Στα τέλη της δεκαετίας του 1960 κάποιοι Ευρωπαίοι ορειβάτες οραματίστηκαν μια Ευρωπαϊκή επικράτεια, προσιτή όχι μόνον σε τροχοφόρα αλλά και σε πεζοπόρους και ορειβάτες. Έτσι δημιουργήθηκαν τα Ευρωπαϊκά Μονοπάτια, Μεγάλων Αποστάσεων. Διακριτικό τους σήμα ήταν το γράμμα Ε, ακολουθούμενο με αρίθμηση από το 1 ως το 11. Από το 1980, μεγάλα τμήματα της ελληνικής υπαίθρου έχουν συμπεριληφθεί στις διαδρομές των Ευρωπαϊκών μονοπατιών Ε4 ΚΑΙ Ε6.

ΜΙΑ ΠΡΟΣΚΛΗΣΗ ΕΛΚΥΣΤΙΚΗ

Δεν χρειάστηκαν παρά μερικά μόνον δευτερόλεπτα για την ολική επαναφορά της μνήμης. Το τηλεφώνημα του Γιώργου Κανελλόπουλου λειτούργησε σαν μια νοητή γέφυρα, που συνέδεσε την Θεσσαλονίκη με την Λακωνία, το παρόν με το παρελθόν. Ήταν τότε, που 13 χρόνια πριν, ανηφορίζαμε από τον κάμπο της Σπάρτης τον στενό ελικοειδή δρόμο στις ανατολικές πλαγιές του Ταΰγετου. Εκεί ανακαλύπταμε την ορεινή Αναβρυτή, τα πέτρινα σπίτια, τα πανέμορφα τοπία και μονοπάτια του χωριού.

Με το τωρινό τηλεφώνημά του ο Γιώργος δεν επιδιώκει να μας επανασυστήσει  την ήδη γνωστή μας Αναβρυτή. Στοχεύει να μας μυήσει στα άδυτα του Ευρωπαϊκού Μονοπατιού Ε4 της γεωγραφικής περιφέρειας της Πελοποννήσου. Είναι η μεγάλη διαδρομή των 280 σχεδόν χιλιομέτρων που, με αφετηρία το Διακοπτό στον Κορινθιακό κόλπο, διασχίζει από Βορρά προς Νότο μερικά από τα σημαντικότερα οικοσυστήματα, φυσικά τοπία και μνημεία πολιτισμού της Πελοποννήσου, και καταλήγει στο Γύθειο Λακωνίας.

–Ελάτε να πάρετε μια πρόγευση από ένα δίκτυο συναρπαστικών μονοπατιών, που αγνοεί η συντριπτική πλειονότητα των Ελλήνων αλλά εκτιμά στον ύψιστο βαθμό και απολαμβάνει ένας αξιόλογος αριθμός ξένων πεζοπόρων, φυσιολατρών και ορειβατών, συμπληρώνει ο Γιώργος.

Ήταν αδύνατον η πρόταση του φίλου μας να μας αφήσει αδιάφορους….

ΑΝΑΒΡΥΤΗ, 13 ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ

Είναι ξεχωριστή χαρά να ξεκινάμε την μεγάλη στράτα των 720 περίπου χιλιομέτρων, που χωρίζουν την Θεσσαλονίκη από την Λακωνική Αναβρυτή. Χρόνια τώρα δεν υπάρχει για μας αποτελεσματικότερη καταπολέμηση της μίζερης καθημερινότητας από την προοπτική ενός μεγάλου ταξιδιού. Νύχτα πια, με πυκνή ομίχλη και δυνατή βροχή, διασχίζουμε τον κάμπο της Σπάρτης με τις πορτοκαλιές και τις ελιές και παίρνουμε τις ανηφοριές, με τις χαρακτηριστικές κλειστές στροφές, για το ωραίο χωριό. Δύο μέρες μετά τα Χριστούγεννα, ο χειμώνας είναι ήπιος στα πεδινά αλλά το κρύο στα ορεινά είναι αισθητό. Στην Αναβρυτή οι καπνοί των καμινάδων αναμειγνύονται με την σταχτόγκριζη καταχνιά.

Οι παλιοί μας φίλοι, ο Γιώργος Κανελλόπουλος και η Μαίρη, μας καλωσορίζουν θερμά. Στο καθιστικό του ξενώνα «ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ» τα κούτσουρα μέσα στο μεγάλο τζάκι τριζοβολάνε, σκορπίζουν γύρω του μια γλυκύτατη θαλπωρή. Εκείνο, ωστόσο, που κυριολεκτικά μας εντυπωσιάζει στον χώρο είναι η περιμετρική γυάλινη τζαμαρία. Μια τζαμαρία με πανοραμικά, μονοκόμματα κρύσταλλα, που μας χαρίζουν εξαιρετική οπτική πρόσβαση στο εμβληματικό καμπαναριό του Αη-Νικόλα. Είναι ένα πανύψηλο, στιβαρό οικοδόμημα, φτιαγμένο αριστοτεχνικά με πελεκητή πέτρα από Λαγκαδιανούς μαστόρους. Που ορθώνεται, λαμπρά φωτισμένο, σε απόσταση μόλις 15 μέτρων από το καθιστικό του «Αρχοντικού».

Δύο ακόμη φίλοι συμπληρώνουν την συντροφιά. Είναι το ζευγάρι των Ελβετών Rolf Roost και Sonia. Ο Rolf είναι ο άνθρωπος, που μαζί με τον Γιώργο, έχει συνδέσει την παρουσία του στην Ελλάδα με το διεθνές ορειβατικό μονοπάτι Ε4, της Πελοποννήσου.

Κρασί και τσιπουράκι, έξοχη μαγειρική της Μαίρης με ντόπιο κόκκορα και χυλοπιτάκι, ομορφαίνουν τις ώρες μας στην συνέχεια της βραδιάς. Μιας βραδιάς με βροντές και αστραπές, που ταιριάζουν απόλυτα, εδώ στα υψίπεδα του Ταύγετου, με τον ορεινό χαρακτήρα του οικισμού της Αναβρυτής.

ROLF ROOST-ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ, ΟΙ ΙΔΕΟΛΟΓΟΙ ΤΗΣ ΠΕΖΟΠΟΡΙΑΣ

Παρατηρώ τους δύο συνοδοιπόρους και φίλους. Καθισμένοι μπροστά στο τζάκι, συζητούν τις τελευταίες λεπτομέρειες της επόμενης εξόρμησής τους για την σήμανση κάποιου μονοπατιού. Τους συνδέει, από το 2012, η κοινή αγάπη τους για την φύση, την πεζοπορία, το βουνό. Πώς όμως ξεκίνησε αυτή η γνωριμία, που εξελίχθηκε σε μακροχρόνια και σταθερή συνεργασία και φιλία; Ας ακολουθήσουμε για λίγο τους παράλληλους βίους των δύο φίλων.

