Για κάθε επισκέπτη της Χαλκίδας, η πρώτη οπτική εμπειρία είναι ασυνήθιστη, θα ‘λεγα μοναδική. Εδώ τα νερά της θάλασσας δεν αρκούνται μόνον να νοτίζουν με αλμύρα τα ακρογιάλια. Κάποια στιγμή, καθώς συμπιέζονται στον στενό δίαυλο του Ευρίπου, μεταμορφώνονται σε μια υδάτινη λόγχη που κόβει στα δύο το στεριανό κορμί της πόλης. Η έκπληξη γίνεται ακόμη μεγαλύτερη για τον ανυποψίαστο επισκέπτη, μόλις παρατηρήσει την τόσο εκκεντρική συμπεριφορά των νερών: κάθε έξι περίπου ώρες ρότα κατά βορρά του Ευβοϊκού και στις επόμενες έξι πάλι πλώρη κατά νότο. Και μάλιστα με ορμή, σαν χείμαρρος ζωντανός. Ξανά και ξανά, κάθε μέρα, κάθε μήνα, κάθε χρόνο, αιώνες κι αιώνες. Αν είναι δυνατόν !
Ας αρχίσουμε, λοιπόν, μ’αυτό το μοναδικό φαινόμενο την γνωριμία μας με την πόλη. Άλλωστε αυτό είναι το “Σήμα κατατεθέν” της Χαλκίδας, που την έκανε διάσημη στα πέρατα του κόσμου.
Αφήνω τα μάτια μου να πλανηθούν στον χάρτη της Ελλάδας. Μια μια εντοπίζω τις πόλεις , μικρές και μεγάλες, που βρέχονται από θάλασσα, στον κορμό της Ελλάδας ή στα νησιά. Κάθε μια έχει τη δική της ταυτότητα, τα δικά της χαρακτηριστικά. Ανάμεσά τους, ωστόσο, υπάρχει μια πόλη που, περισσότερο από κάθε άλλη, φέρει δικαιωματικά τον τίτλο της “Πολιτείας του Νερού”. Είναι η Μητρόπολη της Εύβοιας, η ιστορική Χαλκίδα.
Για κάθε επισκέπτη της Χαλκίδας, η πρώτη οπτική εμπειρία είναι ασυνήθιστη, θα ‘λεγα μοναδική. Εδώ τα νερά της θάλασσας δεν αρκούνται μόνον να νοτίζουν με αλμύρα τα ακρογιάλια. Κάποια στιγμή, καθώς συμπιέζονται στον στενό δίαυλο του Ευρίπου, μεταμορφώνονται σε μια υδάτινη λόγχη που κόβει στα δύο το στεριανό κορμί της πόλης. Η έκπληξη γίνεται ακόμη μεγαλύτερη για τον ανυποψίαστο επισκέπτη, μόλις παρατηρήσει την τόσο εκκεντρική συμπεριφορά των νερών: κάθε έξι περίπου ώρες ρότα κατά βορρά του Ευβοϊκού και στις επόμενες έξι πάλι πλώρη κατά νότο. Και μάλιστα με ορμή, σαν χείμαρρος ζωντανός. Ξανά και ξανά, κάθε μέρα, κάθε μήνα, κάθε χρόνο, αιώνες κι αιώνες. Αν είναι δυνατόν !
Ας αρχίσουμε, λοιπόν, μ’αυτό το μοναδικό φαινόμενο την γνωριμία μας με την πόλη. Άλλωστε αυτό είναι το “Σήμα κατατεθέν” της Χαλκίδας, που την έκανε διάσημη στα πέρατα του κόσμου.
Το φαινόμενο του Ευρίπου
Ο Εύριπος ή Χαλκιδικός Πορθμός χωρίζει την Στερεά Ελλάδα από την Εύβοια στο ύψος της Χαλκίδας, με πλάτος 40 και βάθος 6-7 μέτρα. Ονομάστηκε “Εύριπος” λόγω της ορμητικής φοράς ( ευ + ρίπη) την παλιρροϊκών ρευμάτων που παρατηρούνται σ’ αυτόν.(1) Το φαινόμενο αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης ήδη από την αρχαιότητα. Πρώτος ο Αλεξανδρινός, γεωγράφος και μαθηματικός Ερατοσθένης (275-194 π.Χ.) το απέδωσε στην διαφορά της στάθμης στις δυο πλευρές του στενού.
Για να αντιληφθούμε την δημιουργία του φαινομένου, πρέπει να λάβουμε υπ’ όψη μας ότι, όταν το παλιρροϊκό ρεύμα της Ανατολικής Μεσογείου φθάνει στο νότιο – άκρο της νήσου Εύβοιας διχάζεται. Ο αριστερός του κλάδος εισέρχεται στον Νότιο Ευβοϊκό, ενώ ο δεξιός περιπλέει τις ανατολικές ακτές της Εύβοιας. Στην συνέχεια, μέσω του Διαύλου των Ωρεών εισέρχεται, αλλά με σημαντική χρονική καθυστέρηση, στον Βόρειο Ευβοϊκό. Έτσι το παλιρροϊκό ρεύμα φθάνει στον Πορθμό του Ευρίπου 1 ώρα και 15 περίπου λεπτά αργότερα.
Αυτή η άνιση διαδρομή των δύο κλάδων του παλιρροϊκού ρεύματος κατά την πλημμυρίδα επαναλαμβάνεται κατ΄αντίστροφη φορά και κατά την άμπωτη, 6 ώρες και 13 περίπου λεπτά αργότερα. Λόγω της άνισης διαδρομής παρατηρείται μια διαφορά στην στάθμη τα 40 εκατοστά. Έτσι , όταν κατά την πλήμμη φθάσει το παλιρροϊκό κύμα από τον Νότιο Ευβοϊκό στον Πορθμό του Ευρίπου, δημιουργείται ισχυρό ρεύμα προς το βόρειο τμήμα του κόλπου, που διαρκεί 1 ώρα και 15 λεπτά περίπου, όσο δηλαδή χρειάζεται ο δεξιός κλάδος του παλιρροϊκού ρεύματος να φθάσει στο στενό. Η ταχύτητα του σχηματιζόμενου ρεύματος μπορεί να φτάσει μέχρι και τα 9 ναυτικά μίλια!
Ο σχηματισμός των παλιρροιών οφείλεται στην συνδυασμένη έλξη του Ηλίου και της Σελήνης, με υπερέχουσα την έλξη της Σελήνης. Οι παλίρροιες είναι ισχυρότερες όταν τα κέντρα Ήλιου, Σελήνης και Γης βρίσκονται στην ίδια ή περίπου στην ίδια ευθεία. Είναι οι λεγόμενες “συζυγίες της Σελήνης”, κατά τις ημέρες της Πανσελήνου και της Νέας Σελήνης. Τότε παρατηρούνται τα ισχυρότερα ρεύματα στον πορθμό. Η μέγιστη ταχύτητα των 9 ναυτικών μιλιών σημειώθηκε κατά την Πανσέληνο των μέσων Αυγούστου 1924. Τότε έγινε ταυτόχρονα και έκλειψη Σελήνης, δηλαδή τα κέντρα Ηλίου, Σελήνης, Γης βρέθηκαν πάνω στην ίδια ευθεία.
Κατά την διάρκεια του 24ωρου συμβαίνουν δύο πλήμμες και δυο ρηχίες. Αυτό παρατηρείται επί 23-24 ημέρες του σεληνιακού μήνα. Τότε το θαλάσσιο ρεύμα ρέει προς την μια κατεύθυνση με μέση ταχύτητα 4 ναυτικών μιλίων, επί 6 ώρες περίπου και 13′. Μετά από μικρή διακοπή το ρεύμα αντιστρέφεται παρατηρείται αύξηση της ταχύτητας και μετά η ταχύτητα ελαττώνεται βαθμιαία, ως την εκμηδένισή της.
Οι παραπάνω κανονικές εναλλαγές παρατηρούνται κατά τις 23-24 ημέρες του Σεληνιακού Μήνα. Τι γίνεται όμως κατά τις υπόλοιπες 4-5; Πλήρης διαταραχή! Είναι δυνατόν να μην παρατηρηθεί καμιά αλλαγή ή το ρεύμα να αλλάξει διεύθυνση 14 φορές, ενώ η ταχύτητά του μπορεί να μειωθεί σε 2-5 ναυτικά μίλια την ώρα.
Η αιτιολόγηση αυτής της απρόβλεπτης συμπεριφοράς του ρεύματος έχει αποδοθεί σε μεταβολές της βαρομετρικής πίεσης πάνω στην επιφάνεια του νερού, στην εξάτμισή του σε συνδυασμό με την διεύθυνση και την ταχύτητα των ανέμων, στη διαμόρφωση της ακτογραμμής, στην παρουσία ρευμάτων με αντίθετη κίνηση, ακόμα και στη μορφή του διαύλου.
Ωστόσο, η εξήγηση του φαινομένου μοιάζει να μην είναι ικανοποιητική. Ακόμα και ο λαμπρός νους του Αριστοτέλη ασχολήθηκε μ΄αυτή την παραδοξότητα της φύσης και την απέδωσε στις ταλαντώσεις που δημιουργούνται από διάφορα αίτια στην μία και στην άλλη πλευρά του στενού.
Η Ζεύξη του Ευρίπου
Διαβαίνουμε με τα πόδια την μικρή και με το αυτοκίνητο την μεγάλη. Είναι οι δυο γέφυρες του Ευρίπου, η “Παλιά” και η “Νέα”. Και στις δυο περιπτώσεις, το πέρασμα από την Εύβοια στην Στερεά – και αντίστροφα – μόλις χρειάζεται ένα λεπτό.
