθερωθεί ένα σημαντικό κομμάτι της αγοράς, η οποία διατηρούσε τον πολιτικό, διοικητικό, θρησκευτικό και πολιτιστικό της χαρακτήρα. Η απόφαση ήταν πολιτική και το 19 π.Χ. χτίσθηκε σε απόσταση εκατό περίπου μέτρων από το όριο της Αρχαίας Αγοράς, προς τα ανατολικά, η Ρωμαϊκή Αγορά. Οι αρχαίοι Αθηναίοι λοιπόν που επιθυμούσαν μετά τις πολιτικές ή φιλοσοφικές τους συζητήσεις να κάνουν τα ψώνια της ημέρας έρχονταν μέσω της αρχαίας Πλατείας οδού (στη θέση της σημερινής οδού Ποικίλης) στο σημείο όπου ήταν η Πύλη της Αρχηγέτιδος Αθηνάς, στην Πύλη της Αγοράς δηλαδή που ήταν αφιερωμένη στην Αθηνά «Αρχηγέτιδα», κατά πάσαν πιθανότητα, γιατί στην ίδια θέση υπήρχε ένα ιερό της θεάς κι έμπαιναν στο περίκλειστο, τετράπλευρο κτήριο, διαστάσεων 111 Χ 98 μ., με τη μεγάλη ορθογώνια, υπαίθρια αυλή που περιεβάλλετο από στοές, καταστήματα και αποθήκες, κάτι σαν τα σύγχρονα εμπορικά κέντρα δηλαδή. Επί αυτοκράτορος Αδριανού η αυλή πλακοστρώθηκε, ευπρεπίσθηκε και καλλωπίσθηκε, σύμφωνα με το γούστο του ρωμαίου άρχοντα, ο οποίος διέταξε να τοποθετηθεί στην κεντρική θύρα του δυτικού προπύλου και η επιγραφή με το ψήφισμά του, το οποίο ρύθμιζε τις φορολογικές υποχρεώσεις των εμπόρων του λαδιού.

Το πρόπυλο της εισόδου αυτής, το οποίο σήμερα προβάλλει εντυπωσιακό πίσω από την περίφραξη, είχε τρία ανοίγματα, εκ των οποίων το μεσαίο είχε μεγαλύτερο πλάτος, για να περνούν από εκεί οι άμαξες. Τέσσερις δωρικοί κίονες στηρίζουν το θριγκό και το αέτωμα, στο δε επιστύλιο υπάρχει η επιγραφή, η οποία αναφέρει πως την Αγορά δώρισαν από κοινού στην Αθήνα ο Γάιος Ιούλιος Καίσαρας και ο Οκταβιανός Αύγουστος. Το πρόπυλο αυτό ήταν το δυτικό και ήταν κατασκευασμένο από μάρμαρο Πεντέλης. Υπήρχε όμως και ανατολικό πρόπυλο, ιωνικού ρυθμού, κατασκευασμένο από μάρμαρο Υμηττού. Το δεύτερο πρόπυλο οδηγούσε στο λεγόμενο «Αγορανομείο» (1ος αι. μ.Χ.), την έδρα των ελεγκτών της Αγοράς δηλαδή, οι οποίοι, σημειωτέον, ήταν αιρετοί. Το έργο τους ήταν να «επιβλέπουν, ώστε κάθε τι που πωλείται να είναι χωρίς αναμίξεις και νοθεύσεις» (Αριστοτέλους, Αθηναίων Πολιτεία 51, 1). Τον ίδιο χώρο χρησιμοποιούσαν ως στέγη και οι μετρονόμοι και οι σιτοφύλακες, επίσης αιρετοί, που ασχολούντο οι μεν με το να «επιβλέπουν όλα τα μέτρα και τα σταθμά, ώστε να τα μεταχειρίζονται σωστά οι πωληταί» οι δε με το να «φροντίζουν πρώτον μεν να πωλούνται εις κανονικήν τιμήν τα προς διάθεσιν σιτηρά της αγοράς, κατόπιν δε οι μυλωθροί να πωλούν τα άλευρα σύμφωνα με την τιμήν του σίτου και έχοντα το βάρος το οποίον θα ορίσουν αυτοί, διότι εις αυτούς επιβάλλει ο νόμος να το ορίζουν» (Αριστοτέλους, Αθηναίων Πολιτεία, 51, 2-3). Από το «Αγορανομείο» σώζονται το πλατύ κλιμακοστάσιο, η πρόσοψή του με τις τρεις τοξωτές θύρες, καθώς και τμήματα του βόρειου και νότιου τοίχου.

Η Ρωμαϊκή Αγορά είναι από χρόνια επισκέψιμος χώρος. Οι επισκέπτες περνώντας την είσοδο επί της οδού Αιόλου μπορούν να περιηγηθούν σ’ ένα χώρο γνωστό κυρίως από ένα μνημείο πανέμορφο και θρυλικό, το οποίο έδωσε το όνομά του και στην περιοχή. Όλοι, ακόμα και οι ξένοι επισκέπτες, γνωρίζουν τους «Αέρηδες» της Πλάκας. Η ονομασία αυτή φέρνει στη μνήμη τη γραφική περιοχή που περικλείεται μεταξύ των οδών Επαμεινώνδα, Ταξιαρχών, Πολυγνώτου και Μάρκου Αυρηλίου. Μια περιοχή τουριστική μεν, αλλά όμορφη, γλυκιά και με αύρα από … παλιά Αθήνα.

Την ονομασία «Αέρηδες» την έδωσε, άγνωστο πότε, ο μαρμάρινος οκταγωνικός Πύργος των Ανέμων ή Αέρηδες ή Ωρολόγιον του Ανδρονίκου Κυρρηστού (1ος αι. π.Χ.). «Κυρρησταί λέγονταν οι κάτοικοι της Κυρρηστικής της Συρίας, μία από τις πόλεις της οποίας ήταν η Κύρρος (στα ΒΑ της Αντιόχειας) ονομασμένη έτσι από τη μακεδονική Κύρρο που την αναφέρει ο Θουκιδίδης ως ακμαία πόλη μαζί με την Πέλλα επί Αρχελάου. Υποστηρίχθηκε δε η άποψη ότι ο δωρητής Ανδρόνικος καταγόταν από τη μακεδονική Κύρρο» σημειώνει ο Νικ. Παπαχατζής στα «Αττικά» του Παυσανία.

Το Ωρολόγιον ήταν ένα ηλιακό και υδραυλικό ρολόι, το οποίο φτιάχτηκε, για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες της Αγοράς (όλοι θα ήθελαν να ξέρουν την ώρα, οι μεν καταστηματάρχες για το άνοιγμα και το κλείσιμο των καταστημάτων τους, οι δε καταναλωτές, για να ξέρουν πότε να είναι χαλαροί και πότε να βιάζονται). Φτιάχτηκε όμως και με μια αισθητική, διότι το αποτέλεσμα είναι πολύ όμορφο και πολύ ιδιαίτερο. Στο πάνω μέρος κάθε μιας από τις οκτώ πλευρές του που έχουν μήκος 3,20 μ. ο καλλιτέχνης που το ανέλαβε απεικόνισε προσωποποιημένους τους οκτώ ανέμους. Οκτώ ανάγλυφοι φτερωτοί άνθρωποι λοιπόν που ο καθένας τους έχει διαφορετικό σύμβολο αποδίδουν τον Βορέα, τον Σκίρωνα, τον Ζέφυρο, τον Λίβα, το Νότο, τον Εύρο, τον Απηλιώτη και τον Καικία, όπως φαίνεται από τα ονόματά τους που έχουν χαραχθεί κάτω από το γείσο. Ένας χάλκινος ανεμοδείκτης στην κορυφή της πυραμοειδούς στέγης είναι προφανές ότι θα έδειχνε ανάλογα με την κατεύθυνση του πνέοντος ανέμου και το είδος του. Στο εσωτερικό του μνημείου υπήρχε υδραυλικό ρολόι, το οποίο λειτουργούσε με νερό που ερχόταν κατευθείαν από την Ακρόπολη. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας το μνημείο χρησιμοποιήθηκε ως Τεκές, παράρτημα (;) δηλαδή του Μεντρεσέ, του τουρκικού ιεροδιδασκαλείου των Δερβίσηδων που βρισκόταν ακριβώς απέναντι από το μνημείο. Από τα σχέδια των περιηγητών που πολύ αρέσκονταν να απεικονίζουν την Αθήνα ως πόλη στην οποία παντρευόταν μάλλον περίεργα το ανατολίτικο χρώμα με τα μνημεία – σταθμούς αλλοτινών εποχών, δεν λείπει το Ωρολόγιον, υπάρχουν δε και σχέδια από το εσωτερικό του.