Ο Rolf δεν πρωτογνώρισε την Ελλάδα απ’ τα βουνά αλλά από την….Μύκονο. Ήταν το μακρινό 1978, στα χρόνια ακόμη της αθωότητας, τότε που ήταν σπάνιες οι ξαπλώστρες, οι σαμπάνιες και η παγκόσμια γκλαμουριά.

10 χρόνια μετά επιστρέφει στην Ελλάδα μαζί με την μετέπειτα σύζυγό του, Σόνια. Επί τρείς μήνες αλωνίζουν αρχαιολογικούς χώρους, παραλίες και βουνά της Πελοποννήσου, τελούν τους αρραβώνες τους στην ρομαντική Μονεμβασιά, αποκτούν στην περιοχή του Γυθείου μια μικρή έκταση γης κι ονειρεύονται εκεί ένα σπιτικό. Το χτίζουν επί 6 χρόνια με τα χέρια τους, πέτρα-πέτρα. Το 1999 το σπίτι τελειώνει και γίνεται η μόνιμη κατοικία τους στην Ελλάδα.

–Και οι μεγάλες πεζοπορικές διαδρομές πώς προέκυψαν; ρωτάω το Rolf

–Πάντα μας άρεσε το περπάτημα αλλά ποτέ ως τότε δεν βαδίζαμε συστηματικά. Το 2003 έπεσε τυχαία στα χέρια μου ένα βιβλιαράκι, που είχε βγάλει ο ορειβάτης Τάσος Ρήγας, στα ελληνικά και γερμανικά. Θέμα του βιβλίου ήταν το μονοπάτι Ε4 Πελοποννήσου. Αυτό το βιβλιαράκι με εντυπωσίασε, τόσο από την διαδρομή των 280 χιλιομέτρων όσο και από τις περιγραφές του Τάσου Ρήγα που ήταν ήδη 90 ετών!

Γεννημένος το 1914 στην Αθήνα,  Τάσος εγκατέλειψε οριστικά τα αγαπημένα του μονοπάτια στα βουνά το 2009, σε ηλικία 95 ετών. Εκλεκτό μέλος της Ε.Ο.Ο.Α. ασχολήθηκε επί πολλά χρόνια με τον σχεδιασμό και σηματοδότηση του ελληνικού τμήματος του Ευρωπαϊκού Μονοπατιού Ε4. ⁽¹⁾

Έχοντας ως πολύτιμο σύμβουλο το βιβλιαράκι, ξεκίνησα με τον Γερμανό φίλο μου Rainer Riebel, ν’ ακολουθήσουμε επί εδάφους τα χνάρια του γηραιού ορειβάτη στο Ε4 της Πελοποννήσου. Τα εγχείρημά μας ολοκληρώθηκε αλλά όχι χωρίς προβλήματα. Σε πολλά τμήματα η αρχική σήμανση είχε καταστραφεί, και κάποιες διαδρομές του μονοπατιού είχαν λόγω αχρησίας εξαφανισθεί. Ένα χρόνο μετά συναντήσαμε τον Τάσο Ρήγα στην Αθήνα, την μία και μοναδική φορά. Ακόμα θυμάμαι την ευγενική, την βιβλική του φυσιογνωμία αλλά και την εκπληκτική ζωτικότητά του στην ηλικία των 92 ετών. Όταν άκουσε ότι ολοκληρώσαμε την διαδρομή των 280 χιλιομέτρων και μάλιστα ότι σκοπεύαμε να πραγματοποιήσουμε κάποιες βελτιώσεις, συγκινήθηκε. Ζητήσαμε την άδειά του, να ετοιμάσουμε ένα νέο βιβλίο, βασιζόμενο στο δικό του, και μας την έδωσε με μεγάλη χαρά.

Μ’ αυτά τα λόγια ο Rolf ψάχνει στο χαρτοφύλακά του και βγάζει με προσοχή, σαν να κρατάει ένα πολύτιμο κειμήλιο, το μικρό βιβλιαράκι του Ρήγα στην αρχική έκδοσή του, του 1995.

Μετά από πολλές προσπάθειες και συστηματική δουλειά, ο Rolf κατάφερε να εκδώσει το 2007 ένα βελτιωμένο βιβλίο, για το Ε4 της Πελοποννήσου, στα Γερμανικά. Ωστόσο, παρά την μεγαλύτερη ακρίβεια των στοιχείων, εξακολουθούσαν να υπάρχουν στο έδαφος κάποιες αδυναμίες, σε θέματα διανοίξεων και σημάνσεων. Έτσι αποφασίζει ν’ ασχοληθεί πιο συστηματικά, αφού για την ασφαλή διάσχιση μιας διαδρομής, εκτός από την αρχική διάνοιξη και σήμανση απαραίτητη είναι και η συνεχής συντήρηση.

Καθοριστική για την συνέχεια υπήρξε η γνωριμία του το 2012 με τον Γιώργο Κανελλόπουλο, μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Ορειβατικού Συλλόγου Σπάρτης (Ε.Ο.Σ.Σ), που ασχολείτο με την σήμανση και καθαρισμούς μονοπατιών σε Ε4, Πάρνωνα και Ταΰγετο. Μεταξύ των δύο ανδρών αναπτύχθηκε από την πρώτη στιγμή εκτίμηση και φιλία βαθειά και ειλικρινής. Αποφασίζουν, να ενώσουν τις δυνάμεις τους και ν’ αφιερωθούν στην πλήρη αποκατάσταση του Ε4 της Πελοποννήσου.

Εξίσου ενδιαφέρουσα είναι και η διαδρομή του Γιώργου Κανελλόπουλου. Γεννημένος στην ορεινή Δόξα Γορτυνίας, άρχισε από πολύ μικρός ν’ αγαπάει την φύση και τις πεζοπορίες με τον πατέρα του. Έτσι, ήδη από πολύ νεαρή ηλικία, στις μετακινήσεις του προς τα διπλανά χωριά, αντί για τους δρόμους χρησιμοποιούσε βουνίσια μονοπάτια.