Ποια είναι όμως η ιστορική διαδρομή της διπλής ζεύξης του πορθμού ;
“Η γέφυρα αυτή αποτελεί το καταστάλαγμα 2500 ετών γεφυροποιίας σε αυτό το ιστορικό σημείο, που η Στερεά Ελλάδα συναντάει το νησί της Εύβοιας”. Αυτά μεταξύ άλλων είχε αναφέρει ο J. Schlaich (2) στην εκδήλωση για τα 45 χρόνια της “συρταρωτής γέφυρας του Ευρίπου“. (3) Μιας γέφυρας που ολοκληρώθηκε και υλοποιήθηκε το 1962, – μετά από διεθνή διαγωνισμό το 1960 - από δυο Έλληνες επιστήμονες: τον Πολιτικό Μηχανικό και Επίτιμο Καθηγητή του Ε.Μ.Π. Θεοδόσιο Τάσιο και τον Μηχανολόγο Μηχανικό του Ε.Μ.Π. Ευθύμιο Μαλάκη. Έχει μεγάλο ενδιαφέρον να παρακολουθήσουμε την εξελικτική πορεία της γέφυρας του Ευρίπου από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας. (4)
Το στενότερο, λοιπόν, μέρος του πορθμού του Ευρίπου είναι ίσως το αρχαιότερο Τοπόσημο Γεφυροποιίας στον κόσμο. (5) Δεν διαθέτουμε γραπτές μαρτυρίες για την γεφύρωση του πορθμού πριν από τον 5ο αι. π.Χ. Το 411 π.Χ. όμως οι Χαλκιδείς αποφασίζουν ν΄αποχωρήσουν από την Αθηναϊκή Συμμαχία. Τότε, φοβούμενοι το ενδεχόμενο ναυτικού αποκλεισμού της Νήσου Ευβοίας, συνεργάζονται με τους Βοιωτούς, επιχώνουν με πανστρατιά εργατών το στενό και εγκαθιστούν την πρώτη κινητή ξύλινη γέφυρα, μετατρέποντας την Εύβοια σε Χερσόνησο.
Κατά την Ρωμαϊκή Περίοδο ο Στράβων αναφέρει “γέφυρα δίπλεθρο” (6) με πύργους σε Βοιωτία και Χαλκίδα. 500 περίπου χρόνια αργότερα, στα χρόνια του Βυζαντίου, ο Προκόπιος (7) περιγράφει την ξύλινη κινητή γέφυρα του Ευρίπου.
Κατά την Ενετοκρατία και Τουρκοκρατία η γεφύρωση του Ευρίπου αποκτά μεγαλύτερη εμπορική και στρατηγική σημασία. Τότε ξεμπαζώνεται μέρος του Στενού και αναφαίνεται η Υφαλονησίδα στο μέσον του, ώστε έχουμε πλέον δύο γέφυρες εκατέρωθεν του “επιθαλάσσιου” φρουρίου της νησίδας. Μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα, λειτουργούσε πλήθος Νερόμυλων, που εκμεταλλεύονταν την παλιρροιακή ενέργεια του Στενού. Το σημείο λοιπόν αυτό της Εύβοιας αναδεικνύεται σε σπάνιο Τοπόσημο συνάντησης Τεχνολογιών: Στρατιωτικής Τεχνολογίας, Γεφυροποιίας και Μηχανολογίας.
Στα Χρόνια του Όθωνα με Αρχιμηχανικό τον Δημ. Σκαλιστήρη, εγκαθίσταται το 1858, περιστρεφόμενη διπλωτή γέφυρα στο Στενό. Η οποία, ωστόσο, εξαιτίας της διάβρωσης των σιδηρών μελών οδηγείται σε ταχεία αποσάθρωση. Το αποτέλεσμα είναι η κατεδάφισή της το 1890, μόλις 32 χρόνια μετά. Την ίδια εποχή το εύρος του πορθμού φτάνει τα 40 μέτρα, γίνονται εκβαθύνσεις αλλά και κατεδαφίζονται – δυστυχώς – οι δυο εμβληματικοί Ενετικοί Πύργοι του Επιθαλάσσιου Φρουρίου.
Το 1895, εγκαθίσταται η λεγόμενη “Ιταλική γέφυρα“, ένα σύστημα περιστρεφόμενο περί κατακόρυφον άξονα, που είχε παραγγελθεί στο Τορίνο και μεταφέρθηκε με γαλαξειδιώτικο ιστιοφόρο. Η γέφυρα αυτή λειτούργησε με επιτυχία για 65 περίπου χρόνια. Ήδη όμως οι αυξημένες απαιτήσεις επέβαλλαν έναν πιο σύγχρονο σχεδιασμό.
Στα τέλη του 1960 διενεργήθηκε Διεθνής Διαγωνισμός. Επιλέχθηκε η αμιγώς ελληνική πρόταση και η κατασκευή της γέφυρας ανατέθηκε στην Κοινοπραξία “ΕΔΟΚ ΑΕ – ΒΙΟ ΑΕ“. Ήταν μια πρωτότυπη “συρταρωτή” γέφυρα με δυο “προβόλους” από οπλισμένο σκυρόδεμα, μήκους 20 μέτρων έκαστος, που συνδέονταν στην μέση του στενού για να διασφαλίζουν την οδική σύνδεση. Στη συνέχεια, όταν έπρεπε να διέλθει κάποιο πλοίο, οι δυο αυτοί πρόβολοι μ΄ένα σύστημα γρύλλων κατέβαιναν κατά 63 εκατ. και μετά αποσύρονταν – ο κάθε ένας στην αντίστοιχη ακτή – μέσα σε τούνελ από πλάκες με προεντεταμένο σκυρόδεμα κάτω από το δρόμο. Έτσι το 1962 η Χαλκίδα, 2500 χρόνια μετά την πρώτη ξύλινη σύνδεση, απέκτησε μια πρωτότυπη γέφυρα, εύχρηστη και επιπλέον “πολιτιστική”, με σεβασμό προς το φυσικό και αστικό περιβάλλον της πόλης.
Αυτή η γέφυρα, ωστόσο, ήταν αδύνατον να ανταποκριθεί στις συνεχώς αυξανόμενες κυκλοφοριακές ανάγκες. Έτσι 1993 ολοκληρώθηκε η κατασκευή της Νέας Καλωδιωτής Γέφυρας του Ευρίπου. (8)
Το συνολικό της μήκος φτάνει τα 694,5 μέτρα ενώ το ωφέλιμο πλάτος τα 12,6 μέτρα. Το πάχους 45 εκατοστών κατάστρωμά της στηρίζεται σε 144 συρματόσχοινα αναρτημένα σε δυο πυλώνες, ύψους 90 μέτρων. Με την Νέα Γέφυρα, έχει την δυνατότητα ο επισκέπτης από την Στερεά Ελλάδα να περάσει στην Εύβοια, χωρίς να εμπλακεί υποχρεωτικά στην κίνηση της πόλης.
H Xαλκίδα στους αιώνες
Είναι τόσο πολυδιάστατη η παρουσία της Χαλκίδας στους αιώνες. (9) Το όνομα “Χαλκίδα” οφείλεται πιθανότατα στην επεξεργασία χαλκού. Στην εκστρατεία κατά της Τροίας με 40 ολόμαυρα πλοία από την Χαλκίδα, την Ερέτρια και άλλες πόλεις της Εύβοιας ο αρχηγός των Αβάντων Ελεφήνωρ (*), γιος του βασιλιά Χαλκώδοντα της Χαλκίδος, ακολουθεί τον Αγαμέμνωνα. Ήδη από τον 8ο αι. π.Χ., η Χαλκίδα συγκροτείται ως Πόλη – Κράτος κατά τους Αρχαϊκούς Χρόνους (700 – 506 π.Χ.) κυβερνούν στην Χαλκίδα οι αριστοκράτες, οι Ιπποβότες. Τότε ξεσπάει και η διαμάχη μεταξύ Χαλκίδας και Ερέτριας για την επικράτηση στο Ληλάντιο Πεδίο *2. Αρχίζει επίσης εκτεταμένος αποικισμός προς την Ιταλία, Σικελία, Χαλκιδική (32-33 πόλεις της Χαλκιδικής συστήνουν το «Κοινόν των Χαλκιδέων»). Κατά την περίοδο 530-520 π.Χ. κόβονται και τα πρώτα νομίσματα της πόλης.
Στην περίοδο των Περσικών Πολέμων η Χαλκίδα λαμβάνει μέρος στις ναυμαχίες του Αρτεμισίου και της Σαλαμίνας καθώς και στην μάχη των Πλαταιών. Τότε συμμετέχει στην Α’ Αθηναϊκή Συμμαχία, παίρνει μέρος στον Πελοποννησιακό Πόλεμο και το 378 π.Χ. συμμετέχει στην Β’ Αθηναϊκή Συμμαχία. Το 338 – 337 π.Χ., μετά την μάχη της Χαιρώνειας, υποτάσσεται στον Φίλιππο Β’, Βασιλέα των Μακεδόνων.
Κατά την Ελληνιστική Περίοδο (336 – 146 π.Χ.) η κυριαρχία της Χαλκίδας εναλλάσσεται μεταξύ Μακεδόνων και Ρωμαίων, ενώ το 323 π.Χ. εγκαθίσταται στην πόλη ο Αριστοτέλης.
Στους Μεταγενέστερους χρόνους η πόλη σταδιακά ερημώνεται, όχι μόνο μετά την καταστροφή της από τους Ρωμαίους αλλά και από τον σεισμό του 365 μ.Χ. Στα Βυζαντινά χρόνια η πόλη μεταφέρεται στην περιοχή του Ευρίπου, όπου βρίσκεται το κάστρο. Μια νέα περίοδος άνθησης ξεκινάει για την Χαλκίδα στην Βυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδο. Η βασιλική της Αγίας Παρασκευής παίρνει τη θέση του ναού του Ολυμπίου Διός (ή του Ποσειδώνα).
Από τα μέσα του 7ου μ.Χ. αι., με τις επιδρομές των Αράβων, οι κάτοικοι αποσύρονται στα μεσόγεια και η πόλη σχεδόν ερημώνεται μέχρι την περίοδο της Φραγκοκρατίας και Ενετοκρατίας (1205-1470). Τότε η πόλη γνωρίζει και πάλι μεγάλη άνθηση και η Χαλκίδα ονομάζεται Νεγκροπόντε. Ακολουθεί η τουρκοκρατία (1470 – 1833), κατά την οποία κτίζεται το φρούριο του Καράμπαμπα.