Στο χώρο της Αγοράς δεσπόζει βέβαια το Ωρολόγιον του Ανδρονίκου, το ενδιαφέρον όμως τραβούν οι Βεσπασιανές, τα δημόσια αποχωρητήρια δηλαδή, τα οποία έγιναν τον 1ο αι. μ.Χ. καταδεικνύοντας τη σημασία που έδειχναν οι άνθρωποι στην υγιεινή, αλλά και στην καθαριότητα του χώρου. Το ότι δεν ήταν ατομικά, αλλά ομαδικά δεν πρέπει να μας προκαλεί εντύπωση κι απορία, αφού οι συνήθειες δεν είναι παντού και πάντα ίδιες. Ούτως ή άλλως και μόνον η ύπαρξή τους φθάνει, για να φανερώσει το πόσο πολιτισμένοι ήταν οι πολίτες που διαβιούσαν σ’ αυτήν την πόλη ή τουλάχιστον πόσο πολιτισμένους ήθελαν να κάνουν τους πολίτες οι άρχοντες αυτής της πόλης.

Τα κατάλοιπα των Βεσπασιανών έχουν αποκαλυφθεί πλήρως. Όπως φαίνεται λοιπόν ήταν ένα κτήριο με ορθογώνια αίθουσα και θρανία στις πλευρές και με ένα στενό προθάλαμο ανατολικά.

Δεν γνωρίζουμε με ακρίβεια πότε καταστράφηκε η Ρωμαϊκή Αγορά, πάντως κατά τη Βυζαντινή περίοδο και ιδίως κατά τη Μεταβυζαντινή, πλήθος οικιών, εργαστηρίων και εκκλησιών πατούσαν πάνω στα αρχαία μνημεία που δεν φαίνονταν, αφού ο χώρος έχει προσχωθεί σημαντικά. Το 1456 οι Τούρκοι κατακτητές βρήκαν το βόρειο μέρος της αυλής ως το πιο κατάλληλο μέρος, για να χτίσουν το Τζαμί του Κατακτητή, του Μωάμεθ Β’ του Πορθητή, ο οποίος ερχόμενος στην Αθήνα το 1458 ως προσκυνητής της πόλης με το λαμπρό παρελθόν θα έπρεπε να προσευχηθεί σε μέρος αντάξιο της προσωπικότητάς του. Ο Δ. Καμπούρογλου έχει διατυπώσει την άποψη ότι στην ίδια θέση που βρίσκεται το Φετιχέ Τζαμί (δηλαδή το Τζαμί του Πορθητή) υπήρχε ένας χριστιανικός ναός, ο οποίος μετετράπη βιαστικά από τους Τούρκους σε Τζαμί, όταν έμαθαν για την επίσκεψη του Μωάμεθ Β’.

Περιέργως, ο Παυσανίας δεν κάνει πουθενά μνεία για τη Ρωμαϊκή Αγορά και τα οικοδομήματά της. Αναφέρεται όμως και μάλιστα το χαρακτηρίζει ως «επώνυμον» κτήριο, στο κτήριο της Βιβλιοθήκης. Ένα οικοδόμημα πανομοιότυπο μ’ αυτό της Ρωμαϊκής Αγοράς, το οποίο έστησε σε απόσταση 20-30 μ. βόρεια ο Αδριανός το 131-132 μ.Χ.

«Ο Αδριανός έκαμε και άλλα κτίσματα στην Αθήνα, ένα ναό της Ήρας και του Πανελλήνιου Δία και κοινό ιερό για όλους τους θεούς. Το πιο ονομαστό είναι εκατό κίονες από μάρμαρο της Φρυγίας. Οι τοίχοι έχουν γίνει από το ίδιο υλικό με τις στοές. Υπάρχουν εδώ αίθουσες με οροφή επίχρυση  και με λίθο αλάβαστρο, στολισμένες και με αγάλματα και ζωγραφιές. Στις αίθουσες αυτές βρίσκονται μέσα βιβλία» (Παυσανίου, Ελλάδος Περιήγησις, Ι, 18, 9).

Κατανοούμε απολύτως την αντίδραση του Παυσανία, όταν είδε το γοητευτικό οικοδόμημα που ο Αδριανός χάρισε στους διανοούμενους πολίτες της Αθήνας. Η Βιβλιοθήκη ήταν έργο θαυμασμού κι επαίνου, έργο που τιμούσε την πόλη όπου άνθισαν τα γράμματα και οι τέχνες. Κι εμείς ακόμη θα γοητευόμαστε από ένα οικοδόμημα που διέθετε αίθουσες διακοσμημένες περίτεχνα, ίσως λίγο επιτηδευμένες, αλλά οπωσδήποτε εντυπωσιακές, ωραιότατο κήπο με ποικίλα φυτά, επιβλητικές στοές για περιπάτους, αναγνωστήρια μεγαλοπρεπή, αίθουσες διαλέξεων κι ένα δάσος από κίονες, ένα οικοδόμημα – κόσμημα, το οποίο προσέφερε στους πνευματικούς ανθρώπους της εποχής το ιδανικότερο περιβάλλον από πλευράς αισθητικής και το κυριότερο, ένα πανεπιστήμιο, ή μάλλον ένα πολιτιστικό κέντρο στο κέντρο της πόλης.

Η Βιβλιοθήκη αποτελείτο από ένα μεγάλο ορθογώνιο (122 Χ 82 μ.), με ευρύχωρη εσωτερική αυλή. Γύρω από την αυλή υπήρχε στεγασμένο περιστύλιο.  Εκατό περίπου κίονες με ύψος 6,10 μ. ο καθένας στέγαζαν μια στοά που είχε βάθος 7,50 μ.  Η πρόσοψη, προκειμένου να προκαλεί βλέμματα θαυμασμού, ήταν καμωμένη ολόκληρη από μάρμαρο και το πρόπυλό της, στο μέσον της δυτικής πλευράς, συνίστατο από τέσσερις κορινθιακούς κίονες από φρύγιο λίθο που έφεραν το θριγκό και το αέτωμα. Αριστερά και δεξιά του προπύλου εκτεινόταν ο μαρμάρινος τοίχος της πρόσοψης που στολιζόταν από δεκατέσσερις κίονες από καρύστιο μάρμαρο χωρίς ραβδώσεις. Μια επιβλητική θύρα στο βάθος του προπύλου οδηγούσε στο εσωτερικό. Απ’ αυτήν τη θύρα έμπαιναν οι φιλόσοφοι, οι ποιητές, οι πολιτικοί, οι δάσκαλοι και οι μαθητές και κατευθύνονταν, όσοι από αυτούς επιθυμούσαν να βρεθούν αμέσως στα αναγνωστήρια, στην ανατολική πλευρά όπου υπήρχε μια σειρά δωματίων, εκ των οποίων το μεσαίο στέγαζε τη βιβλιοθήκη. Όσοι ήθελαν να απολαύσουν έναν περίπατο στις στοές ή στον κήπο, συντροφιά με έναν καλό συνομιλητή, δεν είχαν παρά να το πράξουν. Και όσοι, τέλος, ήθελαν να καλλιεργήσουν την ψυχή τους δεν είχαν παρά να θαυμάσουν τα έργα τέχνης που στόλιζαν τα αναγνωστήρια, τις στοές και τον κήπο.

Για εκατόν τριάντα πέντε χρόνια χάρηκε η αθηναϊκή ιντελιγκέντσια το μεγαλοπρεπές οικοδόμημα. Οι Έρουλοι με την επιδρομή τους το 267 μ.Χ. κατέστρεψαν κι αυτόν τον οίκο της σοφίας. Οι πνευματικοί άνθρωποι θρήνησαν. Ποτέ πια δεν θα είχαν έναν χώρο που θα τους ενέπνεε.

Αντίθετα με τη Ρωμαϊκή Αγορά, η Βιβλιοθήκη δεν ήταν μέχρι σήμερα επισκέψιμη. Ετοιμάζεται όμως, για να παραδοθεί στο κοινό λίγο πριν από τους Ολυμπιακούς Αγώνες 2004, αφού κι αυτή, όπως και η Ρωμαϊκή Αγορά, δέχθηκε τις ευεργετικές επιδράσεις του Β’ και του Γ’ Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης. Βεβαίως, στη Βιβλιοθήκη τα έργα δεν πρόκειται να τελειώσουν με την παράδοση του μνημείου στους επισκέπτες, αλλά θα συνεχισθούν, αφού ο χώρος δεν είναι απελευθερωμένος πλήρως από διάφορα μεταγενέστερα κτίσματα, με πληροφόρησαν οι αρχιτέκτονες που είναι υπεύθυνοι του έργου της αναστήλωσης του μνημείου και του έργου της Ενοποίησης στην ενότητα της Ρωμαϊκής Αγοράς και της Βιβλιοθήκης του Αδριανού, Γιάννης Κνιθάκης και Γιάννα Τιγγινάγκα.