Το 1972, για πρώτη φορά επισκέπτεται την Σπάρτη. Στην θέα του Ταΰγετου κεραυνοβολείται, η εικόνα της κορυφογραμμής είναι συγκλονιστική. Με την μηχανή του –μια εξαιρετική «Φλορέτα» εκείνη την εποχή- φτάνει στην Αναβρυτή και ανηφορίζει ως τα «Λακκώματα», στα 1.300μ. Αυτή ήταν η πρώτη και καθοριστική επαφή του με τον Ταΰγετο. Ήταν ένας έρωτας κεραυνοβόλος, που εξελίχθηκε σε αγάπη μόνιμη και βαθειά. Επιστρέφει στην Τρίπολη αλλά, 20 μέρες μετά παίρνει την οριστική απόφαση να μετοικήσει μόνιμα στην Σπάρτη. Ήδη τα Λακκώματα έχουν γίνει το αγαπημένο του ορεινό ορμητήριο για την εξερεύνηση του βουνού. Σ’ ένα απόκρυφο σημείο του δάσους εγκαθιστά μια ταπεινή, ατομική σκηνή. Κάθε Σάββατο, ο αναχωρητής του Ταϋγέτου βρίσκεται εκεί. Ωστόσο, κάποιες συγκυρίες επιβάλλουν στον τρόπο ζωής του Γιώργου στροφή 180 μοιρών. Από το βουνίσιο περιβάλλον, όπου αισθάνεται σαν στο σπίτι του, κατηφορίζει στο επίπεδο της θάλασσας, μπαρκάρει στα καράβια. Για μια οχταετία γυρίζει όλο τον κόσμο. Στα τέλη του 1981 πραγματοποιεί το τελευταίο του ταξίδι. Επιστρέφοντας μένει ολομόναχος μια ολόκληρη εβδομάδα στην κορυφή του Ταϋγέτου. Εκεί αποφασίζει οριστικά να μην ξαναμπαρκάρει. Το 1985 γνωρίζεται με την Μαίρη.

-Στο πρώτο μας ραντεβού πηγαίνουμε στα Λακκώματα. Εκεί της έχω μιλήσει για ένα σπίτι στο βουνό. Ψάχνει να βρει η Μαίρη το σπίτι κι αντί γι αυτό αντικρίζει μια σκηνή και μερικά έπιπλα και αντικείμενα, σκόρπια εδώ κι εκεί. Δεν «λάκισε», αυτό ήταν το αποφασιστικό τεστ για την σχέση μας. Αποφάσισα, πως αυτή ήταν η γυναίκα που έκανε για μένα, καταλήγει ο Γιώργος.

Παράλληλα εντάσσεται στον Ορειβατικό Σπάρτης, ανεβαίνει σε όλα σχεδόν τα ελληνικά βουνά και μαζί με το Βασίλη Γεωργιάδη, αναλαμβάνει το μεγαλύτερο έργο σηματοδότησης του Ταΰγετου. Όταν το 2012 γνωρίζει τον Rolf, ο Γιώργος είναι ήδη έτοιμος για την συναρπαστική περιπέτεια της ενασχόλησης με την αξιοποίηση και ανάδειξη του Ε4 της Πελοποννήσου. Από τότε και μέχρι σήμερα οι δύο φίλοι έχουν τοποθετήσει, σε στρατηγικά σημεία της διαδρομής, πάνω από 1000 μεταλλικές πινακίδες Ε4. Έχουν επίσης διορθώσει και φροντίσει το μονοπάτι σε ποσοστό τουλάχιστον 90%, έτσι ώστε ακόμα και ο πιο αδαής πεζοπόρος να είναι αδύνατον να χαθεί. Ωστόσο, επειδή αρκετά πινακιδάκια Ε4 καταστρέφονται ή αφαιρούνται, ένας από τους στόχους τους είναι η συμπληρωματική σήμανση με ανθεκτικά – στις καιρικές συνθήκες – σημάδια λαδομπογιάς. Μεγάλη σημασία έχει και η πλήρης καταγραφή της διαδρομής με GPS και η δυνατότητα να μπορεί κάποιος να κινείται κατεβάζοντας την εφαρμογή στο κινητό του.

Εξαιρετικά πρωτοποριακό για τα ελληνικά δεδομένα είναι εξ’ άλλου, το δίκτυο των συνεργαζόμενων καταλυμάτων που δραστηριοποιούνται κατά μήκος του άξονα των 280 χιλιομέτρων της συνολικής διαδρομής. Είναι επιχειρήσεις που έχουν ελεγχθεί για την ποιότητα  των υπηρεσιών τους. Εξίσου πολύτιμη για την εξυπηρέτηση των πεζοπόρων είναι η δυνατότητα να επικοινωνούν με συνεργαζόμενους οδηγούς ταξί, σε περίπτωση που επιθυμούν –για κάποιο λόγο- να μεταφερθούν γρηγορότερα ανάμεσα σε κάποια σημεία της διαδρομής. ⁽²⁾ Προβλέπεται επίσης να υπάρξουν και προτάσεις επιλεγμένων επιχειρήσεων εστίασης, που θα προσφέρουν ντόπια προϊόντα και ιδιαίτερες τοπικές σπεσιαλιτέ.

Ε4 ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ

Η μακρόχρονη κοπιώδης προσπάθεια των δύο φίλων συμπυκνώθηκε σ’ έναν συνοπτικό ηλεκτρονικό οδηγό 45 σελίδων. Εκεί περιγράφονται με τρόπο κατανοητό και με κάθε απαραίτητη λεπτομέρεια οι 15 τμηματικές, διαδοχικές διαδρομές που συνθέτουν την συνολική μεγάλη στράτα των 277 περίπου χιλιομέτρων του Ε4 της Πελοποννήσου. Ένα εμπνευσμένο φωτογραφικό υλικό, που οφείλεται στην Sonja Roost-Weideli και στον Vreni Homberger, συνοδεύει τις περιγραφές των διαδρομών. Οι οποίες περιγραφές, εκτός από τα στοιχεία των πεζοποριών, διανθίζονται από ποικίλες χρήσιμες πληροφορίες για την ιστορικότητα, το αρχαιολογικό ενδιαφέρον ή τα σημαντικότερα αξιοθέατα μιας περιοχής.