Χαλκίδα . Μια περιδιάβαση στον χώρο και στον χρόνο
Όταν η Κατερίνα Παππά άρχισε να αναφέρει, χρονολογίες και γεγονότα, συνειδητοποιήσαμε πόσο μηδαμινές ήταν οι γνώσεις μας για την Χαλκίδα. Με καταγωγή από την Κύμη αλλά μεγαλωμένη στην Χαλκίδα η τοπογράφος φίλη μας, ανέλαβε με περίσσιο ζήλο να μας μυήσει σε μερικές από τις σημαντικότερες ιδιαιτερότητες της πόλης.
Το οδοιπορικό μας έχει ως αφετηρία το θαυμάσιο ξενοδοχείο Lucy στην προκυμαία , σ΄ελάχιστη απόσταση από την γέφυρα του Ευρίπου. Το μεγάλο ξενοδοχείο εγκαινιάστηκε το 1955 και έχει συνδέσει την 60ετή διαδρομή του με σημαντικές στιγμές της κοσμικής και τουριστικής ζωής της πόλης.
Εμβληματικό υπήρξε το ξενοδοχείο “Παλίρροια” λίγο βορειότερα. Κτίστηκε σε σχέδια του Μηχανικού Ποθητού Καμάρα το 1904, με συνιδιοκτήτη τον εμποροβιομήχανο Βασίλειο Γεωργιάδη. Στη διάρκεια της υπεραιωνόβιας ζωής του φιλοξένησε μεγάλες προσωπικότητες του πολιτικού, καλλιτεχνικού και επιχειρηματικού κόσμου. Ωστόσο, στις αρχές της δεκαετίας του 1970, κατεδαφίστηκε, προς λύπη των Χαλκιδέων, και αντικαταστάθηκε από το σημερινό “Παλίρροια”.
Το ηλιόλουστο πρωινό στα τέλη του Απρίλη κάνει απολαυστικό τον περίπατό μας στην προκυμαία. Κόσμος πολύς, ντόπιοι και επισκέπτες, χαλαρώνουν στα μπαράκια και καφέ ή περιδιαβαίνουν στο πανέμορφο κρηπίδωμα, πάνω από τα “τρελά νερά” του Ευρίπου. Και είναι στ΄αλήθεια, τρελά και ορμητικά τα νερά του Ευβοϊκού, καθώς κατρακυλούν με βιάση από τα βόρεια προς τα νότια. Τούτη την φυσική, απόλυτα οικολογική ενέργεια εκμεταλλεύονται με τον καλύτερο τρόπο τρία καγιάκ που πλέουν ταχύτατα, σαν να κατεβαίνουν κατηφόρα.
Καλοφτιαγμένα παγκάκια χαρίζουν στιγμές χαλάρωσης και ρεμβασμού, περιποιημένοι φοίνικες ομορφαίνουν την παραλία. Πολύ γρήγορα φτάνουμε στο κτίριο που στεγάζει το Δημαρχείο. Είναι το εκπληκτικό τριώροφο με στοιχεία νεοκλασσικά και μπαρόκ και δύο χαρακτηριστικούς τρούλους να δεσπόζουν στην προκυμαία. Το οικοδόμημα έκτισε ο Ποθητός Καμάρας για τον έμπορο Κότσικα, εγκατεστημένο στην Αλεξάνδρεια με καταγωγή από την Κάρυστο, το 1906. Ο Δήμος Χαλκιδέων (επί δημαρχίας Γιάννη Σπανού) αγόρασε το 1984 το κτίριο από τους κληρονόμους του Κότσικα. Τα εγκαίνια του Δημαρχείου έγιναν το 1994, επί δημαρχίας Στέλιου Μαργαρίτη.
Μια από τις κορυφαίες προσωπικότητες της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας και διανόησης κοσμεί τον χώρο μπροστά στο Δημαρχείο. Είναι η προτομή του Αριστοτέλη, που γεννήθηκε μεν στα Στάγειρα της Χαλκιδικής το 384 π.Χ. αλλά πέθανε στην Χαλκίδα, στο κτήμα της Χαλκιδέας μητέρας του Φαιστιάδας, το 322 π.Χ. (αφού εγκατέλειψε την Αθήνα διαμηνύοντας στους Αθηναίους πως δεν θα επιτρέψει δεύτερο έγκλημα εις βάρος της φιλοσοφίας· το πρώτο ήταν η καταδίκη του Σωκράτη).
Πριν από το Δημαρχείο βρίσκεται το “Στρογγυλό”. Είναι το σημείο της προκυμαίας όπου κάποτε υπήρχε προμαχώνας, καθώς, το τείχος που περιέβαλλε την πόλη από την πλευρά της παραλίας, έστρεφε προς το εσωτερικό, για να ολοκληρώσει στη συνέχεια, με κατεύθυνση προς το νότο, την οχύρωση της πόλης.
– Όσο κι αν σήμερα μάς φαίνεται παράξενο, πρέπει να έχουμε υπόψη μας, ότι ως το 1885 η Χαλκίδα περιβαλλόταν στο κεντρικό της τμήμα από ισχυρό τείχος, εξηγεί η Κατερίνα. Το τείχος εκείνο ολοκληρώθηκε το 1304 από τους Ενετούς, πάνω σε βάσεις προγενέστερου Βυζαντινού.
Προσπαθούμε να φανταστούμε την παλιά πόλη της Χαλκίδας με την μεσαιωνική της όψη, περίκλειστη από τείχος. Η Έξω Πόλη επικοινωνούσε με την Μέσα Πόλη με τρεις μόνον πύλες: την Άνω Πύλη ή Πόρτα του Χριστού, την Κάτω Πύλη ή Πύλη του Ναού, πλησίον του γνωστού μας Στρογγυλού, και μια τρίτη Πύλη(**), κοντά στον ιστορικό Ναό της Αγίας Παρασκευής.
Κι ενώ έτσι οχυρωμένη ήταν η Χαλκίδα, τον 16ο αιώνα αρχίζουν σταδιακά οι Έλληνες να επεκτείνουν την πόλη έξω από το Κάστρο. Εκεί, τον 17ο αιώνα, δημιουργήθηκε το λεγόμενο “Προάστιο”, και κατά τον 19ο αναπτύχθηκε το λιμάνι, η αγορά και τα ομορφότερα σπίτια της πόλης. Μετά την απελευθέρωση της Χαλκίδας, στις 25 Μαρτίου του 1833(***), το τείχος δεν είχε και την υψηλότερη δημοφιλία μεταξύ των Χαλκιδέων, αφού η ύπαρξή του τους θύμιζε τους κατακτητές. Έτσι, με την παρότρυνση των τοπικών πολιτικών αλλά και την σύμφωνη γνώμη του Χαρίλαου Τρικούπη, ξεκίνησαν το 1885 και ολοκληρώθηκαν το 1900 οι εργασίες κατεδάφισης του.
Έτσι η Χαλκίδα απεμπόλησε το προνόμιο να διατηρήσει ένα ιστορικό μνημείο μεγάλης κλίμακας, που θα της προσέδιδε διαχρονική αίγλη αλλά και μια όψη τελείως ξεχωριστή.
Αμέσως μετά συναντάμε, σ΄ένα όμορφο πάρκο, την μνημειακή γλυπτική σύνθεση του Γεωργίου Μέγκουλα. Είναι αφιερωμένη στην Εθνική Αντίσταση, με τους στίχους του Κάλβου: “Θέλει αρετή και τόλμη η ελευθερία”. Σειρά έχει, λίγο πιο κάτω, η προτομή της Λέλας Καραγιάννη, της ηρωίδας από την Λίμνη Ευβοίας, που εκτελέστηκε σε ηλικία 46 ετών από τους Γερμανούς στο Δαφνί.
Καθώς πλησιάζουμε στο βόρειο άκρο της προκυμαίας, μάς υποδέχεται το “Σπίτι με τα αγάλματα“. Είναι ένα θαυμάσιο νεοκλασσικό, στο οποίο έζησε ένα μικρό διάστημα ο συνθέτης Νίκος Σκαλκώτας.(10) Πήρε το όνομά του από τα τέσσερα πήλινα αγάλματα που κοσμούν την κορυφή του με τις μορφές δυο γυναικών και δυο αντρών. Χτίστηκε το 1891, ανήκει στον Δήμο Χαλκιδέων και φιλοξενεί το Λύκειο Ελληνίδων και το τοπικό τμήμα της “Εταιρείας Ευβοϊκών Σπουδών“.
Απέναντί του, δεσπόζει το περίφημο “Κόκκινο Σπίτι“. Χτίστηκε το 1884 από τον Κωνσταντίνο Φλέγγα, στη θέση παλιού οθωμανικού τεκέ και αγοράστηκε από τον έμπορο Βασίλειο Μάλλιο το 1890. Είναι περίτεχνη η αρχιτεκτονική με τους λαξευτούς γωνιόλιθους και τα μαρμάρινα παράθυρα, με τα αετώματα. Ο τελευταίος κληρονόμος του Βασιλείου Μάλλιου, ο γιος του Νικόλαος, παραχώρησε το σπίτι στον Δήμο Χαλκιδέων, του οποίου στεγάζει την “Εστία Γνώσης και Πολιτισμού“.
Χαμηλότερα από το Κόκκινο Σπίτι βρίσκονται οι εγκαταστάσεις του “Καστριώτικου Ναυταθλητικού Κέντρου”. Αξιοσημείωτη είναι επίσης η ύπαρξη σ΄έναν πολυδιάστατο χώρο, ακριβώς πάνω από την θάλασσα, του εκπληκτικού Cafe Bar Restaurant “Stavento“.(11)
Μετά το Κόκκινο Σπίτι ο δρόμος χαμηλώνει ελαφρά και περνάει από την “Σουβάλα”, έναν κυκλικό όρμο, με ρηχά νερά, κατάλληλα για κολύμπι. Προχωρώντας συναντούμε το υπό αποκατάσταση εξαίρετο νεοκλασσικό κτήριο που η Γεωργία Βασιλείου κληροδότησε στην “Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών“. Βρισκόμαστε στην περιοχή “Καφενεδάκι“, την πέτρινη εκκλησούλα της “Μέσα Παναγίτσας”, των αρχών του 20ου αιώνα.