Το δώρο του Αδριανού έλυσε τα δεσμά της άγνοιας προσφέροντας γνώση και υψηλή αισθητική στους αρχαίους Αθηναίους, έδεσε όμως πολλές φορές τα χέρια των σημερινών υπευθύνων, καθώς είναι ένα έργο σύνθετο, το οποίο δεν απαιτεί μόνον εργασίες διαμόρφωσης, αλλά και εργασίες αναστήλωσης. Επιπλέον, είναι ένα μνημείο, το οποίο δεν έχει αποκαλυφθεί ολόκληρο. Οι ανασκαφές του 1885 αποκάλυψαν την ανατολική πλευρά του, προς την οδό Αιόλου, δηλαδή εκεί όπου υπήρχε η μεγάλη κεντρική αίθουσα με τα ερμάρια όπου φυλάσσονταν οι πάπυροι ενώ οι ανασκαφές που ακολούθησαν εκατό χρόνια αργότερα, το 1980, στο δυτικό τμήμα, αποκάλυψαν ολόκληρη την πρόσοψη. Μέχρι τότε φαινόταν μόνον ο τοίχος της βόρειας πτέρυγας της πρόσοψης και ο πρώτος από τους τέσσερις συνολικά κίονες του προπύλου.

Για να αποκαλυφθεί ολόκληρο το μνημείο θα απομακρυνθούν στο άμεσο μέλλον τα εργαστήρια της Γ’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, τα οποία καταλαμβάνουν το νότιο τμήμα του μνημείου και θα φύγουν και οι επιχώσεις που φθάνουν έως και τα πέντε μέτρα, αλλά για την ανασκαφική διερεύνηση και την αποκάλυψη των λειψάνων θα απαιτηθούν πολλά χρόνια συνεχούς προσπάθειας και εργασιών.

«Θα πρέπει να παρθούν γενναίες αποφάσεις, αν θέλουμε να αποκαταστήσουμε το μνημείο στο σύνολό του, θα μου πει ο αρχιτέκτων κ. Κνιθάκης. Αυτό σημαίνει επίσης απομάκρυνση κάποιων κτηρίων και αποκατάσταση άλλων από αυτά που ακουμπούν στον βόρειο περίβολο του μνημείου, στην πλευρά της οδού Πανδρόσου που σώζεται σε όλο του το ύψος, ώστε να υπάρχει παράλληλα και το σημερινό παζάρι που είναι στοιχείο της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Το κάθε τι όμως πρέπει να έχει τα όριά του και να διατηρεί την ταυτότητά του. Διότι παζάρι δεν σημαίνει χρυσοχοεία και καταστήματα με τουριστικά είδη. Το «παζάρι» της Πανδρόσου ούτε αισθητική έχει ούτε το ρωμαϊκό μνημείο σέβεται. Έχουν προκληθεί ζημιές στον βόρειο περίβολο που δεν μπορούν να αντιμετωπισθούν».

«Πώς θα επιτευχθεί η Ενοποίηση ανάμεσα στα δύο μνημεία;» ρώτησα την κ. Τιγγινάγκα κι άκουσα με έκπληξη πως τα δύο μνημεία που τα χωρίζει περίπου ενάμισι αιώνας είναι μεν παράλληλα, αλλά βρίσκονται σε διαφορετικά επίπεδα και ουδέποτε επικοινωνούσαν μεταξύ τους. Η Βιβλιοθήκη δηλαδή είναι 6 μ. χαμηλότερα χτισμένη από την Αγορά, μολονότι σήμερα φαίνονται και τα δύο μνημεία να είναι στο ίδιο επίπεδο.

Τα δύο μνημεία ήταν περίκλειστα και μάλιστα με υψηλούς περιβόλους και ανάμεσά τους περνούσε δρόμος. Η προσπέλασή τους γινόταν δια μέσου των προπύλων τους. «Αυτή είναι μια αρχή που πρέπει να διατηρήσουμε σήμερα κατά την αποκατάσταση των μνημείων εξασφαλίζοντας την ενοποίηση και επικοινωνία τους με την ενεργοποίηση των αξόνων-διαδρομών» μου είπε η κ. Τιγγινάγκα. Η μοναδική περιοχή που δεν καταλαμβάνεται από σύγχρονα οικοδομικά τετράγωνα κι επομένως θα μπορούσε να επιτευχθεί η εδαφική και οπτική ενοποίηση των δύο μνημείων και να γίνει αντιληπτή η υψομετρική διαφορά μεταξύ τους είναι στο χώρο που περικλείεται από τις οδούς Αδριανού-Πανός και Πελοπίδα. Εκεί στο πλαίσιο του έργου της Ενοποίησης αποκαλύφθηκαν τα λείψανα της ΒΑ γωνίας του περιστυλίου και του βορείου περιβόλου της Ρωμαϊκής Αγοράς, έχει δηλαδή ανακτηθεί το συνολικό πλάτος του μνημείου. Όμως αυτό σήμερα δεν είναι κατανοητό, αφού η συνέχειά τους διακόπτεται από την οδό Πελοπίδα, ένα δρόμο μήκους 30 μ. που δεν εξυπηρετεί τίποτα εκτός από την στάθμευση μερικών αυτοκινήτων. Το ίδιο συμβαίνει και λίγο βορειότερα με την οδό Αδριανού που διακόπτει τη συνέχεια της Βιβλιοθήκης. «Οι προσπάθειές μας, μου είπαν και ο κ. Κνιθάκης και η κ. Τιγγινάγκα, είναι να κατανοήσουν και να πεισθούν οι αρμόδιοι του ΥΠΕΧΩΔΕ για την ανάγκη κατάργησης των δύο αυτών δρόμων και την ενσωμάτωσή τους στους αρχαιολογικούς χώρους. Τότε θα μιλάμε για ουσιαστική και απόλυτα επιτυχή ενοποίηση και ανάδειξη των μνημείων που μαζί με την προβολή των νεώτερων μεταβυζαντινών μνημείων (τζαμιά, εκκλησίες) και των νεοκλασικών σπιτιών θα δείχνουν τη συνέχεια της ιστορίας της πόλης».

Στην πορεία της συζήτησης που είχα με τους δύο υπευθύνους έμαθα πως το 1835, όταν δηλαδή η Αθήνα ανακηρύχθηκε πρωτεύουσα της Ελλάδας, ήταν ορατό μόνον ένα κομμάτι της πρόσοψης, αυτό που γειτνίαζε με το τζαμί του βοεβόδα Τζισδαράκη, το οποίο κτίσθηκε το 1759, σήμερα δε αποτελεί παράρτημα του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης. Ο υπόλοιπος χώρος είχε καλυφθεί από τον οθωνικό στρατώνα. Πριν από αυτόν στην ίδια περιοχή υπήρχε το Βοϊβοδαλίκι, η τελευταία κατοικία του τούρκου Βοεβόδα που για να κτισθεί το 1783 καταστράφηκε το μεγαλύτερο τμήμα του προπύλου και μέρος της νότιας πτέρυγας και του πτερώματος της πρόσοψης. Πολλά και σημαντικότατα αρχιτεκτονικά μέλη από το πρόπυλο και την πτέρυγα ανευρέθησαν και ταυτίσθηκαν από τους υπευθύνους αναστηλωτές κατά τις εργασίες αποξήλωσης-ανασκαφής του συνόλου του δυτικού τμήματος του χώρου και απετέλεσαν τη βάση για το συντελούμενο έργο της αναστήλωσης του προπύλου.

Το πρόβλημα που απασχολεί τους αναστηλωτές είναι το ποσοστό της προσθήκης του νέου υλικού που θα απαιτηθεί για την ανασύσταση της ανωδομής του προπύλου, παρά την εγκεκριμένη από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο μελέτη. Ο προβληματισμός αυτός είναι πιθανόν να οδηγήσει σε μια πιο ήπια μορφή αναστήλωσης του συνόλου της πρόσοψης. Τα εγγενή προβλήματα που συναντούν οι υπεύθυνοι κατά τις αναστηλωτικές εργασίες είναι η προμήθεια μεγάλων όγκων λευκού μαρμάρου Διονύσου και κυρίως του έγχρωμου σκυριανού μαρμάρου που επελέγη για τη συμπλήρωση των τριών ελλειπόντων κιόνων του προπύλου, λόγω της συστάσεως, του χρωματισμού και της υφής του.

Αρχίσαμε να περπατάμε με την κ. Τιγγινάγκα στο χώρο όπου ήταν άλλοτε η μεγάλη διακοσμητική δεξαμενή της Βιβλιοθήκης. Όπως πληροφορήθηκα, στις αρχές του 5ου αι. η δεξαμενή αυτή επιχώσθηκε, για να κτισθεί στη θέση της ένα τετράκογχο οικοδόμημα, το οποίο ήταν θρησκευτικό κτήριο, και μάλιστα το πρώτο που κτίσθηκε εντός των τειχών κατά την εποχή που ο χριστιανισμός δεν είχε επικρατήσει απόλυτα στην Αθήνα. Κατά πάσαν πιθανότητα το κτήριο αυτό κτίσθηκε από την αυτοκράτειρα Ευδοκία, το αρχικό όνομα της οποίας ήταν Αθηναϊς, και αφιερώθηκε στην Παναγία.