Στην 1^η λοιπόν Διαδρομή των 23 χιλιομέτρων από το Διακοπτό, όπου βρίσκεται η αφετηρία του Ε4, ως τον πρώτο σταθμό, στα Καλάβρυτα, έχουμε την δυνατότητα να επισκεφθούμε το Μέγα Σπήλαιο με το ιστορικό του μοναστήρι, να θυμηθούμε την θηριωδία των Ναζί στο μνημείο των Καλαβρύτων του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου αλλά και να γνωρίσουμε το Χιονοδρομικό Κέντρο Καλαβρύτων. Γι αυτήν την πρώτη διαδρομή των 23 χιλιομέτρων απαιτείται χρόνος πορείας 6 ωρών.

Η 2^η διαδρομή, με 5 χιλιόμετρα λιγότερα αλλά με ίδιες σχεδόν ώρες πορείας, μας ανεβάζει σε υψόμετρο 700 μέτρων, στο ορεινό χωριό Πλανητέρο, με το υπέροχο πλατανόδασος, τις νοστιμώτατες πέστροφες και τα κρυστάλλινα νερά του Αροάνιου ποταμού. Μια άλλη εκπληκτική δυνατότητα που παρέχεται στον πεζοπόρο αυτής της διαδρομής είναι η επίσκεψη στο εμβληματικό Σπήλαιο των Λιμνών, ένα από τα συγκλονιστικότερα σπήλαια της Ελλάδας.

Στα 18 χιλιόμετρα και στις 6,5 περίπου ώρες της 3^ης διαδρομής, οι χωματόδρομοι και τα σηματοδοτημένα Ε4 μονοπάτια, θα μας οδηγήσουν στα εκπληκτικά υψίπεδα της Ντουρντουβάνας και του Χελμού και, στα χτισμένα πάνω από τα 700 μέτρα, ορεινά χωριά του Άρμπουνα, της Τουρλάδας και Λυκουριάς.

Μικρή σε μήκος η 4^η διαδρομή, μόλις 12 χιλιόμετρα, με 4,5 περίπου ώρες πορείας. Εδώ θα πάρουμε κατεύθυνση προς το Παγκράτι, χτισμένο στα 830 μέτρα και τον Δάρα, στα 680 μέτρα. Θα μείνουμε έκπληκτοι στην θέα της περίφημης, γιγάντιας κληματαριάς του Παυσανία, η ηλικία της οποίας υπολογίζεται ότι μπορεί να φτάνει και τα 2000 χρόνια. Αν θέλουμε, μπορούμε να διανυκτερεύσουμε στο κοινοτικό πανδοχείο του Παγκρατίου.

Η 5^η διαδρομή, με 18,5 χλμ. μήκος και διάρκεια πορείας 5 ωρών, μας οδηγεί στην ορεινή Νυμφασία, στα 840μ. Εκεί βρίσκεται η ομώνυμη πηγή, όπου κατά την μυθολογία λούζονταν οι «Νύμφες». Πολύ κοντά είναι και η Βυτίνα, ένα από τα διασημότερα ορεινά θέρετρα της Πελοποννήσου. Είναι χτισμένη στις πλαγιές του Μαίναλου, σε υψόμετρο 1.030μ. και έχει πολύ αξιόλογη τουριστική υποδομή. Φημισμένη στην περιοχή είναι και η Μονή Κερνίτσας, του 14^ου αιώνα, με σημαντική συμμετοχή στην επανάσταση του ‘21.

Με 20χλμ. μήκος και διάρκεια πορείας 7,5 ωρών, η 6^η διαδρομή μας ανεβάζει σε υψόμετρο 1.600 μέτρων, στο οροπέδιο της Οστρακίνας. Εκεί βρίσκεται το καταφύγιο του Ε.Ο.Σ. στο οποίο, μετά από σχετικό τηλεφώνημα, παρέχεται η δυνατότητα διανυκτέρευσης.

Κατηφορίζουμε προς το υψίπεδο της Μαντινείας, με τον αρχαιολογικό χώρο και τους περίφημους αμπελώνες. Εδώ βρίσκεται το σπήλαιο της Κάψιας, με τον αξιόλογο διάκοσμο. Στο τέρμα της 7^ης διαδρομής των 20χλμ. μας περιμένει η τουριστική υποδομή της Τρίπολης, πρωτεύουσας της Αρκαδίας.

Η 8^η διαδρομή, με μήκος 20χλμ. και διάρκεια 6 ωρών, διασχίζει προς τα ΝΔ το οροπέδιο της Τρίπολης και στην συνέχεια ανηφορίζει τις νότιες απολήξεις του Πάρνωνα. Εκεί συναντάμε την Ψηλή Βρύση, ένα ορεινό χωριό της Τεγέας, χτισμένο σε υψόμετρο 740 μέτρων. Με πορεία σε σημαντικά υψόμετρα, συναντάμε αρχικά τα Άνω Δολιανά, στα 950 μέτρα, και στην συνέχεια καταλήγουμε στον διάσημο, παραδοσιακό οικισμό του Αγίου Πέτρου, στα 950 επίσης μέτρα.

Μετά τον Άγιο Πέτρο, η 9^η διαδρομή των 21χλμ. και των 5,5 περίπου ωρών, περνάει αρχικά από τις Καρυές ή Αράχοβα της Λακωνίας. Χτισμένο σε υψόμετρο 950 μέτρων το παραδοσιακό πέτρινο χωριό είναι από τα πιο ζωντανά ορεινά χωριά της Πελοποννήσου. Η πορεία μας καταλήγει στην επίσης ορεινή Βρέσθενα, στα 800 μέτρα, με δυνατότητα διανυκτέρευσης σε δημοτικό Hostel.

Ξεκινάμε την 10^η διαδρομή, που έχει μήκος 18,5χλμ. και διάρκεια 5,5 περίπου ωρών. Από τα Βρέσθενα κατευθυνόμαστε αρχικά Δ και στη συνέχεια Ν προς τα Καλύβια Θεολόγου. Καταλήγουμε στον Θεολόγο που, χτισμένος σε υψόμετρο 580 μέτρων και με απεριόριστη θεά στον Ταΰγετο και την πεδιάδα της Σπάρτης, δίκαια αποκαλείται «το Μπαλκόνι της Λακωνία».

Μετά τα θέλγητρα του αστικού πολιτισμού στην πόλη της Σπάρτης συνεχίζουμε την πεζοπορία μας με την 11^η διαδρομή, μήκους 15χλμ. και διάρκειας 5.5 περίπου ωρών. Επισκεπτόμαστε, αρχικά την περίφημη Καστροπολιτεία του Μυστρά. Στη συνέχεια κατευθυνόμαστε προς Άγιο Ιωάννη και Παρόρι και ανηφορίζουμε προς την πολύ ωραία Μονή της Φανερωμένης. Ήδη, μισή μόλις ώρα προς τα Ν, καταλήγουμε στον γραφικό ορεινό οικισμό της Αναβρυτής, με θαυμάσιο κατάλυμα και εξαιρετικό φαγητό στο «ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ».