Φτάνουμε ήδη στην ευρύτερη περιοχή της “Καναπίτσας“, κατ΄εξοχήν προσφυγικό συνοικισμό. Κάποια μικρόσπιτα του “εποικισμού“, απομένουν ακόμη για να θυμίζουν εκείνη την ζοφερή περίοδο του Ελληνισμού. (12)
Μπροστά μας εκτείνεται τώρα ο απλόχωρος όρμος “Κουρέντι“, με το εκκλησάκι της Παναγίας της Λαγκαδιώτισσας. Βρίσκεται σε θαυμάσιο σημείο πάνω απ΄την ακτή, με παγκάκια ξεκούρασης και θέα στα δυτικά, όπου ορθώνεται ο βαρύς ορεινός όγκος τους “Κτυπά”. (13)
Πολλή γραφικότητα χαρίζει στον όρμο το Αλιευτικό Καταφύγιο του Συλλόγου των Ψαράδων Καναπίτσας “Ποσειδών“, καθώς και το παραδιπλανό μικρό καρνάγιο. Μερικοί ψαράδες κουβεντιάζουν καθισμένοι ανάμεσα στις βάρκες. Τους καλημερίζουμε.
-Τι ψάρια ψαρεύονται, βρε παιδιά, στον πορθμό;
– Με το νυχτερινό ρεύμα ψαρεύονται κυρίως γοφάρια, με συρτή. Πιάνονται όμως και τσιπούρες με καθετή, απαντάει ο Αργύρης Βασιλειάδης, Αντιπρόεδρος του Συλλόγου.
– Οι βάρκες που βλέπουμε τη μέρα, τι ψαρεύουν;
– Κυρίως σαφρίδια, κοκάλια, παλαμίδες και τορίκια. Στον Β. Ευβοϊκό πιάνονται ακόμα “προσφυγάκια” (14) και κουτσομούρες.
– Εξακολουθούν να υπάρχουν ακόμα ψάρια;
– Υπάρχουν, αλλά κάθε μέρα λιγοστεύουν.
Πάνω απ΄το καρνάγιο υπάρχει το γραφικό ταβερνάκι “Πιάτο“.
– Εδώ άλλοτε ήταν η ταβέρνα του “Μπαδά“, λέει η Κατερίνα, ονομαστή για τα κεφτεδάκια της. Και, παρά την αλλαγή της ιδιοκτησίας, η κυρά Σοφία Μπαδά συνεχίζει να τα μαγειρεύει. Α, νάτην κιόλας, πάνω στην ώρα.
-Τι το ιδιαίτερο κυρά Σοφία, έχουν τα κεφτεδάκια σου;
– Μια παλιά συνταγή της Μικρασίας, απ’ τον Τσεσμέ. Ναρθείτε να τα δοκιμάσετε. Εκτός από σήμερα που είναι Μεγάλη Παρασκευή.
Μένουμε με την όρεξη αλλά και με την υπόσχεση κάποια μέρα να επιστρέψουμε.
Μετά τον όρμο Κουρέντι εξέχει το βραχώδες ακρωτήριο της “Κακής Κεφαλής“. Στην άκρη του, είναι χτισμένος στα 1886 ο ομώνυμος φάρος, με ύψος πύργου 12 και εστιακό ύψος 21 μέτρα. Ο φάρος είναι επανδρωμένος, ενώ ο πύργος του είναι τετράγωνος, με αρμολογημένη πέτρα. Έξω από την περιφραγμένη έκταση του φάρου εκτείνεται πευκόφυτο άλσος, με πλακόστρωτους διαδρόμους και παγκάκια.
Ακολουθούμε την ακτογραμμή, στην ακτή Παπαθανασίου και στους διπλανούς όρμους. Ήδη συναντάμε την κεντρική οδική αρτηρία που, βόρεια κατευθύνεται προς Νέα Αρτάκη και Β. Εύβοια, ενώ νότια προς Κάρυστο, Κεντρική και Ν. Εύβοια. Νέος προορισμός μας είναι το εσωτερικό της πόλης.
Μνημεία και όψεις στο εσωτερικό της Χαλκίδας
Περνάμε κάτω από τις “Καμάρες“, το εμβληματικό υδραγωγείο της Χαλκίδας που, τηρουμένων των αναλογιών, φέρνει στο νου το περίφημο αντίστοιχο υδραγωγείο της Καβάλας. Από το μνημείο σώζονται 12 ακέραιες κολώνες με αψίδες και 3 κολώνες χωρίς αψίδες. Τροφοδοτούσε την πόλη της Χαλκίδας με νερό από πηγή του όρους Δίρφη. Έχει υποστηριχθεί ότι κατασκευάστηκε από τον ναύαρχο του τουρκικού στόλου Χαλίλ Πασά, το 1623/24, χωρίς ωστόσο να μπορεί να απορριφθεί, τεκμηριωμένα, παλαιότερη υπόθεση που ανάγει το μνημείο στα χρόνια της Ενετοκρατίας (“Η πόλη της Χαλκίδας”, Υπ. Πολ., Εφορεία Αρχαιοτήτων Ευβοίας).
Λίγο πιο κάτω στην οδό Αρεθούσης, δεσπόζει το αναπλασμένο κτιριακό συγκρότημα του εργοστασίου “Αρέθουσα“, εξαίρετο δείγμα Βιομηχανικής αρχιτεκτονικής. Κτίστηκε το 1882 από τους Καρυστινούς αδελφούς, Ζάχου και λειτούργησε αρχικά ως οινοπνευματοποιείο. Έκλεισε οριστικά το 1980.
Μερικές εκατοντάδες μέτρα νοτιώτερα, δίπλα σ’ ένα πρατήριο βενζίνης, συναντάμε ό,τι έχει απομείνει από τις περίφημες αρχαίες πηγές της Αρέθουσας, που με το εξαίρετο νερό τους υδροδοτούσαν σχεδόν ολόκληρη την αρχαία πόλη. Αυτό που σήμερα διακρίνουμε είναι η ροή του νερού, που εκβάλλει – κάτω από το δρόμο – στην θάλασσα, καθώς και ορατές φυσαλλίδες που αναδύονται από διάφορα σημεία του ρηχού πυθμένα. Απέναντι από το πρατήριο μας εντυπωσιάζει μια αρχαία λαξευτή κλίμακα σε συμπαγή βράχο γρανίτη, στα ριζά του γυμνού Βαθροβουνίου.
Απομεσήμερο πια, είναι η καταλληλότερη στιγμή για μια στάση στην οδό Αρεθούσης, στο “Μεζεδοπωλείο της Αργυρώς”. Είναι ένα μικρό, γραφικό μαγαζάκι με εξαιρετικά μεζεδάκια, σε απίστευτα χαμηλές τιμές.
Λίγο πιο πάνω σώζεται ένα πανέμορφο, πετρόχτιστο οικοδόμημα (γνωστό ως «το παλιό μακαρονάδικο»). Χτισμένο το 1922 λειτούργησε ως αλευρόμυλος και εργοστάσιο μακαρονοποιείας. Σήμερα στο ισόγειό του υπάρχει ένα παραδοσιακό κατάστημα ευωδιαστών βοτάνων της Ευβοϊκής γης.
Ώρα δειλινού. Στην παραλία και πάλι. Τα νερά στον πορθμό “ανηφορίζουν” προς τον Β. Ευβοϊκό. Πλήθος ανθρώπων βηματίζουν πάνω – κάτω στην προκυμαία ή παραμένουν ακίνητοι σε καφενεία και ουζερί. Κανένας δεν μοιάζει ν΄αφιερώνει ούτε μια ματιά στα γοργοκίνητα νερά. Οι Χαλκιδείς γιατί θεωρούν το φαινόμενο αυτονόητο, οι ξένοι γιατί το αγνοούν ή, απλά, δεν το παρατηρούν. Μ’ αρέσει ν΄αφήνω το βλέμμα και πολύ περισσότερο, τις σκέψεις μου να παρασύρονται και ν’ αρμενίζουν, λαθρεπιβάτες πάνω στην ρυτιδιασμένη επιφάνεια των νερών.
Καθόμαστε για ένα παγωτάκι μπροστά μας παίζουν παιδάκια, στις κούνιες και στις τραμπάλες. Πίσω τους στο βάθος, πέρα από τη θάλασσα, τα σύννεφα του Βοιωτικού δειλινού βάφονται χρυσοκόκκινα, δίπλα από τον σκούρο όγκο του Χτυπά. Ύστερα, σιγά – σιγά, σκουραίνουν κι αυτά.
Νύχτωσε πια. Στο εστιατόριο του Lucy οι λευκές, νηστίσιμες σουπιές είναι εξαιρετικές. Κάτω από την πανοραμική τζαμαρία, στον πεζόδρομο της προκυμαίας, τρεμοσβήνουν στην αύρα εκατοντάδες λαμπάδες, καθώς κατευθύνονται στο Στρογγυλό. Εκεί θα συναντηθούν οι Επιτάφιοι, έξι εκκλησιών της Χαλκίδας σ΄ένα έθιμο πολύ ξεχωριστό.
Κίνηση, ηρεμία, σπίτια καινούργια και παλιά
Το πρωινό του Μεγ. Σαββάτου ξημερώνει ιλαρό μετά την κατήφεια της Μεγάλης Παρασκευής. Η “Βοιωτική Χαλκίδα” μας γνέφει ολόλαμπρη, στις πρώτες ακτίνες του ήλιου. Μια βαρκούλα κατηφορίζει προς το νότο, χωρίς μηχανή, χωρίς κουπιά. Ο ψαράς έχει αμολήσει συρτή ή τσαπαρί, προσδοκώντας μια τσιμπιά. Πολύ θα ‘θελα να μοιραζόμουνα μαζί του τούτες τις στιγμές της αναμονής. Ένας άλλος ψαράς δεν ταξιδεύει στο νερό. Ψαρεύει με το καλάμι του από την ακινησία της προκυμαίας.