Τον 7ο αι., μετά από μια μεγάλη πυρκαγιά που ακολούθησε τη βάρβαρη επιδρομή Σλάβων, ο τετράκογχος ναός της Παναγίας συρρικνώθηκε κι έγινε τρίκλιτη Βασιλική. Ουσιαστικά καταργήθηκαν η βόρεια και η νότια κόγχη. Θα ακολουθήσει άλλη μια καταστροφή, με το πέρας της οποίας θα κτισθεί ένας άλλος ναός, αφιερωμένος πάλι στην Παναγιά. Το ναό αυτό που διέθετε και παρεκκλήσι, την Αγία Τριάδα, τον κατεδάφισε ο Στ. Κουμανούδης, το 1885, για τις ανάγκες της αρχαιολογικής έρευνας.

Λείψανα διαφόρων μικρών ναών, όπως του καθολικού της μικρής μονής του Αγ. Ασωμάτου στα Σκαλιά (δηλ. το Πρόπυλο) ή ενός άλλου της εποχής της Φραγκοκρατίας στο εσωτερικό, αλλά και λείψανα πολλών οικιών  Μεσοβυζαντινής περιόδου και εποχής Τουρκοκρατίας εντοπίζονται πολύ συχνά κατά τη διάρκεια εργασιών διαμόρφωσης του χώρου.

Ορισμένα από τα έργα που γίνονται στα πλαίσιο της Ενοποίησης είναι τα εξής: η αποκατάσταση της αρχαίας στάθμης του δυτικού περιστυλίου και η δημιουργία σε τμήμα του ενός υπόσκαφου εκθεσιακού χώρου όπου θα είναι ορατά τα θεμέλια του ρωμαϊκού μνημείου που προέκυψαν από τη μεγάλη ανασκαφική τομή που έγινε στην περιοχή. Επίσης η ανάδειξη τμημάτων αρχαίου δρόμου και των λειψάνων δύο Υστεροελληνιστικών /Πρώιμων Ρωμαϊκών οικιών  που δηλώνουν με σαφήνεια πως στην περιοχή, πριν τη δημιουργία της Βιβλιοθήκης, υπήρχε συνοικία. Τα σπίτια αποτελούσαν συνέχεια αυτών που κατέβαιναν ως χείμαρρος από τη βόρεια κλιτύ του βράχου της Ακρόπολης κι έφθαναν ως τις όχθες του Ηριδανού ποταμού. Λείψανα οικιών ιδίας εποχής ανευρέθησαν κατά την ανασκαφή του ΜΕΤΡΟ στο σταθμό του Μοναστηρακίου. Για την ανάδειξη αυτών των λειψάνων προγραμματίζεται η κατασκευή στεγάστρου με βατή οροφή στη στάθμη του περιστυλίου ενώ ολοκληρώνεται η κατασκευή κλειστού στεγάστρου που θα φιλοξενήσει ευρήματα του χώρου και φυσικά το υπέροχο άγαλμα των Πρώτων Αυτοκρατορικών χρόνων που θυμίζει τη Νίκη του Παιωνίου και το οποίο βρέθηκε στη δυτική πλευρά του χώρου. Μέχρι να ολοκληρωθούν τα έργα και προχωρήσουν οι ανασκαφές προς το νότο, το κοινό θα περνά το πρόπυλο, στην προέκταση της Αδριανού και μετά με μια κλίμακα θα οδηγείται στην κεντρική αυλή του μνημείου όπου σώζονται τα λείψανα των οικημάτων της βιβλιοθήκης (βιβλιοστάσιο, auditoria, αναγνωστήρια). Ανεβοκατεβαίνοντας δε στα διάφορα επίπεδα θα έχει πιο έντονη την αίσθηση του περάσματος από τη μια περίοδο στην άλλη.

Στο χώρο της Ρωμαϊκής Αγοράς ξεκινούν οι εργασίες αποχωμάτωσης των νεωτερικών ανδήρων που καταλαμβάνουν το βόρειο τμήμα του χώρου, ώστε να απελευθερωθεί μεγάλο μέρος της εσωτερικής αυλής του οικοδομήματος.  Προκειμένου δε να επιτευχθεί έστω και νοητά η ενοποίηση της Αρχαίας με την Ρωμαϊκή Αγορά θα λειτουργήσει το νέο φυλάκιο-εκδοτήριο, δίπλα στην Πύλη της Αρχηγέτιδας Αθηνάς, από την οποία θα γίνεται και η προσπέλαση των επισκεπτών στο χώρο, μέχρι να επιτευχθεί, όπως ελπίζεται, η διασύνδεση της Αρχαίας με τη Ρωμαϊκή Αγορά δια της Πλατείας οδού. Επίσης ολοκληρώνονται οι εργασίες διάνοιξης της προέκτασης της οδού Πολυγνώτου που εξασφαλίζει την περιδιάβαση της Αγοράς από τη νότια πλευρά. Σε συνδυασμό με τη διαμόρφωση του πλατώματος της οδού Μουσαίου δημιουργείται έτσι ένας χώρος θέασης ολόκληρου του ρωμαϊκού μνημείου, αλλά και της Αρχαίας Αγοράς. Στο σημείο αυτό εντοπίσθηκαν τα λείψανα ενός μικρού τζαμιού (Κιουτσούκ), τα οποία θα παραμείνουν ορατά δημιουργώντας έτσι άλλον έναν ενδιαφέροντα χώρο στάσης.

Είναι βέβαιο πως ο περίπατος και στα δύο ρωμαϊκά μνημεία κρύβει πολλές εκπλήξεις. Εκείνο που χρειάζεται είναι να προσπαθήσουμε να τις ανακαλύψουμε σαν να παίζουμε το παιχνίδι του κρυμμένου θησαυρού. Κι αν νιώσουμε λίγο κουρασμένοι υπάρχει και η σύγχρονη αγορά, του Μοναστηρακίου, η οποία, αναμφίβολα, θεραπεύει κάθε σωματική κόπωση.

 

 

 

 

Κεραμεικός.

 

Δεν ξέρω γιατί, αλλά ο Κεραμεικός είναι ο μοναδικός αρχαιολογικός χώρος στην Αθήνα, στον οποίο θα μπορούσα να αφιερώσω, χωρίς υπερβολή, τα περισσότερα κυριακάτικα πρωινά μου. Πουθενά αλλού δεν νιώθω πιο ήρεμη, πιο ζωντανή, πιο πλήρης απ’ αυτόν εδώ τον τόπο που με συγκινεί, με ηρεμεί και με θέλγει με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο. Να είναι άραγε ο Ηριδανός, ο μικρός ποταμός που πήγαζε από τον Λυκαβηττό, διέσχιζε την πόλη και τον Κεραμεικό, για να συναντήσει έξω από το τείχος τον Κηφισό, ο οποίος συνεχίζει ακόμα να κυλά τα νερά του; Να είναι τα κυπαρίσσια, οι ελιές, οι θάμνοι και οι βουκαμβίλιες με τα ωραία τους χρώματα που αγκαλιάζουν τις επιτύμβιες στήλες στο «Δημόσιον Σήμα»; Να είναι αυτές οι ίδιες οι επιτύμβιες στήλες, άλλες λιτές κι άλλες έξοχα στολισμένες, με τις θλιμμένες, υπερήφανες, ανάγλυφες μορφές των νεκρών που με τίποτα δεν μπορείς να ξεχάσεις; Ή μήπως είναι τα ερείπια των πυλών της πόλης που τις φαντάζομαι μνημειώδεις να κυριαρχούν στο χώρο, εχθρικές στους εχθρούς και φιλικές στους επισκέπτες; Ποτέ δεν μπόρεσα να απαντήσω.

Πολλοί λίγοι γνωρίζουν πως στη συμβολή των οδών Ερμού και Πειραιώς, στο κέντρο αυτής της βασανιστικής, αλλά και βασανισμένης πόλης, μια γειτονιά από το παρελθόν που χρωστά το όνομά της στα εργαστήρια κεραμεικής, τα οποία ήταν εγκατεστημένα κάποτε εκεί, αποτελεί μια όαση δροσιάς, γαλήνης και ομορφιάς που προσκαλεί τους επισκέπτες για έναν περίπατο μέσα στο χρόνο.

«Ο Κεραμεικός ήταν ο τελευταίος περίπατος στη βόλτα των επισκεπτών, των ξένων κυρίως, μου λέει ο αρχαιολόγος κ. Θεόδωρος Ηλιόπουλος, ο υπεύθυνος του έργου της Ενοποίησης στον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμεικού. Μέχρι τώρα, οι πιο υποψιασμένοι περιηγητές, αφού έκαναν τη βόλτα τους στην Πλάκα και την Αγορά προχωρούσαν έως τον Κεραμεικό, σε μια περιοχή όπου μέχρι και πριν από τρία χρόνια ήταν τελείως βιοτεχνική, υποβαθμισμένη, ίσως και λίγο  επικίνδυνη τις νύχτες. Αυτό όμως που θεωρητικά ήταν το μειονέκτημα της περιοχής έγινε τα τελευταία χρόνια το πλεονέκτημά της, επειδή εδώ υπήρξαν καλύτερες δυνατότητες απαλλοτριώσεων και κατεδαφίσεων κι έτσι ο χώρος είχε την ευκαιρία να ανοιχθεί και να αναπνεύσει».