Η 12^η διαδρομή μας ταξιδεύει στις Α πλαγιές του Ταΰγετου. Με άριστα σηματοδοτημένο δασικό μονοπάτι περνάμε αρχικά από την Πηγή Λακκώματα  και στη συνέχεια καταλήγουμε, μετά από 4,5 ώρες στο Ορειβατικό Καταφύγιο Ταϋγέτου, σε υψόμετρο 1.550 μέτρων. Δυνατότητα διανυκτέρευσης υπάρχει μετά από συνεννόηση με τον υπεύθυνο καταφυγίου Γιώργο Κανελλόπουλο, στο τηλέφωνο 6979118855, η με τον Πρόεδρο του Ε.Ο.Σ.Σ. Βασίλη Γεωργιάδη, τηλ. 6974454079.

Για τους λάτρεις της ορειβασίας συνιστάται θερμά μια ανάβαση στην εμβληματική «Πυραμίδα», την κορυφή του Αη-Λιά στον Ταΰγετο, στα 2.407 μέτρα.

Μετά από έναν αναζωογονητικό ύπνο, στο υψόμετρο των 1550 μέτρων του Καταφυγίου του Ταΰγετου ξεκινάμε την 13ή διαδρομή, που εκτείνεται σε 16,5χλμ. με διάρκεια πορείας 5,5 ωρών. Θα περάσουμε αρχικά από τους Πενταυλούς την περίφημη πηγή με το άφθονο νερό. Στην συνέχεια θα διεισδύσουμε στο διάσημο Δάσος της Βασιλικής, με την εκτεταμένη παρουσία της Κεφαλληνιακής Ελάτης και της Μαύρης Πεύκης, σε μια έκταση 11.000 στρεμμάτων. Το μονοπάτι μας περνάει από τον θεαματικό «Κομμένο Βράχο» και καταλήγει στην Άρνα, χτισμένη σε υψόμετρο 780 μέτρων. Εδώ θα βρούμε συνεργαζόμενο κατάλυμα, ταβέρνες και θα θαυμάσουμε το γέρικο πλατάνι, ένα από τα μεγαλύτερα της Ελλάδας.

Η πολυήμερη πεζοπορία-περιήγησή μας πλησιάζει στο τέλος της. Ήδη, μετά την Άρνα αρχίζει η προτελευταία, η 14^η διαδρομή, μήκους 15χλμ. και διάρκειας 5 περίπου ωρών. Αρχικά συναντάμε την ανδρική Μονή της Παναγίας της Γιάτρισσας, που βρίσκεται στα σύνορα Λακωνίας και Μεσσηνίας, σε υψόμετρο 1000 μέτρων. Η Μονή είναι χτισμένη στα ερείπια αρχαίου ναού του 382 π.Χ. Στη συνέχεια καταλήγουμε στο μικρό χωριό Άγιος Νικόλαος, χτισμένο σε υψόμετρο 400 μέτρων. Υπάρχει η δυνατότητα εστίασης στα ταβερνάκια του χωριού, η δυνατότητα διανυκτέρευσης, όμως, εξαρτάται από προηγούμενη συνεννόηση στα τηλέφωνα που δίνει ο ηλεκτρονικός οδηγός.

Η 15^η και τελευταία διαδρομή είναι μήκους 30χλμ. που μπορεί να μειωθεί κατά 5χλμ. αν παρακάμψουμε τον βράχο της Δεσφίνας. Στην συνέχεια το Ε4 περνάει από τον Πλάτανο, βρίσκει τον κεντρικό δρόμο και καταλήγει στο Γύθειο, τον τελικό μας προορισμό.

Εδώ είναι η πρώτη φορά, μετά την αναχώρησή μας από τον Κορινθιακό κόλπο, που ξαναβλέπουμε θαλασσινό νερό. Είναι ο Λακωνικός κόλπος, ο νοτιότερος της Ελλάδας, ανάμεσα σε δύο από τα διασημότερα και πιο επικίνδυνα για την ναυσιπλοΐα ακρωτήρια: το Ταίναρο και τον Μαλέα, τον Κάβο Ματαπά και τον Κάβο  Μαλιά.

Αν είναι χειμωνιάτικη περίοδος θα χαλαρώσουμε στην ήρεμη πολιτεία του Γυθείου. Το καλοκαίρι θα χαρούμε τις παραλίες, που τόσο μας έχουν λείψει στην διάρκεια της 15ήμερης πεζοπορίας μας στα ηπειρωτικά της Πελοποννήσου και στα βουνά. Στο σημείο αυτό ολοκληρώνουμε την πολύ συνοπτική παρουσίαση των 15 τμηματικών διαδρομών του Ε4 της Πελοποννήσου, που περιγράφονται με περισσότερες πληροφορίες και λεπτομέρειες στον ηλεκτρονικό οδηγό, που με τόσο προσωπικό κόπο αλλά και αγάπη δημιούργησαν ο Rolf Roost και ο Γιώργος Κανελλόπουλος.

Ευχόμαστε καλή επιτυχία σε όσους έχουν την σωματική και ψυχική δύναμη και αντοχή, να φέρουν σε πέρας αυτή την τόσο μεγάλη και πολυσύνθετη πεζοπορική, ορειβατική, φυσιολατρική, ιστορική και πολιτιστική διαδρομή στην καρδιά της Πελοποννήσου, από τον Βορρά του Κορινθιακού Κόλπου ως τα νότια του Λακωνικού.

Ήρεμες στιγμές στην Αναβρυτή

Στο ξεκίνημα της μέρας μας υποδέχεται βροχή, μια βροχή επίμονη, δυνατή. Παρακολουθούμε τις χοντρές σταγόνες, καθώς σκάζουν με πάταγο και θολώνουν τις μεγάλες επιφάνειες της τζαμαρίας του καθιστικού. Στο ημίφως του Δεκεμβριάτικου πρωινού ορθώνεται κυριαρχικά απέναντί μας ο βαρύς, σκοτεινός όγκος του μεγάλου καμπαναριού. Είναι το δεύτερο  χρονολογικά και πολύ πιο ογκώδες καμπαναριό του Αγίου Νικολάου.(3) Που ανεγέρθηκε το 1903 από Λαγκαδιανούς μαστόρους, με αποκλειστικό στόχο να χωρέσει στο εσωτερικό του τον –μεγάλων διαστάσεων- μηχανισμό του ρολογιού. Ένα ρολόϊ που είχαν αποστείλει στην γενέτειρά τους, ως δώρο, οι ομογενείς της Ν. Υόρκης.