Αφήνουμε τα αεικίνητα νερά του Ευρίπου και εισχωρούμε στην γειτονική συνοικία της Αγίας Παρασκευής. Είναι αναμφισβήτητα η πιο ήρεμη, ειδυλλιακή αλλά και ιστορικά ενδιαφέρουσα γειτονιά της πόλης. Γράφει σχετικά η Χριστίνα Αθανασίου (15): Περπατώντας στη “Χαρώνδα“, στη “Σταμάτη“, στην “Παίδων“, στα στενά της παλιάς πόλης της Χαλκίδας, ελάχιστα κτίρια έχουν απομείνει για να δηλώσουν την ιστορία της. Δίπλα στις πολυκατοικίες των δεκαετιών 1960 και 1980, τα συντηρημένα λαϊκά “νεοκλασικά”, τα μισογκρεμισμένα “τουρκόσπιτα” και το οθωμανικό τέμενος, τα σύγχρονα πάρκιν και τις αναπλασμένες πλατείες, στέκει και λειτουργείται ακόμη ο πολιούχος ναός της Αγίας Παρασκευής.
Η επικρατέστερη θεωρία υποστηρίζει ότι δημιουργήθηκε από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό τον 5ο αι. μ.Χ. στα θεμέλια αρχαίου ναού. Κατά την Φραγκοκρατία (1204- 1470) ο ναός ανακαινίστηκε σύμφωνα με τα δυτικά πρότυπα. Μετά την άλωση της Χαλκίδας από τους Τούρκους το 1470, μετατράπηκε σε τζαμί, προστέθηκε μιναρές και τα πάντα σκεπάστηκαν με ασβέστη. Με την απελευθέρωση της πόλης αφιερώθηκε στην Αγία Παρασκευή. Στον σεισμό του 1854 καταρρέει η δυτική όψη (και το μήκος του ναού μειώνεται κατά 7 έως 10μ.), με τον σεισμό του 1884 το κωδωνοστάσιο, που ξαναχτίζεται από τον Αρχιτέκτονα Αναστάσιο Ορλάνδο. Φράγκοι, Οθωμανοί, εγκέλαδος και νεοκλασικισμός άφησαν ανεξίτηλα τα σημάδια τους στον 1500 χρόνων ναό, χωρίς όμως να του αφαιρέσουν τα παλαιοχριστιανικά του χαρακτηριστικά.
“Μέγαν, άκομψον και παλαιόν ναόν“, χαρακτηρίζει την Αγ. Παρασκευή στην “Φόνισσα” ο Παπαδιαμάντης, “Κατανυκτικό” οι πιστοί, “Παλαιοχριστιανικό” ο Strzygowski, “Φράγκικο” ο Buchon, “Βυζαντινή διασκευή” σε ενετικό κτίσμα ο Ορλάνδος, “Νεοκλασική” όποιος την πρωτοβλέπει, “Ιστορία της πόλης“, όσοι την ξέρουν “από μέσα” και απ΄έξω.
Η Αγ. Παρασκευή είναι, μια τρίκλιτη βασιλική με ξύλινη, δίρριχτη στέγη με μήκος 40, πλάτος 22 και ύψος 21 μέτρα.
Συνοπτικά ο ναός περιλαμβάνει τέσσερις φάσεις: Την Παλαιοχριστιανική, Μεσοβυζαντινή, Φράγκικη και Νεότερη. Από κάθε μια διατηρούνται ποικίλα χαρακτηριστικά όπως κιονοστοιχίες με κιονόκρανα ποικίλων ρυθμών, κεραμοπλαστικοί διάκοσμοι του 13ου αιώνα, εντυπωσιακό μαρμάρινο τέμπλο γοτθικού ρυθμού, πρόσοψη νεοκλασικιστική.
Ως επίλογο η Χρ. Αθανασίου γράφει ότι “η Αγία Παρασκευή είναι σαν ένα λεύκωμα που ο καθένας άφησε την υπογραφή του. Οι Βυζαντινοί, οι Φράγκοι, οι Τούρκοι, οι παππούδες των παππούδων μας, οι μάστορες της κάθε εποχής πρόσθεσαν, αφαίρεσαν, διακόσμησαν ή βεβήλωσαν κάποιο κομμάτι του ναού. Επιβίωσε από τις ληστρικές επιθέσεις Σαρακηνών, τις αυθαιρεσίες των Τούρκων, τους καταστρεπτικούς σεισμούς. Κατέρρευσε και ανακασκευάστηκε ανά τους αιώνες, κατά τον ρυθμό που ήκμαζε σε κάθε περίοδο δημιουργώντας ένα αμάλγαμα παλαιοχριστιανικής, βυζαντινής και γοτθικής τεχνοτροπίας, που εναρμονίστηκε με τον νεοκλασικισμό του 20ου αιώνα και συνεχίζει να στέκει και τον 21ο“.
Απλόχωρη η πλατεία της Αγ. Παρασκευής, με χαμηλή και χαλαρή δόμηση ολόγυρά της, ήλιος και άνεμος μπαινοβγαίνουν ανεμπόδιστα. Είναι μια γειτονιά ανθρώπινη, ωραία, όπως θα ‘πρεπε να είναι όλες οι γειτονιές. Στα νότια της εκκλησίας είναι οι πετρόχτιστες εγκαταστάσεις της Σχολής Πεζικού. (16) Στα ανατολικά της πλατείας δεσπόζει ένα πανέμορφο οικοδόμημα, γνωστό ως “Οικία Βαϊλου“(17). Ενσωματώνει τρεις οικοδομικές φάσεις: η παλαιότερη ανάγεται στον 13ο / 14ο αιώνα και αποτελεί το μοναδικό δείγμα κοσμικής αρχιτεκτονικής των μεσαιωνικών χρόνων. Η δεύτερη οικοδομική φάση είναι κατά την τουρκοκρατία, οπότε το σπίτι γίνεται αρχοντόσπιτο, το οποίο στα τέλη του 19ου αιώνα αποκτά νεοκλασικά χαρακτηριστικά.
Μικρή στάση για καφεδάκι στο Καφέ “Καραγκιόζης“. Υπέροχος υπαίθριος χώρος και εσωτερικό κατάγραφο με ωραία ζωγραφική. Σκιά και δροσερό αεράκι, ανοιχτή θέα, δίπλα μας “βροντοχτυπάν τα ζάρια” στο τάβλι δυο μεσηλίκων. Ένα νεαρό ζευγάρι, παραγγέλλει ένα καραφάκι με τσίπουρο παγωμένο και μεζεδάκια. Τους ζηλεύουμε αλλά δείχνουμε χαρακτήρα. Μας περιμένουν πολλά στην πόλη ακόμα…
Με Β κατεύθυνση μπαίνουμε σ΄ένα στενορρύμι, την οδό “Παίδων“, που κυριαρχείται, από ένα αρχοντόσπιτο πολύ εντυπωσιακό. Εξωτερικά θυμίζει οθωμανική οικία, με ισόγειο, μεσοπάτωμα και όροφο. Το ισόγειο είναι χτισμένο από λαξευτό πωρόλιθο με ενδιάμεσες πλίνθους. Στη συνέχεια, η πιο ελαφριά τοιχοποιία αποτελείται από τουβλάκια και εμφανή “τσατμά” κάτω απ΄τον σοβά. Εντυπωσιακά είναι τα σαχνισιά με τα ξύλινα καμπυλωτά “φουρούσια“. (18)
Αθέατη στα μάτια μας είναι η πλούσια εσωτερική διακόσμηση καθώς και η προφυλαγμένη – πίσω από τον ψηλό μαντρότοιχο – αυλή, που περιέχει πηγάδι και κρήνη. Το αρχοντικό πρέπει να χτίστηκε τον 18ο αιώνα και η σημερινή του μορφή είναι αποτέλεσμα πολλών μετασκευών, που οφείλονται στις πολλές χρήσεις του ακινήτου.
Πολύ γρήγορα συναντάμε βορειότερα, ένα άλλο μνημείο, το Οθωμανικό Τέμενος του Εμίρ Ζαδέ. Είναι το μοναδικό που διασώζεται από τα 11 τζαμιά που ανέφερε κατά τον 17ο αιώνα, ο Τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή. Οικοδομήθηκε πιθανώς στα τέλη του 15ου αιώνα και ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του μονότρουλου τεμένους, όπως τα περισσότερα στην Ελλάδα και στα Βαλκάνια. Στην ΝΔ γωνιά είχε μιναρέ, που σώζονταν μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα. Σήμερα το μνημείο έχει μετατραπεί σε εκθεσιακό χώρο που φιλοξενεί χαρακτικά της Χαλκίδας και της Εύβοιας, Ευρωπαίων περιηγητών, από τον 16ο έως τον 19ο αιώνα. Έχει χαρακτηρισθεί, από το 1937 ως διατηρητέο μνημείο. (Η πολιούχος Αγ. Παρασκευή έχει χαρακτηρισθεί ως διατηρητέο μνημείο το 1921).
Ένα άλλο, μικρότερο μνημείο, είναι η μαρμάρινη Οθωμανική Κρήνη μπροστά στο τέμενος. Αποτελεί μια από τις 19 δημόσιες κρήνες της πόλης κατασκευασμένη το 1655 από τον Χαλίλ Πασά, με περίτεχνα ανάγλυφα αραβικής τεχνοτροπίας. Δυστυχώς η κρήνη, όπως και η πρόσοψη του τεμένους έχουν πέσει θύματα της βαρβαρότητας και της ρυπαρής “ταυτότητας” ανεγκέφαλων βανδάλων, που δεν λείπουν πια από κανένα σημείο αυτής της χώρας.
Στο Α άκρο της Σχολής Πεζικού βρίσκεται το μόνο διατηρούμενο τμήμα της μεσαιωνικής οχύρωσης της πόλης, με ορθογώνιο πύργο. Μπροστά του έχει προσαρτηθεί οχυρή κατασκευή της οθωμανικής περιόδου, που χρησίμευε για αποθήκευση κανονιών και πυρομαχικών. Σήμερα φιλοξενεί το Λαογραφικό Μουσείο Χαλκίδας, που ιδρύθηκε το 1981 από την Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών και τον Δήμο Χαλκιδέων. Στις τρεις αίθουσές του στεγάζει περισσότερα από 1200 εκθέματα της καθημερινής εργασίας και οικοσκευής του παρελθόντος, της αγροτικής ζωής, καθώς και θαυμάσιες φορεσιές από την Βόρεια, Κεντρική, Νότια Εύβοια και Σκύρο.