Η ενοποίηση του Κεραμεικού με την Αρχαία Αγορά πραγματοποιείται με την πεζοδρόμηση της Ερμού, μέσω δε της Αποστόλου Παύλου και της Διονυσίου Αρεοπαγίτου ο Κεραμεικός ενώνεται με το Ολυμπιείον, το οποίο βρίσκεται στην άλλη άκρη του αρχαιολογικού πάρκου. Συμπτωματικά η Γ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων εποπτεύει και τις δύο θέσεις που ανοίγουν και κλείνουν τον περίπατο στην αρχαία Αθήνα.

Θα μπορούσαμε να πούμε πως το Ολυμπιείον συνιστά την αρχή και ο Κεραμεικός το τέλος, αν συνδέσουμε τον Κεραμεικό με το «Δημόσιον Σήμα» κι επομένως με τη δύση της ζωής, αν όμως συνδέσουμε τον Κεραμεικό με τις πύλες εισόδου στην Αθήνα και μάλιστα με την πιο επίσημη, το Δίπυλον, τότε μάλλον η βόλτα στο χρόνο θα πρέπει να ξεκινά από τον Κεραμεικό και να τελειώνει στο Ολυμπιείον. Από την οδό Παναθηναίων στο μονοπάτι του έρωτα ο δρόμος δεν είναι πολύ μακρύς είναι όμως γεμάτος γνώσεις και ενέργεια.

«Ο τόπος που λέγεται Κεραμεικός οφείλει το όνομά του στον ήρωα Κέραμο που λεν πως ήταν κι αυτός γιος του Διονύσου και της Αριάδνης» (Παυσανίου «Ελλάδος Περιήγησις», Ι, 3, 1). Φαίνεται πως οι συγγραφείς των ρωμαϊκών χρόνων ονόμαζαν Κεραμεικό την περιοχή της Αγοράς, ανατολικά του Αγοραίου Κολωνού. Ο περιηγητής Παυσανίας δεν αποτελεί εξαίρεση. Στα κλασικά χρόνια όμως Κεραμεικός ονομαζόταν η περιοχή του νεκροταφείου, αλλά και του συνοικισμού που υπήρχε έξωθεν του Διπύλου όπου διαβιούσαν πολλοί κεραμείς. Αυτοί οι σπουδαίοι τεχνίτες που έκαναν το αργιλώδες χώμα τέχνη είχαν ήρωά τους τον Κέραμο εξ ου και το όνομα της συνοικίας τους «από της κεραμεικής τέχνης και του θύειν Κεράμω τινί ήρωι». Φαίνεται όμως πως στα μεταγενέστερα χρόνια η ονομασία Κεραμεικός χρησιμοποιήθηκε και ευρύτερα, για την περιοχή δηλαδή που έφθανε ανατολικά ως την Αγορά και δυτικά ως την Ακαδήμεια.

Αρχικά, τα σχέδια της Ενοποίησης ήταν πολύ φιλόδοξα και η ανάπλαση φαινόταν πως θα συμπεριελάμβανε την Ιερά Οδό, αλλά και την Ακαδημία Πλάτωνος, μια περιοχή πολύ σημαντική. Τελικά οι φιλοδοξίες περιορίσθηκαν και ο Κεραμεικός θα είναι το τέρμα αυτής της πορείας, όπως και στην αρχαιότητα ήταν η άκρη της αρχαίας πόλης.

Η ανασκαφική έρευνα σ’ αυτήν τη σφύζουσα από ζωή, τα αρχαία χρόνια, περιοχή που απέχει παρασάγγας από αυτό που φαντάζονται πολλοί ότι δηλαδή, λόγω του νεκροταφείου, ήταν μια περιοχή περισυλλογής και σιωπής, ξεκίνησε το 1863 με πρωτοβουλία της «Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας». Μισόν αιώνα αργότερα η ελληνική κυβέρνηση αναθέτει την ευθύνη της διεξαγωγής ερευνών στο Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο, το οποίο εξακολουθεί μέχρι και σήμερα, πάντοτε σε στενή συνεργασία με το Υπουργείο Πολιτισμού και την Γ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, να έχει την ευθύνη της έρευνας του χώρου και να μας εκπλήσσει με εξαιρετικές ανακαλύψεις, όπως την μόλις προ ενός έτους τεράστιας σημασίας αρχαιολογική ανακάλυψη των αρχαϊκών γλυπτών στην περιοχή της Ιεράς Πύλης.

Αλήθεια ποιος μπορεί να ξεχάσει τον εξαίσιο κούρο με τα τεράστια αμυγδαλωτά μάτια; Ξεχνιούνται τέτοια μάτια; Ξεχνιέται τέτοια μορφή; Όσοι τον είδαν βέβαια, όταν η εικόνα του έκανε το γύρω του κόσμου μέσω του τύπου και της τηλεόρασης. Το αριστούργημα αυτό της αρχαϊκής γλυπτικής θα εκτεθεί στο Μουσείο του Κεραμεικού, το οποίο στήνεται κυριολεκτικά από την αρχή και θα παραδοθεί μαζί με τα έργα της πρώτης φάσης της Ενοποίησης τον Απρίλιο του 2004. «Το Μουσείο αυτό έχει μια ιδιαιτερότητα, μου είπε ο κ. Ηλιόπουλος. Είναι ένα Μουσείο καθαρά ενός αρχαιολογικού χώρου, δηλαδή περιέχει εκθέματα, τα οποία προέρχονται αποκλειστικά από το χώρο του Κεραμεικού. Το 70% των εκθεμάτων είναι τα ευρήματα των τεραστίων νεκροταφείων της περιοχής από το 1000 π.Χ. έως και το τέλος της αρχαιότητας, είναι δηλαδή τα κτερίσματα και πιο συγκεκριμένα είναι τα κεραμεικά αγγεία, τα περίφημα αττικά αγγεία. Τρεις από τις αίθουσες του Μουσείου θα περιέχουν αυτά τα ευρήματα και η τέταρτη θα είναι η αίθουσα των γλυπτών, στην οποία θα εκτεθούν και τα καινούργια που βρέθηκαν τελευταία».

Βέβαια το έργο της Ενοποίησης δεν περιλαμβάνει μόνο το «νέο», το ανανεωμένο δηλαδή Μουσείο, αλλά και καλύτερες υποδομές για τους περιηγητές, νέο κτήριο εισόδου, νέα φυλάκια, νέα περίφραξη με κάγκελα αντί για τις παλιές μάντρες που «μάντρωναν» κυριολεκτικά το χώρο κάνοντάς τον χώρο για τους λίγους, για τους «μυημένους», διαδρομές για τους επισκέπτες, καλύτερη σήμανση των μνημείων, αλλά και στέγαση ορισμένων για την καλύτερη προστασία τους και οπωσδήποτε έργα συντήρησης, στερέωσης κα αναστήλωσης, όπου απαιτείται. Επίσης, θα συμπεριληφθεί στον επισκέψιμο χώρο ένα τμήμα μέσα από την Ιερά Πύλη, εκεί ακριβώς όπου άρχιζε η πόλη δηλαδή. Οι όλβιοι επισκέπτες θα έχουν την ευκαιρία να δουν από κοντά μιαν αρχαία οικία. Μέχρι τώρα μόνο να τη φαντασθούμε μπορούσαμε βάσει των ευρημάτων που έχουν φέρει στο φως οι ανασκαφές. Τα ευρήματα αυτά, σκεύη, αγγεία, εργαλεία, έπιπλα, «φωτογραφίζουν» ένα σπίτι και φωτίζουν πτυχές του ιδιωτικού βίου των αρχαίων Αθηναίων. Αλλά δεν το βλέπαμε. Τώρα θα μπορούμε να το δούμε. Ενδεχομένως, επρόκειτο για κάποιο πανδοχείο, αν σκεφθούμε ότι βρέθηκε στο εσωτερικό της Ιεράς Πύλης, μόλις δηλαδή περνάμε την Ιερά Πύλη και μπαίνουμε στην πόλη. Προφανώς, θα φιλοξενούσε τους επισκέπτες της πόλης, οι οποίοι έφθαναν έως εδώ αποκαμωμένοι οι πιο πολλοί από πολυήμερα ίσως και πολύμηνα ταξίδια. Μπορεί να ακούγεται παράξενο όμως αυτό το σημείο, η Δυτική είσοδος της πόλης δηλαδή, όπου υπήρχαν οι δύο βασικές πύλες, το Δίπυλο και η Ιερά Πύλη ήταν το πιο πολυσύχναστο και το πιο θορυβώδες σημείο της πόλης, κάτι σαν τη σημερινή διασταύρωση της Λεωφόρου Καβάλας με την Λεωφόρο Κηφισού δηλαδή. Εργαστήρια, βιοτεχνίες, κόσμος που ερχόταν, κόσμος που έφευγε, άμαξες, συνωστισμός, χάος δηλαδή. Ό,τι και σήμερα. Όσο για τους νεκρούς; Προφανώς δεν ενοχλούνταν. Αντιθέτως, ορισμένοι Αθηναίοι μάλλον πλήρωναν πολύ ακριβά μια θέση, έναν τάφο δηλαδή, ακριβώς έξω από τις πύλες. Κι εκατέρωθεν του δρόμου που ξεκινούσε από εδώ για την υπόλοιπη Ελλάδα. Πίσω από τα εξαιρετικά επιτύμβια γλυπτά που θαυμάζουμε εντός του αρχαιολογικού χώρου, αλλά κι εντός του Μουσείου, κρύβονται η μεγαλομανία και η διάθεση για επίδειξη του κοινωνικού status που διακατείχε αναμφίβολα τους αρχαίους Αθηναίους.