«Επανέρχονται οι μνήμες από το άρθρο μας στην Αναβρυτή, 13 χρόνια πριν. ⁽⁴⁾  Ήταν τότε που ο αείμνηστος Δάσκαλος Νίκος Μπαγιώκος, μας είχε οδηγήσει στα έγκατα του πύργου και μας είχε ξεναγήσει στα μυστικά του μηχανισμού του ρολογιού. Έγραφα λοιπόν τότε: Μετά το κεφαλόσκαλο ανεβαίνουμε μερικά ξύλινα σκαλοπάτια, περνάμε με δυσκολία από μια στενή καταπακτή και φτάνουμε στο υψηλότερο σημείο του πύργου. Εδώ βρίσκεται η «καρδιά» και το «μυαλό» του μηχανισμού του ρολογιού… Παρατηρούμε για λίγο σιωπηλοί τις αιωρήσεις του εκκρεμούς και είναι σαν να παρακολουθούμε τους χτύπους της καρδιάς ή το σφυγμό ενός ζωντανού οργανισμού, που η ηλικία του έχει ξεπεράσει τον αιώνα…Με μια τροχαλία κουρδίζει ο Δάσκαλος τους δείκτες του ρολογιού και με μια μεγαλύτερη, ανεβάζει το βάρος της καμπάνας».

-Το κούρδισμα κρατάει 9 μέρες, εγώ όμως ανεβαίνω εδώ πάνω μια φορά της εβδομάδα. Αυτά συνέβαιναν το φθινόπωρο του 2014 στην Αναβρυτή. Σήμερα, εδώ και τρία χρόνια, δεν υπάρχει πια ο Δάσκαλος να διεισδύει στα έγκατα του καμπαναριού, να θωπεύει με τις φροντίδες του τις τροχαλίες και τα γρανάζια του μηχανισμού του ρολογιού. Στην θέση του εγκαταστάθηκε ένας ηλεκτρικός μηχανισμός, που δεν έχει ανάγκη την ανθρώπινη παρουσία μία φορά την εβδομάδα. Η μνήμη του Νίκου Μπαγιώκου, ωστόσο, εξακολουθεί να με συντροφεύει χάρις και στο θαυμάσιο βιβλίο για την γενέτειρά του Αναβρυτή Ταϋγέτου, που εκδόθηκε το 2010, 5 χρόνια μετά την πρώτη μας γνωριμία.

Ένα υπέροχο πρωινό έχει ετοιμάσει η Μαίρη στο μπουφεδάκι δίπλα στο αναμμένο τζάκι, με ποικιλία τυριών και αλλαντικών, νοστιμώτατη γραβιέρα, μαρμελάδες δικές της από φράουλα, σύκο και πορτοκάλι. Μοσχοβολάει η σπανακόπιτα και οι τηγανίτες, ευωδιάζει το τσάι Ταϋγέτου, που το συνδυάζουμε με ντόπιο μέλι. Μετά απ’ όλα αυτά η Μαίρη επιμένει να μας φτιάξει και μια ομελέττα, με πρώτη ύλη φρέσκα χωριάτικα αυγά. Απολαμβάνουμε όλα αυτά τα καλούδια με απαλή μουσική και με την συνεχή υπόκρουση της βροχής. Είναι πολύ ευχάριστες στιγμές στο καθιστικό του «ΑΡΧΟΝΤΙΚΟΥ». Εξίσου όμορφη είναι η διανυκτέρευσή μας στα δωμάτια του ξενώνα. Δωμάτια παραδοσιακά, φροντισμένα με πολύ προσωπική εργασία, ρομαντισμό και την αύρα μιας άλλης εποχής. Στο διώροφο, εξαίσια αναπλασμένο αρχοντόσπιτο της Αναβρυτής, τα δωμάτια φέρουν ονόματα κορυφών και περιοχών του Ταϋγέτου: Σπανακάκι, Αθάνατη, Ράχη, Λακκώματα, Χαλασμένο, Σταλός. Πανέμορφη είναι και η πλακόστρωτη υπαίθρια βεράντα με την ευρύτατη θέα στις κορυφές του Ταϋγέτου, στον κάμπο της Σπάρτης και στην αντικρινή, μεγάλου μήκους οροσειρά του Πάρνωνα. Η μαγειρική επίσης της Μαίρης έχει τις καλύτερες κριτικές Ελλήνων και ξένων φυσιολατρών που έχουν επιλέξει το «Αρχοντικό», ως ιδανική βάση για τις εξορμήσεις τους στα μονοπάτια του Ε4.

Εκτός από την κουζίνα της Μαίρης, υψηλή ποιότητα με σπιτικές προδιαγραφές παρέχει και η κουζίνα του Ηλία Καλαμαρά, στην ταβέρνα «Τα Καμάρια της Αναβρυτής», στην κεντρική πλατεία του χωριού.  Και τι δεν έχει ετοιμάσει ο Ηλίας και η Αγλαΐα για να μας ευχαριστήσουν ! κόκορα κοκκινιστό, αρνί στην λαδόκολλα ψωμί ζυμωτό και νοστιμώτατες πατάτες στο φούρνο, με  εξαιρετικό παρθένο ελαιόλαδο που παράγει ο ίδιος στο λιοτόπι του.

Οι γαστριμαργικές μας απολαύσεις δεν σταμάτησαν εδώ, γιατί ο φίλος μας ο Γιάννης Γεροντίδης, μαθαίνοντας την άφιξή μας στην Αναβρυτή έρχεται να μας συναντήσει.

Η μνήμη επιστρέφει 11 χρόνια πριν, στο Καστόρι Λακωνίας, όταν επισκεφθήκαμε τον Γιάννη στην μονάδα του και δοκιμάσαμε τα υπέροχα προϊόντα του: καπνιστές πέστροφες, σολομούς, και οξύρυγχους.  Στα άξια χέρια του Γιάννη η μικρή ιχθυοπαραγωγική μονάδα που είχε ιδρύσει ο πατέρας του πριν 40 χρόνια μεγαλώνει και μεταμορφώνεται στην διάσημη εταιρεία G-FISH με τα πρωτοποριακά προϊόντα και τις σημαντικές βραβεύσεις και διακρίσεις.