Λίγο βορειότερα, στην οδό Κώτσου, συναντάμε την Εβραϊκή Συναγωγή της Χαλκίδας. Είναι από τις παλαιότερες στην Ελλάδα, καταστράφηκε έξι φορές στη διάρκεια της ζωής της αλλά ξαναχτίστηκε πάντα στο ίδιο σημείο. Η σημερινή ανακατασκευάστηκε το 1855, μετά την πυρκαγιά του 1854. Η Ρωμανιώτικη Εβραϊκή Κοινότητα Χαλκίδας είναι η μοναδική στην Ευρώπη που βιώνει στην ίδια πόλη για περισσότερα από 2500 χρόνια. Πιστεύεται, ότι οι πρώτοι Εβραίοι ήρθαν μετά το 586 π.Χ. ακολουθώντας τους Φοίνικες που ήταν έμποροι.
Στους Εβραίους της Χαλκίδας αναφέρεται ο Αλεξανδρινός Φιλόσοφος Φίλωνας. Το 1159, μένουν στην Χαλκίδα 2000 Εβραίοι. Μετά το 1204 που περιτειχίζεται η Χαλκίδα, οι Εβραίοι κατοικούν μέσα στο κάστρο και μιλούν μόνον ελληνικά. Στον πόλεμο του 1940, ο πρώτος Έλληνας αξιωματικός που πέφτει ηρωικά μαχόμενος είναι ο Χαλκιδέος Εβραίος Συνταγματάρχης Μαρδοχαίος Φριζής ο έφιππος ανδριάντας του οποίου κοσμεί την πλατεία κοντά στην Συναγωγή. Κατά το “Ολοκαύτωμα” η Εβραϊκή Κοινότητα είχε μικρές απώλειες χάρη στην προστασία των Χαλκιδέων κατοίκων, της Εθνικής Αντίστασης και του Μητροπολίτου Γρηγορίου. Σήμερα η Κοινότητα αριθμεί πάνω από 150 άτομα.
Παραδοσιακές Οάσεις στην Σύγχρονη πόλη
Καθώς ανεβαίνουμε την Λεωφόρο Ελευθερίου Βενιζέλου, συναντάμε το εντυπωσιακό Δικαστικό Μέγαρο. Η αρχιτεκτονική του μελέτη ανασυντάχθηκε από τον Αρχιτέκτονα Μηχανικό Ποθητό Καμάρα. Το κτίριο είναι αρχαϊκού ρυθμού, με προπύλαια και περίστυλη είσοδο, μαρμάρινες σκάλες και αετώματα. Τα εγκαίνιά του έγιναν το 1909 και αποτελεί δωρεά του μεγάλου Εθνικού Ευεργέτη Ανδρέα Συγγρού.
Λίγο πιο πάνω, περνάμε δίπλα από το Αρχαιολογικό Μουσείο, ενώ σε μικρό παρκάκι υπάρχει ένας Μακεδονικός Τάφος του 4ου – 3ου αι. π.Χ. Ήδη φτάνουμε στο ευρύτατο οικοδομικό τετράγωνο της Δημοτικής Αγοράς Χαλκίδας.
Περιδιαβαίνουμε ανάμεσα στα μονώροφα μικρομάγαζα, όλα σιωπηλά, με ολοφάνερα ίχνη ερείπωσης, λεηλασίας και φωτιάς. Μια εικόνα, απόλυτης εγκατάλειψης σ΄έναν χώρο που, ελάχιστα χρόνια πριν, έσφυζε από κίνηση και ζωή.
Περί το 1885, με υλικά από τα γκρεμισμένα τείχη, ολοκληρώνονται οι εξωτερικές πτέρυγες κατόψεως σχήματος «Π» σε νεοκλασικό ρυθμό. Αρχές της δεκαετίας του 1930, μετά από αρχιτεκτονικό διαγωνισμό, επεκτείνεται η Αγορά σε ρυθμό μοντέρνου κινήματος (Bauhaus)με στοιχεία “Αrt Deco” και “Art Nouveau“. Πρόκειται για ένα έργο του Ακαδημαϊκού και Αρχιτέκτονα Καθηγητού του Ε.Μ.Π. Σόλωνα Κυδωνιάτη που με κάτοψη αντεστραμμένου «π» εισέρχεται στο αρχικό «Π». Από το 1933 στεγάζεται εκεί το πρώτο Μουσείο Χαλκίδας, η Φιλαρμονική του Δήμου, το Εργατικό Κέντρο και συσσίτια παιδιών στη διάρκεια της κατοχής. Μέχρι το 2007 λειτουργούσαν ακόμη 30 καταστήματα, πριν κλείσουν και τα τελευταία, το 2009. Η αποκατάσταση, ωστόσο, θεωρείται επιβεβλημένη γιατί θα ξαναγίνει σημείο αναφοράς για το εμπορικό κέντρο της Χαλκίδας και θ΄αποτελέσει πόλο έλξης επισκεπτών κατά το πρότυπο της πασίγνωστης Δημοτικής Αγοράς Χανίων.
Από τις αράχνες του παρελθόντος ξαναβγαίνουμε στον συνωστισμό της εμπορικής αγοράς. Μ. Σάββατο σήμερα, όλοι είναι έξω για τα ψώνια της τελευταίας στιγμής. Αρνιά και κατσίκια έχουν την τιμητική τους, τα λιγοστά ψάρια στους πάγκους ούτε που τα κοιτάει κανείς. Κατηφορίζουμε την στενή Κριεζώτου με κόσμο πολύ και συνεχόμενα καταστήματα.
“Τσίμπα…ψαράκι“, λέγεται ένα τσιπουράδικο με τα τραπεζάκια του έξω. Εντυπωσιακό είναι το νεοκλασικό της Τράπεζας Πειραιώς, με μακρύ μπαλκόνι από τρία συμπαγή μαρμάρινα κομμάτια, σκαλιστά φουρούσια, κάγκελα από σφυρήλατο σίδερο. Οδός Μπαλαλαίων, μονόδρομος στενός, με διώροφα νεοκλασικά. Να και ένα οικοδόμημα, που ξεχωρίζει απ΄όλα τ’ άλλα. Είναι ο διάσημος “Πύργος της Σειρήνας”. Είναι χτισμένος ανάμεσα στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα, με αργολιθοδομή, ενδιάμεσες πλίνθους και ημιλαξευτούς γωνιόλιθους. Η κάτοψή του είναι τετράγωνη, με πλευρές 4.70 Χ 4.75 μέτρα, ενώ το ύψος του φτάνει τα 19 μέτρα! Το 1878 ο Δήμος Χαλκιδέων συντηρούσε στον πύργο ρολόι, τις ώρες του οποίου σήμαινε αμειβόμενος κωδωνοκρούστης.
Τον Μάιο του 1900 τοποθετήθηκε στο εσωτερικό του σεισμογράφος , ενώ το 1914 αχρηστεύθηκε το ρολόι και ο Δήμος δεν βρήκε τα λεφτά για την επισκευή του. Λίγο πριν από το 1940 τοποθετήθηκε αντιαεροπορική σειρήνα στην κορυφή του, που έδωσε στον Πύργο τη σημερινή του ονομασία.
Η περιδιάβαση σε κεντρικούς δρόμους και στενά συνεχίζεται. Οδός Κοτοπούλη, πλατεία Χατζοπούλου, θα σας κουράζαμε αν περιγράφαμε νεοκλασικά, μικρόσπιτα και ήσυχες γειτονιές. Στην Τζαβέλλα 5, πίσω από την Μητρόπολη, σταματάμε στο Κριεζώτειο, το αρχοντικό του ήρωα του ’21 Νικόλαου Κριεζώτη. Αποτελεί μοναδικό δείγμα αρχιτεκτονικής μαστόρων της Μακεδονίας, ενώ η μαρμάρινη κρήνη είναι συναρμολογημένη από ανάγλυφα οθωμανικά επιτύμβια μέλη. Πολύ ιδιαίτερο είναι και το Οθωμανικό λουτρό με τους δυο συνεχόμενους θόλους. Το 1978 το Κριεζώτειο χαρακτηρίστηκε “έργο τέχνης ιστορικής σημασίας” και σήμερα στεγάζει το Τοπικό Αρχείο Εύβοιας, των Γενικών Αρχείων του Κράτους.
Περνάμε δίπλα από τον επιβλητικό Μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Δημητρίου, με πλακόστρωτη πλατειούλα και ψηφιδωτό του Αγίου Δημητρίου. Στην Βύρωνος και Αντωνίου ένα μεγάλο νεοκλασικό αναγράφει σε σφυρήλατο σίδερο την χρονολογία 1917. Κατηφορίζουμε την οδό Αντωνίου και συναντάμε τον χτισμένο με πελεκητή πέτρα Ναό του Αγίου Νικολάου. Πρωτολειτούργησε στο οθωμανικό τέμενος “Μπαϊρακλί Τζαμί“, που είχε κατασκευασθεί στη θέση αρχαίου ναού. Μετά την κατεδάφιση του τεμένους ο ναός θεμελιώθηκε το 1890. Τα επίσημα εγκαίνια έγιναν το 1902. Τα σχέδια και την επίβλεψη της κατασκευής είχε αναλάβει ο Ποθητός Καμάρας, χωρίς αμοιβή. Εδώ δίπλα βρίσκεται και η Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη της Χαλκίδας.
Η πολύωρη περιήγησή μας φτάνει στο τέλος της. Έχουμε πια μια καλή εικόνα της πόλης χωρίς, ωστόσο, να τρέφουμε αυταπάτες, ότι έχουμε ανακαλύψει κάθε ενδιαφέρουσα γωνιά της. (19)
Η Χαλκίδα της Βοιωτικής Ακτής
Περνάμε την παλιά γέφυρα προς την Βοιωτική πλευρά, με το παραδοσιακό κτίριο του Σιδηροδρομικού Σταθμού. Κατασκευάστηκε το 1903 για την σιδηροδρομική σύνδεση της Χαλκίδας με την Αθήνα. Στο άκρο της γέφυρας, πάνω από την ογκώδη πέτρινη βάση του ενός Ενετικού Πύργου, στεγάζεται το πολυδιάστατο cafe “Mostar“. Εδώ, εκτός από την δυνατή μουσική, έχουμε και μια συγκλονιστική αίσθηση των “τρελών νερών” του Ευρίπου που, κυριολεκτικά, κατρακυλούν κάτω από τα πόδια μας.