Καθισμένη σ’ ένα από τα φαρδιά σκαλοπάτια του μπελβεντέρε που δημιούργησε η Εταιρεία Ενοποίησης Αρχαιολογικών Χώρων Αθήνας στη συμβολή των οδών Ευβούλου και Ερμού αισθάνομαι ιδιαιτέρως ευτυχής, καθώς από τη μια έχω μιαν υπέροχη θέα όχι μόνον του αρχαιολογικού χώρου του Κεραμεικού που επιτέλους «εφάνη» πίσω από την ωραία καγκελωτή περίφραξη, αλλά και του Αρείου Πάγου και του λόφου της Ακρόπολης και από την άλλη μπορώ να ακούω τον κ. Ηλιόπουλο να μου περιγράφει με τρόπο ανεπιτήδευτο, αλλά γλαφυρό τα όσα ελάμβαναν χώρα σ’ αυτή τη γωνιά της Αθήνας, μέσα από τα τείχη, αλλά κι ακριβώς έξω από αυτά.

«Μόλις μπει κανείς στην πόλη συναντά ένα κτίσμα όπου προετοιμάζονται πομπές οι οποίες οργανώνονται άλλες κάθε χρόνο, άλλες πιο αραιά. Αυτού κοντά υπάρχει ένας ναός, της Δήμητρας με αγάλματα της ίδιας και της Κόρης και του Ίακχου, ο οποίος κρατεί στο χέρι …» (Παυσανίου, «Ελλάδος Περιήγησις», Ι, 2, 4). Λαλίστατος ο Παυσανίας και περιγραφικότατος αφιερώνει μεγάλο μέρος στην κύρια είσοδο της πόλης που ήταν ανέκαθεν η δυτική. Θα πρέπει να αποτελούσε κάτι σαν άγραφο νόμο, γιατί και η Θεμιστόκλεια οχύρωση στα δυτικά προέβλεψε την κυριότερη πύλη: το Δίπυλον. Δεν είναι βέβαιο αν η ονομασία «Δίπυλον» προέκυψε εξ αιτίας των δύο πυλών του ή εξαιτίας των δύο πυλώνων, του Διπύλου και της Ιεράς Πύλης, που απείχαν ελάχιστα μεταξύ τους, μόλις 60 μ. Η Ιερά Πύλη ήταν παλαιότερη χρονικά και οπωσδήποτε πιο ιστορική, μιας κι από αυτή ξεκινούσε η Ιερά Οδός που οδηγούσε στην Ελευσίνα, εξ ου και η δεύτερη ονομασία της, «Ελευσινιάδα». Το Δίπυλον όμως ήταν επιβλητικότερη πύλη και κατέστη η επισημότερη, γιατί από αυτήν ξεκινούσε η πομπή των πιστών που έπαιρναν μέρος στα Μεγάλα Παναθήναια.

Μέχρι και τα προχωρημένα ελληνιστικά χρόνια η πύλη αυτή δεν ονομαζόταν Δίπυλον, αλλά «Θριάσιαι Πύλαι», γιατί ο δρόμος που ξεκινούσε από εδώ κατέληγε στη Θρία, το δήμο της ελευσινιακής πεδιάδας, η οποία εξ αιτίας του ονομάσθηκε «Θριάσιον Πεδίον».

Τα ερείπια που βλέπουμε σήμερα ανήκουν στην εποχή του Κόνωνα, με πολλές συμπληρώσεις και επισκευές βέβαια που ξεκίνησαν  από τα χρόνια του Λυκούργου (β’ μισό του 4ου αι. π.Χ.) και συνεχίσθηκαν και στα ρωμαϊκά χρόνια. Η Πύλη όμως είχε γίνει μαζί με την οχύρωση του Θεμιστοκλή, η οποία ξεκίνησε αμέσως μετά την αποχώρηση των Περσών (480-479 π.Χ.). Το Θεμιστόκλειο Τείχος διχοτόμησε την περιοχή που εχρησιμοποιείτο μέχρι εκείνη την εποχή ως νεκροταφείο κι έτσι οι ταφές από τον 5ο αι. π.Χ. κι έπειτα γίνονταν extra muros, εκτός των τειχών δηλαδή.

Από τον κύριο οχυρωματικό περίβολο στην πλευρά αυτή δεν έχουν σωθεί πολλά λείψανα. Ένα πολύ ωραίο κομμάτι όμως μπορεί να δει κανείς στο Ξενοδοχείο Ζαφόλια κι ένα άλλο στο κτήριο της Εθνικής Τραπέζης, στη διασταύρωση των οδών Σοφοκλέους και Αιόλου. Στις ενημερωτικές πινακίδες που θα υπάρχουν στο χώρο θα σημαίνεται, όπως μου είπε ο κ. Ηλιόπουλος, που αλλού θα μπορεί κανείς να συναντήσει άλλα τμήματα του τείχους, διότι υπάρχουν πολλά και σε διαφορετικά σημεία της πόλης που αξίζει κανείς να γνωρίζει. Είναι νομίζω πολύ γοητευτικό να ψάχνει κανείς την ιστορία σαν να αναζητά τις ψηφίδες που θα συνθέσουν το puzzle της γνώσης.

Φαίνεται πως για την κατασκευή του τείχους χρησιμοποιήθηκε δομικό υλικό προερχόμενο από τους εντυπωσιακούς ταφικούς περιβόλους που είχαν στήσει εδώ και αιώνες οι πλούσιες αριστοκρατικές αθηναϊκές οικογένειες, για να τιμήσουν τους προσφιλείς νεκρούς τους. Οι ταφικοί αυτοί περίβολοι «εσαρώθησαν» από την περσική λαίλαπα. Πλήθος γλυπτών εντοιχίστηκαν στο Θεμιστόκλειο Τείχος και έρχονται στο φως με τις ανασκαφές που διενεργούνται από το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο. Το πιο φημισμένο βέβαια, μέχρι την εύρεση του Κούρου της Ιεράς Πύλης το 2002, ήταν αναμφίβολα ο «Κούρος του Διπύλου», μια υπερμεγέθης κεφαλή, εξαιρετική, που βρέθηκε το 1916 στη βόρεια πύλη του Διπύλου. Το αριστουργηματικό αυτό έργο που χρονολογείται στα 600 π.Χ. εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. Ο Κούρος της Ιεράς Πύλης προήλθε προφανώς από το ίδιο εργαστήριο, όπως και τα άλλα αρχαϊκά γλυπτά, η σφίγγα και τα δύο λιοντάρια.

Εμπρός από το υψηλό τείχος που ήταν πλίνθινο και πατούσε πάνω σε λίθινη κρηπίδα δημιουργήθηκε περί τις αρχές του 4ου αι. π.Χ. ένα προτείχισμα, χτισμένο ισοδομικά, αλλά μικρότερο σε ύψος και πάχος από το κύριο και ακόμα πιο μπροστά μία τάφρος που τη γέμιζαν με νερό στις πολιορκίες. Ακόμα κι όταν κατάφερνε ο εχθρός να περάσει την τάφρο και το προτείχισμα ήταν πολύ δύσκολο να εισέλθει στην πόλη, καθώς εγκλωβιζόταν ανάμεσα στα δύο τείχη (το κύριο και το προτείχισμα) και εξοντωνόταν. Το 86 π.Χ. όμως ο ρωμαίος στρατηγός Σύλλας κατέλαβε την Αθήνα, αφού πρώτα κατέστρεψε την οχύρωσή της.

Ο περίπατος στον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμεικού είναι σαγηνευτικός. Φροντίζει γι’ αυτό ο Ηριδανός. Το ποτάμι κυλά αργά, νωχελικά τα γεμάτα βούρκο νερά του που τα ζωντανεύουν τα κοακίσματα των παιχνιδιάρικων βατράχων και οι ευωδιές των υακίνθων που στολίζουν τις όχθες του. Βέβαια το νερό αυτό που βλέπουμε σήμερα δεν είναι ακριβώς το νερό του Ηριδανού. Οι εργασίες που έγιναν για την κατασκευή του σταθμού του ΜΕΤΡΟ στο Μοναστηράκι διατάραξαν τον υδροφόρο ορίζοντα και ο Ηριδανός ξεράθηκε. Σιγά – σιγά βέβαια θα επανέλθει η φυσική πορεία του, ωστόσο προκειμένου να διατηρηθεί ο βαρυσήμαντος βιότοπος που έχει αναπτυχθεί σ’ αυτήν εδώ την περιοχή επιλέχθηκε ως προσωρινή λύση η τροφοδότηση του ποταμού με νερό που βγαίνει από την Ποικίλη Στοά. Μέχρι την Ποικίλη Στοά δηλαδή ο Ηριδανός έχει νερό. Από εκεί λοιπόν με αντλίες και επιφανειακούς σωλήνες το νερό έρχεται ως εδώ και ξεδιψά τη βλάστηση, την πανίδα, τις αισθήσεις μας.