Στο μονοπάτι για την Μονή Μεταμόρφωσης.

Το φθινόπωρο του 2004, με καλό και ήπιο καιρό, είχαμε αρκετά περπατήσει στην ευρύτερη περιοχή της Αναβρυτής. Τον φετινό χειμώνα, στα τελειώματα του χρόνου, οι πλαγιές του Ταϋγέτου είναι στο έλεος μιας αδιάκοπης, έντονης βροχής, που δυσχεραίνει ιδιαίτερα τις πεζοπορικές μας μετακινήσεις. Επί δύο συνεχόμενες μέρες είναι αδύνατον να σκεφτούμε πορείες και μονοπάτια. Το πρωινό της τρίτης μέρας, ωστόσο, ξημερώνει με μια βροχή διακριτική, σχεδόν φιλική. Αποφασίζουμε, λοιπόν, να επιχειρήσουμε μια έξοδο από το καβούκι μας, να ξεμουδιάσουμε λιγάκι.

-Προτείνω μια διαδρομή ήπια και ξεκούραστη, λέει ο Γιώργος, ως την γνώριμή σας Μονή της Μεταμόρφωσης. Η διαδρομή αποτελεί ένα τυπικό δείγμα σήμανσης του μονοπατιού Ε4.

Μετά τον ξενώνα ακολουθούμε τον ασφαλτόδρομο προς την Β έξοδο του χωριού. Σε δύο λεπτά συναντάμε απότομο κατηφορικό μονοπάτι με ξύλινα σκαλοπάτια. Λάσπη στο μονοπάτι και πιο κάτω πέτρινη βρύση με διπλό κρουνό. Ένα αχνό ουράνιο τόξο διαγράφεται στον συννεφιασμένο ουρανό, που γίνεται όλο και πιο πολύ απειλητικός. Στο διάβα μας συναντάμε αλλεπάλληλα σημάδια Ε4. Κάποιο μάλιστα μετά βίας διακρίνεται πίσω από τα σπάρτα. Ο Γιώργος το απελευθερώνει, κόβοντας μ΄ένα μεγάλο ψαλίδι τα πυκνά κλαδιά.

–Όπως βλέπετε, δεν αρκεί να διανοίξεις κάποτε ένα μονοπάτι. Για να ΄ναι αξιόπιστο, η συντήρησή του πρέπει να είναι συνεχής.

Παρακολουθώ τον Γιώργο, καθώς βαδίζει στο μονοπάτι. Μου φέρνει στη μνήμη την περιπατητική συμπεριφορά των αυθεντικών ορειβατών. Ποτέ δεν αφήνουν μια πέτρα ή ένα κλαδί πάνω στο μονοπάτι, τα απομακρύνουν στη στιγμή. Όχι  επειδή αποτελούν ανυπέρβλητα εμπόδια αλλά γιατί θεωρούν ηθική υποχρέωσή τους να διατηρούν στην καλύτερη δυνατή κατάσταση τις αγαπημένες τους στράτες στο βουνό.

Διασχίζουμε τα τελευταία παλιά σπίτια του χωριού όμορφα, καλοχτισμένα, αν και τα περισσότερα μισοερειπωμένα και ακατοίκητα. Να κι ένα υπέροχο κτίσμα του 1931. Στα πόδια του ακόμα. Φτάνει στ΄αυτιά μας μια δυνατή βουή. Είναι το ρέμα «Μαρούσω», φουσκωμένο απ΄τις βροχές. Πηγάζει λίγο πιο πάνω απ΄το περίφημο κεφαλάρι της «Μεσαϊτονιάς». Στην απότομη πορεία του προς τον «Καταγιάννη», στον κάμπο, το ρέμα δημιουργεί φαράγγι με 22 καταρράκτες και πάμπολλα ραπέλ. Απ΄αυτό το κεφαλάρι υδρεύεται η Μέσα γειτονιά της Αναβρυτής.

Η βλάστηση γύρω μας είναι πυκνή, με κυρίαρχο είδος τα τρίλοβα σφενδάμια. Τα περισσότερα φυλλαράκια τους, στα τέλη του Δεκέμβρη, μόλις έχουν αρχίσει να κιτρινίζουν. Οι βαλανιδιές, επίσης, που τούτη την εποχή στην Β. Ελλάδα είναι σκουρόχρωμες καφετιές, εδώ έχουν φύλλα κυρίως πρασινοκίτρινα και λίγα μόνον έχουν αποχρώσεις καφέ και πορτοκαλί.

Το μονοπάτι ανηφορίζει, γίνεται χοντροφτιαγμένο λιθόστρωτο, που με τη βροχή είναι πολύ ολισθηρό. Πλατσουρίζουμε διαρκώς στα γοργοκίνητα ρυάκια, που κυλάνε ανάμεσα στις σχισματιές του καλντεριμιού. Δεν είναι, βέβαια, και οι ευνοϊκότερες συνθήκες πορείες, ωστόσο, μετά από μερικά λεπτά έχουμε συνηθίσει.

20’ μετά την αναχώρησή μας – με χαλαρό ρυθμό – φτάνουμε στο ξωκκλήσι του Αγίου Γεωργίου. Στη συνέχεια κατηφορίζει το μονοπάτι μέσα σε πυκνό δάσος, από πεύκα, έλατα, πουρνάρια, σφενδάμια και κέδρα. Μερικά λεπτά μετά, συναντάμε δεξιά μας την Αγία Παρασκευή. Δίπλα στην εκκλησία μάς εντυπωσιάζει ένα αιωνόβιο μαυρόπευκο, που, εξαιτίας ενός τοπικού θρύλου, έχει την ονομασία «Δέντρο-γυναίκα». Ξαναρχίζει ανηφοράκι, με καλντερίμι πάντα ολισθηρό.

Καθώς συμπληρώνουμε 40 λεπτά στο μονοπάτι συναντάμε τον στενό ασφαλτόδρομο που οδηγεί από την Αναβρυτή στην Μονή της Φανερωμένης.

Ακόμη πιο θεαματικά είναι τα χρώματα στον σκοτεινό θόλο του ουρανού, από το μεγαλόπρεπο ουράνιο τόξο που εμφανίζεται ξαφνικά. Την εξαίσια εικόνα συμπληρώνει η αντικρινή Μονή Φανερωμένης και πιο πίσω η αιχμηρή κορυφή του κάστρου του Μυστρά.