Τελείως διαφορετική αλλά εξίσου ενδιαφέρουσα είναι η αίσθηση της Ευβοϊκής Χαλκίδας, από το cafe στην ταράτσα του ξενοδοχείου “Χαρά“. Βρισκόμαστε ήδη στο ηπειρωτικό τμήμα της Χαλκίδας, στην πρώην Βοιωτία. Βρισκόμαστε στον Καράμπαμπα ο οποίος αποτέλεσε τμήμα του Δήμου Χαλκιδέων από το 1836 (Β. Δ/γμα 20/21-6-1836 ΦΕΚ 28).
Η πλευρά της Βοιωτικής Χαλκίδας διαφέρει πολύ από την Ευβοϊκή. Είναι αμφιθεατρική, με δόμηση χαλαρή, πολλές μονοκατοικίες με αυλές, χωρίς συνωστισμένο εμπορικό κέντρο και οικήματα παραδοσιακά. Ο Καράμπαμπας είναι ο γνωστός σήμερα “Κάνηθος”. Ωστόσο, κατά τον Επαμ. Δ. Βρανόπουλο (20), το βουνό Κάνηθος(****), που ονομάστηκε έτσι από τον μυθικό Άβαντα, βρίσκεται στην αντικρινή ακτή της Ευβοίας και, πιο συγκεκριμένα στον λόφο Βαθροβούνι(*****), στα νότια της Χαλκίδας. Εκεί υπάρχουν και λείψανα του τείχους της αρχαίας ακρόπολης καθώς και αναρίθμητα θραύσματα αγγείων.
Στα ψηλώματα του λόφου δεσπόζει ο ναός της Ευαγγελίστριας. Μοναδικής πρωτοτυπίας είναι η εικόνα του αυλόγυρου ενός σπιτιού. Αντί για ξύλο, πέτρα ή τσιμέντο τα κάγκελα είναι καλυμμένα από αναρίθμητα, μικρά και μεγάλα κοχύλια πολλών ειδών.
– Είναι πολύ περισσότερα από 5000, μας λέει ο μπάρμπα Μιχάλης. Χρόνια τα μάζευα, όχι από τις ακτές, αλλά από τα ουζερί της Χαλκίδας, που μου τα φύλαγαν για το έργο μου.
Κατηφορίζοντας την οδό Ευφορίωνος, ανάμεσα σε αυλές με λουλούδια και λεμονιές, βγαίνουμε γρήγορα στην παραλία, με μικρό αλιευτικό καταφύγιο. Βαδίζουμε ήδη προς τα Βόρεια, στον φαρδύ πεζόδρομο της Λεωφόρου Εθνάρχου Μακαρίου. Το περιβάλλον είναι εξαιρετικό με παγκάκια, ολάνθιστες πικροδάφνες και συνεχόμενες διώροφες κατοικίες. Είναι το ιδανικότερο σημείο για κατοίκηση στην Χαλκίδα. Η ακτογραμμή όμως είναι βραχώδης, με πετρώματα σκουρόχρωμα, σαν ηφαιστειογενή. Επιστρέφουμε μέσω της αμμουδερής ακτής της “Δημόσιας Πλαζ – Αστέρια“, που παρέχει ευνοϊκές συνθήκες για κολυμβητές.
Στο φρούριο του Καράμπαμπα
Δεσπόζουσα θέση στον λόφο της Βοιωτικής Χαλκίδας, καταλαμβάνει το Φρούριο του Καράμπαμπα. Η θέση του είναι απολύτως στρατηγική αφού ελέγχει άμεσα το στενό του Ευρίπου και την πόλη. Στους Βυζαντινούς χρόνους, στην Ενετοκρατία και στα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας, ο λόφος δεν ήταν οχυρωμένος. Αυτό έγινε το 1684 από τους Τούρκους, για προστασία της Χαλκίδας από τους Βενετούς. Την σχεδίαση ανέλαβε ο εξωμότης από την Μάντοβα, Gerolimo Galopo και η αρχιτεκτονική του είναι περισσότερο Ευρωπαϊκή παρά Τουρκική. Το φρούριο παρέμεινε απόρθητο από τη μέρα της ανέγερσής του μέχρι της παράδοσης της Ευβοίας στο Ελληνικό κράτος, το 1833. Κατά την διάρκεια, μάλιστα, του Ενετοτουρκικού Πολέμου, πολιορκήθηκε το 1688, ανεπιτυχώς, από τον Φραγκίσκο Μοροζίνι.
Το σχήμα του φρουρίου είναι ακανόνιστο στην κορυφή του λόφου. Η μεγαλύτερη διάσταση είναι 240 μέτρα και η μικρότερη 54. Το κάστρο έχει προσανατολισμό από Α προς Δ, με προτείχισμα στην Β πλευρά, τρεις προμαχώνες και έναν μεγάλο πύργο. Το Ν τμήμα διατηρείται σε κακή κατάσταση, ενώ αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη έχουν εντοιχιστεί σε αρκετά σημεία του περιβόλου.
Η είσοδος βρίσκεται στο ΝΑ άκρο. Εκεί, έξω από τα τείχη είναι και ο τάφος του θρυλικού και ιδιότυπου, πεζογράφου και ποιητή Γιάννη Σκαρίμπα (1893-1984). Τα τείχη είναι κατακόρυφα με ύψος μέχρι 6 μέτρα. Στο Α τμήμα των τειχών μάς εντυπωσιάζουν οι συνεχόμενες πολεμίστρες, με ευρύχωρο διάδρομο για την διακίνηση των πολεμιστών. Παραδόξως μερικές από τις πρώτες πολεμίστρες έχουν το φαρδύ τους άνοιγμα προς το έξω μέρος του τείχους, σε αντίθεση, βέβαια, με τις πολύ περισσότερες υπόλοιπες, που έχουν προς τα έξω την στενή σχισμή.
Στις επάλξεις του Α προμαχώνα βρίσκονται τοποθετημένα δύο ογκώδη ρωσικά κανόνια. Στον ανατολικό επίσης τοίχο του περιβόλου είναι εντοιχισμένο ένα κωδωνοστάσιο, στο σημείο όπου βρισκόταν η καμπάνα συναγερμού του φρουρίου. Εκεί κοντά βρίσκεται και ο σωζόμενος σε καλή κατάσταση ναός του Προφήτη Ηλία, χτισμένος το 1895. Το κάστρο έχει αποκατασταθεί από το 1985 – 2000. Το Δ άκρο του τείχους καταλαμβάνει επτάπλευρος πύργος, που αποτελεί και την μεγαλοπρεπέστερη κατασκευή του φρουρίου, με πάχος τοιχοποιίας που φτάνει τα 3.5 μέτρα! Έξω από τον προμαχώνα σώζονται και τρία ογκωδέστατα πιθάρια αποθήκευσης τροφίμων, μεταφερμένα από το 2ο υπόγειο υπό κατεδάφιση σπιτιού της εβραϊκής συνοικίας του Κάστρου της Χαλκίδας.
Σήμερα το εσωτερικό του Δ προμαχώνα λειτουργεί ως εκθεσιακός χώρος, με συλλογή γλυπτών από την περιοχή της Χαλκίδας και του Κάστρου. Η συλλογή περιλαμβάνει απλά αρχιτεκτονικά μέλη, ανάγλυφα από διάκοσμο εκκλησιαστικών και κοσμικών κτιρίων, επιγραφές, θυρεούς κα ταφικά ανάγλυφα ιστορικής σημασίας και εξαιρετικής τέχνης. Η περιδιάβασή μας στον λαβυρινθώδη διάδρομο μάς εντυπωσιάζει με την συλλογή από τις περιόδους Παλαιοχριστιανική, Μεσοβυζαντινή, Φράγκικη και Οθωμανική, ενώ κάποιες επιγραφές φανερώνουν και την ύπαρξη εβραϊκής κοινότητας στην Χαλκίδα.
Επίλογος
Τα μεσάνυχτα του Μ. Σαββάτου η ατμόσφαιρα στην εκκλησία της Αγίας Παρασκευής είναι πολύ ήρεμη, κατανυκτική και καθόλου πολεμική. Λίγο αργότερα, πολλά εντυπωσιακά πυροτεχνήματα καταυγάζουν τον νυχτερινό ουρανό πάνω από το Φρούριο του Καράμπαμπα. Εξίσου εορταστική είναι η ατμόσφαιρα στην μεγάλη αίθουσα εστίασης του ξενοδοχείου μας. Επίσημες ενδυμασίες, γραβάτες και τουαλέτες, αχνιστή μαγειρίτσα και παραδοσιακό αρνάκι, ευχές και άφθονο κρασί. Εικόνα αίγλης με αύρα του παρελθόντος.
Η Κυριακή του Πάσχα συμπίπτει φέτος με την μεγάλη γιορτή της Πρωτομαγιάς. Ξεκινάμε να γνωρίσουμε την ΒΔ ακτογραμμή, μετά την Βοιωτική Χαλκίδα. Στο αδιέξοδο της “Στροφής Ματσούκα” εμφανίζεται δίδυμος όρμος, με επίπεδη μακρόστενη ξέρα, που μόλις εξέχει απ΄το νερό.
– Στις φουσκοθαλασσιές εξαφανίζεται, μας λέει ένας ντόπιος.
Αργότερα, στις ακτές του Αγίου Μηνά συναντάμε ψαρόβαρκες, ταβερνούλες, ρηχά καθάρια νερά. Και ακόμη, μονοκατοικίες με αυλές, αρνιά στις σούβλες, φαγοπότι και μουσική. Στον οικισμό της Δροσιάς ίδιο σκηνικό: κίνηση ζωηρή, ταβέρνες που ψήνουν κατά παραγγελία τον οβελία.