Η ονομασία «Ηριδανός», κατά πάσαν πιθανότητα προέρχεται από τη λέξη «ηρίον» που σημαίνει τάφος. Ήταν δηλαδή το ποτάμι του νεκροταφείου. Το ότι μάλιστα κατευθύνεται προς τα δυτικά, εντείνει την πίστη να θεωρείται το ποτάμι των νεκρών καθώς κι αυτοί έδυσαν.

Από τη λέξη «ηρίον» προφανώς πήραν το όνομά τους και οι «Ηρίαι Πύλαι» που βρίσκονταν προς βορράν της σημερινής εκκλησίας των Ασωμάτων και προς Νότον της εκκλησίας των Αγ. Αναργύρων και της πλατείας Ελευθερίας. Ήταν δηλαδή πολύ κοντά στη διασταύρωση των οδών Λεωκορίου (απ’ όπου περνούσε ο αρχαίος δρόμος που οδηγούσε στον Ίππιο Κολωνό) και Διπύλου. Το μεγάλο νεκροταφείο της Αθήνας, το νεκροταφείο του Κεραμεικού ξεκινούσε έξω από τις πύλες της δυτικής πλευράς (στην πλευρά αυτή θα πρέπει να συμπεριλάβουμε και τις Πειραϊκές Πύλες). Έτσι εκεί όπου έκλειναν οι πύλες της πόλης άνοιγαν οι πύλες του θανάτου.

Ανοίγουμε με δέος τις αόρατες πύλες αυτής της σιωπηλής πολιτείας και οδηγούμε τα βήματά μας σ’ ένα χώρο που μόνο φόβο δεν προκαλεί. Αντίθετα μας ηρεμεί και μας γοητεύει. Τεντώνουμε το αυτί να αφουγκρασθούμε και τον παραμικρό ψίθυρο. Τις συνομιλίες των νεκρών που είναι θαμμένοι σε τάφους στα πλάγια της άλλοτε πολυσύχναστης οδού, αλλά και τους πύρινους λόγους των μεγάλων πολιτικών που εκφωνούνταν σε δημόσιες συγκεντρώσεις σ’ αυτόν εδώ τον τόπο. Το αεράκι που φυσά κουνώντας πέρα δώθε τα πλούσια φυλλώματα των δένδρων φέρνει μαζί του σκόρπιες λέξεις από το παρελθόν. Κοντοστεκόμαστε να ακούσουμε και οι σκόρπιες λέξεις ενώνονται και γίνονται προτάσεις και σε λίγο γίνονται ύμνος, ένας ύμνος λαμπρός στο ιδανικότερο των πολιτευμάτων: τη δημοκρατία.

«Το πολίτευμα που έχουμε δεν αντιγράφει τους νόμους των άλλων και πιο πολύ εμείς είμαστε το παράδειγμα σε μερικούς παρά μιμητές τους. Και ονομάζεται το πολίτευμά μας δημοκρατία, γιατί η εξουσία δεν βρίσκεται στα χέρια των λίγων, αλλά των περισσοτέρων και οι νόμοι εξασφαλίζουν σε όλους τους πολίτες τα ίδια δικαιώματα ως προς τις ιδιωτικές τους διαφορές σε ό,τι όμως αφορά την κοινωνική τους ανάδειξη, ανάλογα με το πόσο διακρίνεται ένας σε κάποιον τομέα, τον προτιμούν στα δημόσια αξιώματα περισσότερο για την προσωπική του αξία, παρά γιατί ανήκει σε ορισμένη κοινωνική τάξη ούτε πάλι εκείνος που είναι φτωχός, μπορεί όμως να κάνει κάτι καλό στην πόλη, εμποδίζεται από την ασημότητα της κοινωνικής του θέσης …».

Άραγε ποιος μιλά στο πλήθος των Αθηναίων που τον ακούσει χωρίς ζητωκραυγές, αλλά με περίσσεια θλίψη; Επιστρατεύουμε τις γνώσεις μας από τα σχολικά μας χρόνια. Είναι ο μεγάλος πολιτικός Περικλής που εκφωνεί τον «Επιτάφιο» για τους νεκρούς του πρώτου έτους του Πελοποννησιακού Πολέμου (431-430 π.Χ.). Ο Περικλής δεν θα μπορούσε να διαλέξει καταλληλότερο τόπο, για να εξάρει την ανδρεία αυτών που έδωσαν τη ζωή τους για την πατρίδα τους, αλλά και για να παρηγορήσει τους συγγενείς των νεκρών. Το «Δημόσιον Σήμα» δεχόταν πάντα στην κρύα αγκαλιά του τα σώματα των τιμημένων νεκρών, νέων και ηλικιωμένων, Αθηναίων και μετοίκων, πόσο μάλλον αυτών εδώ των νεκρών του επαίσχυντου και άδικου πολέμου.

Βαδίζουμε πάνω στην ταφική οδό και κοντοστεκόμαστε για να θαυμάσουμε τα μοναδικά ανάγλυφα με τις θλιμμένες μορφές, τις λιτές στήλες, πάνω στις οποίες αναγράφονται τα ονόματα των νεκρών, τις στήλες με τα νεκρικά, μαρμάρινα αγγεία και τα άλλα απλά ή περίτεχνα στολίσματα στην κορυφή των ορθογώνιων οικογενειακών περιβόλων.

Να ο τάφος του Δεξίλεω, του εικοσάχρονου νέου που σκοτώθηκε το 394 π.Χ. σε μάχη κοντά στην Κόρινθο. Ο Χάρος ζήλεψε τα νιάτα και την ανδρεία του και τον πήρε στην πολιτεία του, για να κάνει παρέα στην Ηγησώ, τη νεαρή κόρη του Προξένου που έκλεισε τα πανέμορφα μάτια της λίγο νωρίτερα, το 410 π.Χ.

Ξαναμπαίνουμε στην πόλη, αφού περάσουμε το Δίπυλο. Μια υπόστυλη κρήνη στην αυλή θα ξεδιψούσε αναμφίβολα τους κουρασμένους οδοιπόρους. «Αυτό το κομμάτι μέσα από το Δίπυλο είναι πολύ συγκινητικό, ακούω τον κ. Ηλιόπουλο να μου λέει, είναι σαν να ακούς πανηγυριώτικες φωνές, διότι εδώ ακριβώς συγκεντρώνονταν οι χιλιάδες πιστοί της πιο λαμπρής γιορτής, των Μεγάλων Παναθηναίων. Η προετοιμασία που ήταν ένα είδος γλεντιού ελληνικού γινόταν στο Πομπείο, ένα οικοδόμημα το οποίο είναι κτισμένο ανάμεσα στις δύο πύλες, την Ιερά Πύλη και το Δίπυλο». Το παλαιότερο γνωστό Πομπείο χτίσθηκε λίγο μετά την κατάλυση της «αρχής των τριάκοντα» (403 π.Χ.) και είναι μάλλον βέβαιο ότι είχε τελειώσει όταν ο Κόνων άρχισε την ανοικοδόμηση των τειχών το 393 π.Χ. Πού γινόταν όμως η συγκέντρωση των συνεορταζόντων την Πολιάδα Αθηνά πριν την κατασκευή του Πομπείου; Προφανώς στο ύπαιθρο.

Όπως με πληροφόρησε ο κ. Ηλιόπουλος «την ημέρα που προηγείτο της γιορτής των Μεγάλων Παναθηναίων, συγκεντρώνονταν στο Πομπείο οι προσφορές και τα δώρα για τη Θεά, τα οποία θα μεταφέρονταν την επομένη με πομπή στην Ακρόπολη. Την ημέρα της γιορτής έβγαιναν τα «πομπεία», τα ιερά σκεύη δηλαδή και όλη η πομπή από ένα πρόπυλο με τέσσερις κίονες στην πρόσοψη, το οποίο είχε κτισθεί στην ΝΔ γωνία του κτηρίου». Βαδίζοντας πάνω στην οδό Παναθηναίων όλοι αυτοί οι περήφανοι Αθηναίοι και οι φίλοι τους που έρχονταν από διάφορα μέρη της Ελλάδας, για να τιμήσουν τη διογέννητη κόρη, συνόδευαν το πλοίο με τον ιερό πέπλο που θα στόλιζε το άγαλμά της.

Η στρατιά του Ρωμαίου στρατηγού Σύλλα κατέστρεψε και το Πομπείο, στα θεμέλιά του όμως ανοικοδομήθηκε μετά από δύο αιώνες περίπου το νεώτερο Πομπείο, το οποίο ήταν παρόμοιο με το προηγούμενο, αλλά λίγο μικρότερο. Είχε διάρκεια ζωής δύο αιώνες και όπως φαίνεται εχρησιμοποιείτο και ως τόπος περιπάτου και φιλοσοφικών συζητήσεων.