Μπαίνουμε στον αύλειο χώρο της Μονής μετά από χαλαρή πορεία 50 λεπτών από την Αναβρυτή. Ο γέροντας Ιερόθεος μας θυμάται αμέσως, έχει άλλωστε το τεύχος του περιοδικού με το αφιέρωμα στην περιοχή της Αναβρυτής. Πάντα χαμογελαστός και φιλόξενος, μας προσφέρει το μοναστηριακό κέρασμα, λουκουμάκι με τσιπουράκι.

­-Βγάλτε τα βρεγμένα σας μπουφάν και κοπιάστε στη σόμπα να ζεσταθείτε, μας προτρέπει ο γέροντας.

Περνάμε στο αντικρινό, μικροσκοπικό καμαράκι και μαζευόμαστε γύρω από την αναμμένη μασίνα. Φτιάχνουμε καφεδάκια ελληνικά κι αρχίζουμε τις ιστορίες με τον γέροντα Ιερόθεο, που έχει ήδη κλείσει 30 χρόνια στο μοναστήρι.

Είναι ο πέμπτος κατά σειρά Ηγούμενος της Μονής μετά την ίδρυσή της, περί τα μέσα του 19^ου αιώνα, από τον Αναβρυτιώτη Αρχιμανδρίτη Αθανάσιο Λαδόπουλο ή παπα-Λάδη. Το μοναστήρι, που αποτελεί μετόχι της ιστορικής Μονής των Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων, πανηγυρίζει στις 8 Σεπτεμβρίου, στην εορτή του Γενεσίου της Θεοτόκου.

Για το δρομολόγιο της επιστροφής επιλέγουμε την, ελαφρά μακρύτερη αλλά περισσότερο βατή, ασφάλτινη διαδρομή, που δεν περιλαμβάνει τμήματα κατηφορικού, ολισθηρού καλντεριμιού. Με ζωηρό βηματισμό, δεν χρειαζόμαστε ως την Αναβρυτή περισσότερο από 30’.

Επίλογος

Η τελευταία μέρα του Δεκέμβρη ξημερώνει λαμπρή, ο παλιός χρόνος δεν θέλει ν’ αφήσει πίσω του εικόνες σκοτεινές. Η ατμόσφαιρα ως τις  εσχατιές του ορίζοντα, στον αντικρινό Πάρνωνα, είναι διαυγής. Πιο εντυπωσιακό, ωστόσο, στα βόρεια του χωριού, είναι το θέαμα των κορυφών του Ταϋγέτου, με το «Σπανακάκι» ανάμεσά τους. Τόσες μέρες παρέμεναν αθέατες, πίσω από σύννεφα και βαριές καταχνιές. Το σημερινό πρωινό προβάλλουν πεντακάθαρες, δίπλα μας σχεδόν, σκεπασμένες με μεγάλες ποσότητες χιονιού. Ένα χιόνι που, στα υψίπεδα των 2000 μέτρων, στροβιλίζεται από βίαιες ριπές ανέμου, δημιουργώντας εικόνες που θυμίζουν χιονοθύελλα.

Πριν εγκαταλείψουμε την Αναβρυτή, πραγματοποιούμε με τον Γιώργο μια κυκλική περιήγηση προς Άγιο Ιωάννη, Παρόρι, Μυστρά, Ταϋγέτη και μετά στις χωμάτινες διαδρομές στους χιονισμένους πρόποδες του Ταΰγετου. Είναι υπέροχες εικόνες, που ολοκληρώνονται με τις απίστευτες ποσότητες του βουνίσιου νερού, που ξεχύνεται ορμητικό από το Κεφαλάρι της Μεσαϊτονιάς.

Αποχαιρετάμε τους καλούς μας φίλους με την ευχή να βαδίσουμε μαζί τους κάποιες από τις διαδρομές του περίφημου μονοπατιού Ε4 της Πελοποννήσου.

Ευχαριστίες

Ευχαριστούμε θερμά: τον Γέροντα Ιερόθεο στην Μονή της Φανερωμένης, τον Rolf και την Σόνια για την συντροφικότητά τους και τις πολύτιμες πληροφορίες, τον Ηλία Καλαμαρά και την Αγλαΐα για τις εξαίρετες γεύσεις και την περιποίηση στα «Καμάρια της Αναβρυτής», τον Γιάννη Γεροντίδη για τις εκπληκτικές ψαρολιχουδιές.

Τέλος, ιδιαίτερα ευχαριστούμε τον Γιώργο Κανελλόπουλο και την Μαίρη για την αξέχαστη φιλοξενία στον ξενώνα «ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ» και για όλα όσα έκαναν για μας.

Βιβλιογραφία

-Νικ. Αθ. Μπαγιώκος, «Αναβρυτή Ταϋγέτου», 2010

-Περιοδικό Ελληνικό Πανόραμα, τεύχος 43, 2005.

Χρήσιμες πληροφορίες

Ξενώνας «Αρχοντικό», τηλ. 6979 118855

Εστιατόριο «Καμάρια της Αναβρυτής», τηλ. 27310 83803, 6978 147586

Πολύ χρήσιμος χάρτης: Ταΰγετος – Βόρειος Ταΰγετος, 1 : 50.000, εκδ. Αnavasi.

www.anavasi.gr

Παραπομπές

(1) Με συνολικό μήκος 6300 χιλιομέτρων, το Ε4 ξεκινάει από την Ισπανία, διασχίζει την Γαλλία, Ελβετία, Αυστρία, Γερμανία, Ουγγαρία, Βουλγαρία και εισέρχεται στην Ελλάδα. Την διασχίζει από Β προς Ν και καταλήγει στο Γύθειο της Λακωνίας. Στη συνεχεία διασχίζει την Κρήτη από τα Χανιά ως το Λασίθι, για να μεταφερθεί στην Πάφο της Κύπρο, όπου και τερματίζει οριστικά. Αυτό το τελευταίο τμήμα της Κύπρου εγκαινίασε ο Τάσος Ρήγας, σε ηλικία 91 ετών.

(2) Με την προϋπόθεση της καταβολής του συμβολικού ποσού των 10€ για την πλήρη και αναλυτική, ηλεκτρονική περιγραφή της διαδρομής.

(3) Το αρχικό – διπλανό – είναι μικρότερο, με λεπτεπίλεπτη τοιχοποιία από λευκό μάρμαρο, κατασκευασμένο από Ηπειρώτες μαστόρους περί το 1700.

(4) Ελληνικό Πανόραμα, τεύχος 43, 2005.

(5) Ελληνικό Πανόραμα, τεύχος 54, 2006.