Κυνηγημένοι από τις γαργαλιστικές τσίκνες τερματίζουμε την περιήγησή μας στην ερημική, – τούτη την εποχή -, Αλυκή. Είναι μια, εξωτικής ομορφιάς και ανελέητης αξιοποίησης, αμμουδιά. Στο ΝΔ τελείωμα της ακτής ορθώνει τον απότομο όγκο του ο Κτυπάς. Κάποτε, 3.000 περίπου χρόνια πριν, ανήγγειλε, με την αναμμένη φρυκτωρία στην κορυφή του, το τέλος του Τρωικού Πολέμου.
Ευχαριστίες
Ευχαριστούμε θερμά την διεύθυνση και το προσωπικό του ξενοδοχείου Lucy για την εξαίρετη φιλοξενία. Τον αρχαιολόγο Κων/νο Πολίτη για τις πολύτιμες πληροφορίες. Τις εκδόσεις “Διάμετρος” για την αποστολή της εξαιρετικής έκδοσης “Ευρίπου οι ακατάληπτες παλίρροιες“. Ιδιαίτερα ευχαριστούμε την καλή φίλη τοπογράφο – μηχανικό Κατερίνα Παππά, για τις πολλαπλές βοήθειες, τις ξεναγήσεις και τον χρόνο που αφιέρωσε σε μας.
Πηγές
- “Χαλκίς”, Υπ. Πολιτισμού (Τ.Α.Π.Α.), Αθήνα 1995
- “Η πόλη της Χαλκίδας”, Υπ. Πολιτισμού και Αθλητισμού, Εφορεία Αρχαιοτήτων Ευβοίας, Εκδ. ΚΑΠΟΝ 2015
- “Ιστορία της Ευβοίας”, Επαμ. Δ. Βρανόπουλος, εκδ. Πελασγός, 2000 (Β΄εκδ.)
- “Ευρίπου οι ακατάληπτες παλίρροιες…”, Η Χαλκίδα στη λογοτεχνία, Επιμ. Άγγελος Γ. Μαντάς, εκδ. “διάμετρος”, Χαλκίδα 2005
- “Τα Ελληνικά Βουνά”, τόμ. 2, Ν. Νέζης, Εκδ. Ε.Ο.Ο.Α., Αθήνα 2010
- Εγκ. Πάπυρος – Larousse – Britannica, Τόμοι 21,52
- Λεύκωμα “Τα 45χρόνα της συρταρωτής γέφυρας Ευρίπου, ΤΕΕ, Περιφερειακό τμήμα Ευβοίας, Χαλκίδα, Μάιος 2008
- Ποθητός Καμάρας, Κων/νος Δημητούλης, ΤΕΕ, Περιφερειακό τμήμα Ευβοίας.
Παραπομπές
(1) Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος – Larousse – Britannica, τόμος 21.
(2) Γερμανός Αρχιτέκτονας και Πολιτικός Μηχανικός. Από τα σημαντικότερα έργα του είναι το Ολυμπιακό Στάδιο του Μονάχου.
(3) Την εκδήλωση διοργάνωσε το Τ.Ε.Ε./Π.Τ. Ευβοίας το Σάββατο 1/3/2008 στην Χαλκίδα
(4) Από την ομιλία του Θ. Τάσιου στην ίδια εκδήλωση του Τ.Ε.Ε.
(5) Ως τοπόσημο συνήθως εννοούμε κάποιο μνημείο φυσικό ή τεχνητό ή οικοδόμημα, που με την ιδιαίτερη αισθητική, αρχιτεκτονική ή και ιστορική του σημασία αποτελεί για μια περιοχή “σήμα κατατεθέν” και πόλο έλξης για τους επισκέπτες π.χ. Ακρόπολη για την Αθήνα, Λευκός Πύργος για την Θεσσαλονίκη, κλπ.
(6) Τα δύο πλέθρα αντιστοιχούν σε 200 αττικά πόδια, που συμπίπτουν με το πλάτος των 60 περίπου μέτρων του Στενού κατά το τέλος της Τουρκοκρατίας.
(7) Βαθειά μορφωμένος Έλληνας ιστορικός και γεωγράφος (περίπου 500-562 μ.Χ.)
(8) Κατασκευάστριες εταιρείες ήταν η “Τεχνική Εταιρεία Βόλου ΑΕ” και η “Ελληνική Τεχνοδομική ΑΕ”, ενώ την μελέτη του κρεμαστού φορέα εκπόνησε ο Γερμανός καθηγητής Σ. Σλάιχ. (J. Schlaich)
(9) Για μια εμπεριστατωμένη γνώση του παρελθόντος της Χαλκίδας συνιστούμε τα δυο εξαιρετικά βιβλία: α)”ΧΑΛΚΙΣ” του ΥΠ.ΠΟ (Τ.Α.Π.Α.), Αθήνα 1995 και β) “Η ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΧΑΛΚΙΔΑΣ”, του ΥΠ.ΠΟ. (Εφορεία Αρχαιοτήτων Ευβοίας), εκδόσεις ΚΑΠΟΝ 2015
(*/2) Στο Ληλάντιον πεδίον εφόνευσαν οι Ερετριείς τον βασιλέα της Χαλκίδος Αμφιδάμαντα, αδελφό του μυθικού βασιλιά της Εύβοιας Πανίδη. Κατά τους αγώνες εις μνήμην του, λέγεται ότι διαγωνίστηκαν ο Όμηρος και ο Ησίοδος και ότι ο Πανίδης εβράβευσε τον Ησίοδο διότι « έψαλλε έργα ειρήνης και ωφέλιμα, ενώ ο Όμηρος έψαλλε μάχας και θανάτους». Η κρίση αυτή κατεκρίθη από τους παρευρισκομένους ως άδικη και μεροληπτική. Εκ τότε και η παροιμιώδης «Πανίδου ψήφος» χαρακτηρίζει κάθε εσφαλμένη καλλιτεχνική κρίση. (“ΜΕΓΑΛΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ”, Δρανδάκη)
(*) Ομήρου Ιλιάδα, Β’, στ. 536
(**) Porta chamata, σύμφωνα με το χαρακτικό του Giovanni-Francesco Camosio, “Isole famose, porti, fortezze…”, 1566-1574
(***) κατά το Ιουλιανό ημερολόγιο
(10) Ο κορυφαίος Συνθέτης Νίκος Σκαλκώτας γεννήθηκε το 1904 στην Χαλκίδα και πέθανε το 1949 στην Αθήνα, σε ηλικία μόλις 45 ετών. Ωστόσο το τεράστιο έργο του, με πάνω από 170 εμπνευσμένες συνθέσεις, τον κατατάσσει ανάμεσα στους μεγαλύτερους δημιουργούς του 20ου αιώνα.
(11) “Σταβέντο” είναι ναυτικός όρος που σημαίνει το υπήνεμο μέρος, π.χ. η πλευρά πλοίου που είναι προστατευμένη από την θάλασσα. Αντίθετος του σταβέντο είναι ο όρος “σοφράνο“.
(12) Μετά την Μικρασιατική Καταστροφή ένας μεγάλος αριθμός 5000 προσφύγων κατέφυγαν στην Χαλκίδα και άλλαξαν σε μεγάλο βαθμό την όψη της πόλης.
(13) Ο Κτυπάς (υψ. 1021 μ.) είναι ορεινός όγκος στα ΒΑ του Νομού Βοιωτίας, Δ. της Χαλκίδας. Η αρχαία του ονομασία είναι “Μεσσάπιον” και, κατά τον Αισχύλο, εκεί είχε ανάψει μία από τις 8 συνολικά φωτιές, που ανήγγειλαν την πτώση της Τροίας. Η ανάβαση επιτρέπεται μόνον λίγο κάτω από την κορυφή (2.30′ περίπου ώρες), γιατί στην κορυφή υπάρχουν στρατιωτικές εγκαταστάσεις. (Ν. Νέζης, “ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΒΟΥΝΑ”, τόμος 2)
(14) Σύμφωνα με μια εκδοχή η ονομασία του ψαριού οφείλεται στο σώμα του, που είναι χωρίς λέπια, γυμνό, όπως γυμνοί από υπάρχοντα ήταν και οι πρόσφυγες που ήρθαν μετά την μικρασιατική καταστροφή.
(15) Ναός Αγίας Παρασκευής – Monumenta – Χρ. Αθανασίου, Διαχείριση Πολιτισμικών Πόρων.
(16) Η ανέγερση των εγκαταστάσεων περατώθηκε το 1912. Μετά από διάφορες χρήσεις στεγάζεται εκεί, από το 1947, η Σχολή Πεζικού. Φέρει το όνομα του Ταγματάρχη Πεζικού Βελισσαρίου Ιωάννη από την Κύμη, απελευθερωτή των Ιωαννίνων και “Ήρωα των Βαλκανικών Πολέμων 1912 – 13”.
(17) Ο όρος “Βάιλος” κατά την εποχή της Φραγκοκρατίας είχε την έννοια του προξένου που επί Ενετοκρατίας μετεξελίχθη σε διοικητή της κτήσης.
(18) Το “φουρούσι” (τουρκικά furus) είναι προεξοχή σε τοίχο, που χρησιμεύει για στήριξη γείσου, εξώστη ή μπαλκονιού. Μπορεί να είναι γύψινο, μαρμάρινο, πέτρινο, σιδερένιο ή ξύλινο.
(19) Διάσπαρτα σ΄όλη την πόλη παραμένουν τουλάχιστον 45 κτίσματα που έχουν κηρυχθεί “ιστορικά διατηρητέα”.
(20) “ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΒΟΙΑΣ”, εκδ. ΠΕΛΑΣΓΟΣ, 2000
(****) Ο Κάνηθος ήταν γιος του Άβαντα και πατέρας του Κάνθου. Ο Κάνθος συμμετείχε στην Αργοναυτική Εκστρατεία και φέρεται ως επώνυμος ήρως της πόλης Ακάνθου, αποικίας της Χαλκίδας στην Χαλκιδική. (“ΜΕΓΑΛΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ”, Δρανδάκη)
(*****) επίσης εκεί τον τοποθετεί και ο Γ.Φ. Βέλτερ, “ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΚΑΤΑ ΠΕΡΙΟΧΑΣ – Α΄ ΧΑΛΚΙΣ”, 1955