Κάπου εδώ τελειώνει ο περίπατός μου στον Κεραμεικό. Σ’ αυτή τη φάση βέβαια εδώ τελειώνει και η επιχείρηση της Ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων. Όπως μου είπε ο κ. Ηλιόπουλος οι προσπάθειες συνεχίζονται, ώστε να επεκταθεί ο αρχαιολογικός χώρος κι εκεί όπου είναι το αμαξοστάσιο των τρόλεϋ, στη γωνία των οδών Πειραιώς και Ερμού. Τότε θα μπορούμε να μιλάμε για πραγματική Ενοποίηση. Βέβαια το ιδανικό θα ήταν να απομακρυνθεί όλο το αμαξοστάσιο και οι εγκαταστάσεις του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου και να μείνει μόνο η σιδηροδρομική γραμμή και ο σταθμός. Θα άλλαζε εντελώς το τοπίο. Η Ερμού θα γινόταν μια τεράστια πλατεία. Αν μάλιστα ο Κεραμεικός επεκτεινόταν και στο λοφάκι της Ερμού και γινόταν στο σημείο εκείνο ένας χώρος θέασης τότε ο περίπατος δεν θα ήταν μόνο μια γοητευτική βόλτα στο παρελθόν, αλλά ένα αισθαντικό ταξίδι σε χρόνο δίχως όρια, ταξίδι του νου και της καρδιάς στην «ψυχή» των προγόνων μας. Κι αν ο χώρος πλάι στο Γκάζι, εκεί όπου είχαν ξεκινήσει οι εργασίες για τον σταθμό του Μετρό και σταμάτησαν, αξιοποιηθεί με τη δημιουργία της τρίτης πλατείας της Αθήνας και του νέου κτηρίου της Λυρικής Σκηνής τότε η ιδέα της πολιτιστικής Αθήνας δεν θα είναι πια ένα όραμα, αλλά μια πραγματικότητα που την δικαιούνται οι «κουρασμένοι» και οπωσδήποτε αδικημένοι «φιλόμουσοι», με την πλατιά σημασία της λέξης, πολίτες της.

Φαντάζουν σαν ένα όνειρο όλα αυτά; Σκεφτείτε όμως πως και η Ενοποίηση Αρχαιολογικών Χώρων Αθήνας για πάρα πολλές δεκαετίες ήταν ένα όνειρο …

 

 

Ευχαριστίες

Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τη Διευθύντρια της Α’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, κ. Άλκηστη Χωρέμη, την Αναπληρώτρια Διευθύντρια της Γ’ Εφορείας, κ. Δώρα Κυριακού, τις υπευθύνους αρχαιολόγους της Αρχαίας Αγοράς, κ. Ελένη Φωκά και κ. Νικολέττα Σαραγά, τον υπεύθυνο αρχαιολόγο του Κεραμεικού, κ. Θεόδωρο Ηλιόπουλο και τους υπευθύνους αρχιτέκτονες της Ρωμαϊκής Αγοράς και της Βιβλιοθήκης του Αδριανού, κ. Γιάννα Τιγγινάγκα και κ. Γιάννη Κνιθάκη για τις ενδιαφέρουσες συνομιλίες που είχαμε, καθώς και για τους περιπάτους μας στους αρχαιολογικούς χώρους.

 

Βιβλιογραφία

Παυσανίου, «Ελλάδος Περιήγησις», Αττικά, Μετάφρ. Ν. Παπαχατζή, Εκδοτική Αθηνών.

Νιμάγιερ Β., «Ο Κούρος της Ιεράς Πύλης και άλλα ευρήματα τη αρχαϊκής εποχής από τον αρχαίο Κεραμεικό της Αθήνας», περιοδ. Corpus, τεύχ. 39, σελ. 24-31.

 

 

back-button
next-button
enopoiisi-arxaiologikwn-xwrwn-athinas-d-meros enopoiisi-arxaiologikwn-xwrwn-athinas-d-meros_1 enopoiisi-arxaiologikwn-xwrwn-athinas-d-meros_2 enopoiisi-arxaiologikwn-xwrwn-athinas-d-meros_3 enopoiisi-arxaiologikwn-xwrwn-athinas-d-meros_4 enopoiisi-arxaiologikwn-xwrwn-athinas-d-meros_5 enopoiisi-arxaiologikwn-xwrwn-athinas-d-meros_6 enopoiisi-arxaiologikwn-xwrwn-athinas-d-meros_7-scaled enopoiisi-arxaiologikwn-xwrwn-athinas-d-meros_8-scaled enopoiisi-arxaiologikwn-xwrwn-athinas-d-meros_9-scaled enopoiisi-arxaiologikwn-xwrwn-athinas-d-meros_10 enopoiisi-arxaiologikwn-xwrwn-athinas-d-meros_11-scaled
Οι Εκδρομές μας
back-button
next-button
Διάσχιση στο Στρατονικό Όρος
23/02/2025-23/02/2025
Μια χειμωνιάτικη διάσχιση στο γοητευτικό Στρατoνικό Όρος το οποίο, αν και δεν είναι ούτε τόσο ψηλό (η κορυφή στα 850μ) ούτε τόσο γνωστό στην ορειβατική κοινότητα, κρύβει μέσα του άπειρες ομορφιές. ...
Το Δελφικό Τοπίο και το Στοιχειό της Χάρμαινας
01/03/2025-03/03/2025
Ο Δίας άφησε δύο αετούς, έναν προς την Ανατολή και έναν προς τη Δύση κι αυτοί συναντήθηκαν στους Δελφούς, κάνοντάς τους το κέντρο του κόσμου. Στο μνημείο αυτό της παγκόσμιας κληρονομιάς θα βρεθούμε...
Παλάτι Αιγών & Ελατοχώρι
16/03/2025-16/03/2025
Όταν η φύση “ντύνεται” στα καλύτερά της, στον κάμπο της Ημαθίας οι ανθισμένες ροδακινιές μεθούν τις αισθήσεις μας με τα χρώματα και τ’ αρώματά τους. Και λίγο πιο πάνω το «Βασίλειον» των Αιγών, τ...
Ρέμα Αγίας Κόρης Ολύμπου & Παναγία Κονταριώτισσα
13/04/2025-13/04/2025
Μια ανοιξιάτικη υπέροχη κυκλική διαδρομή στους πρόποδες του Ολύμπου, μέσα σε πυκνό δάσος με καταρράκτες και βάθρες, στο ρέμα της Αγίας Κόρης, κι ένα βυζαντινό μνημείο, το αρχαιότερο της Πιερίας,  η...
Πάσχα στη Νάξο
17/04/2025-21/04/2025
«Αν ο παράδεισος ήταν στη γη, τότε θα ήταν εδώ» όπως χαρακτήρισε το νησί ο Νίκος Καζαντζάκης στο βιβλίο του Αναφορά στον Γκρέκο.   Όλος ο κόσμος σ’ ένα νησί... Η Νάξος η πανέμορφη, με το...
Σαλπάρουμε για ένα ονειρικό ταξίδι στις Σποράδες με τον «IOLKO»
14/06/2025-21/06/2025
Το καλοκαίρι θέλει ανεμελιά, χαλάρωση, ελευθερία, βουτιές σε ερημικές παραλίες, αεράκι και αλμύρα, ξάπλες κάτω από τον έναστρο ουρανό, και καλή παρέα.   Για όλους εμάς που λατρεύουμε τη ...
Από την κοσμοπολίτικη Σαντορίνη στη γαλήνια Ανάφη
23/06/2025-30/06/2025
Τι να πρωτοπεί κάποιος για έναν τόπο που δίκαια θεωρείται από τα συναρπαστικότερα και πιο πολυφωτογραφημένα τοπία της υδρογείου;  Έναν τόπο που η κάθε στιγμή είναι πολύτιμη για την όραση και τον νο...
Αστυπάλαια, η πεταλούδα του Αιγαίου
08/07/2025-15/07/2025
Η πεταλούδα του Αιγαίου, η Αστυπάλαια, ένα από τα πιο όμορφα νησιά των Δωδεκανήσων, θα μας ενθουσιάσει με την εντυπωσιακή Χώρα της, τις μαγικές παραλίες, αλλά και τον ιδιαίτερο γαστρονομικό πλούτο ...
Ρόδος & Καστελλόριζο
12/09/2025-19/09/2025
Ένα ταξίδι μοναδικό στο ανατολικότερο άκρο της Ελλάδας.   Στη Ρόδο, το νησί των ιπποτών, θα βρεθούμε και θα ταξιδέψουμε σε άλλες εποχές όταν, περνώντας τη μεσαιωνική πύλη της Παλιάς Πόλη...
Close Καλάθι Αγορών
Close
Close
Categories
Newsletter

Newsletter

Κάνε εγγραφή για να λαμβάνεις τα προγράμματα των εκδρομών μας και δωρεάν τα άρθρα μας για νέους προορισμούς.

Please wait...

Σας ευχαριστούμε για την εγγραφή!